Tum-awn Phun

Tum-awn phun an rak hmanmi

Hlan pipu hna  chan in atu tiang Chin miphun cu hla a uarmi le tum awn a phunphun a hmangmi miphun kan si. Tidim, Falam, Hakha le Lushei (Mizo) hna bantukin thlanglei Laitlang unau hna belte cu hla a uar tukmi an rak si lem lo caah zapi sak rualmi hla hi an rak ngei lemlo. Chaklei Laitlang le Mizo miphun hna cu hla phun tampi kan ngei i ṭhutpumh sakmi, laam buin sakmi, mah lawng sakmi, cun tummi phun hna zong kha phun tampi kan ngei nain hla sak lio i tummi hna cu khuang le siaki tum lawng hi a si bik. Cu hmanh cu zapi sak rualmi hla lawng ah hman a rak si deuh khun.

Khuangcawi hla, cakei fim hla, bawite bawi hla, ral thah, sahraang thah caan ah, sawmtuk hla, mithi tirhtuam caanah, laamsirh hla, thington aw timi hna hi hla kan rak ngeihmi hna cu an si. Cun leng sung hla, zuunngeihnak hla, fanu ah hla, rawl neih hla, peih ṭhawn zaangcuai hla, ngakṭah hla, muidawh hla, ram hla phunphun, nau awihnak hla, ṭhihlawn hla, ritdawnh hla, sakah hla, chan lio zuunṭhing hla, lenliim hla, co kholo hla, tum co hla, semcawi hla, ṭenpaam hla tibantukin hla lenglawng timi phun kha phun tampi an rak ngei. A sak ning aw cu a tlangpi in phun thum ah ṭhen a si i; topumh aw (ṭhut buin sakmi), laam aw (laam aw cu phun tampi a um), hla do (Hakha holh cun vawr hla ti asi i, hi hla hi cu pakhat lawng nih sakmi asi i a hla dongh leiah ‘aw..’ timi cu hawi nih hun sakpi mi asi. Hi hla cu sahraang kah le ral thah caan ah haukaa in an sakmi thanthlah hla asi. Milian an thih caan ah sasir ei le zupu kung ah an sak i ruak vui lioah thlaan tlangah an sakmi a si khun. Cun haukaa le thlaan ahcun a hla dongh lei ahkhin meithal an rak puah tawn).

Laam hla cu pipu chan ah aw tampi in an rak hmanmi asinain atu ṭhangthar chan tu ahcun aw hnihthum telawng thiam le hman khawhmi a si cang. Thingpar sang aw le thington aw, Duh Mang aw, sathang aw tibantuk a sak a fawimi lawng kha hman deuh an si. An mah le an sullam zawnlo ahcun sak an si tuk lemlo, puai sawsawh ahcun laam hla a simi paoh cu sak a poilo nain thawhṭhan hla cu Chrismas i sak a remlo bantuk khi a si ve. Cucaahcun atu i kan ṭialmi hla tete hna zong hi zapi nih thiammi aw lawng in kan hun ṭial hna.

(a) Tummi phun an ngeihmi

Falam, Tidim, Hakha le thlanglei Laitlang le Mizo hna he zong tum-awn kan ngeihmi hna hi kan i khahnak a tampi ve i cubantuk ṭhiamṭhiam in aa khat lomi zong tampi a um kho ve.

1. Khuang : Khuang cu thingkua hawr le savun in tuahmi asi i, khuang cu khuangpi, khuanglai, khuangte ti phun in khan an aw aa dang cio. Khuang tum a thiammi cu mi sunglawi ah ruah an rak si. Vaarlung tleng i an tummi cu belte khuang a si i a kaa kha savun in an ṭawnmi asi i minung pakhat nih kut khat lawng in tummi a si).

2. Siaki:  Siaki cu pahnih in an tum i khuang aw he cun a hun i rem ngaingai. Amah belte kikawng ki le siapa ki kha an rak uar khun. Siapi ki an tum ahcun laam a nuamlo a aw a chia ti can ah “siapi ki in laam tlo hlah, nupi bia in bia sihlah” tiah an rak ti tawn).

3. Daar : Daar ti lawngin chim ahcun a ngalh awk a fian deuhlo caah tummi daar kan ti lai. Daar bu, daar khuang, daar mang, daar raang, daar te rual, daar khing, daar ṭheengṭheeng tibantuk hna hi an si. Daar tum caan cu a rak tam tuk lemlo, sahraang kah ni le ral lu don ni, milian thih ni, cakei kah le cakei fim ni, sawmtuk ni tibantuk caan i ni sungkhun ah tum an rak si tawn. Conglaizawnh timi cu bopeng in an tum tawnmi a si i ṭheengṭheeng timi cu sumsel ti zong in min a ngei. Darkhing cu zualko thawngthanhnak ah a ṭha. Kan pupa hna nih an rak hmanmi daar hi, Kawlram in a hung kaimi kan si tiah kan ṭial cang bang in, 1892 kum Mirang uk an si hnu lawngah daar tummi a phunphun hna hi neih dawh an rak si in a lang. Achan cu tangkaa in cawk a hauh caah tangkaa cu mirang nih an kan uk hnu lawngin hmuh le hman a rak si.

Sui, ngun, daar, thir, ngen, kahi, tawngca hna cu kan ram Laitlang ahhin atu tiangin a chuak rihlo. Cite belte cu Lai cite timi cu an rak ngei. Hakha peng ah Senthang ci, Falam peng ah Tlau ci, Tidim peng ah ci al lawng silo in ci kha zong a rak chuak. Thlanglei Laitlang i Matu peng hna cu caang-al hna zong kha an rak hman ve. Cucaah kan Laitlang in a chuak lomi daar a phunphun hna hi Kawl ram i an rak um lioah pipu hna nih an rak hmuhmi le an rak theihmi a si caah duh awk ah an rak hngalh hi si dawh asi. Cuticun Mirang an hung kai hnu in Chin miphun chungin ralkap a tlami hna nih dar a phunphun le tummi hnacu an rak kaipi i cu hnu cun Laimi hna nih hmunkip ah dar rual, dar khuang, sumsel, dar khing, muko tibantuk hna a phunphun kha ralkap hlun a simi inn ahcun ṭhangthar hna nih hmuh khawh awk in a hung um. Cucaah Chin miphun nih kan hmanmi tumawn (music) hna cu ramdang thil kan hmanmi an si hna. Ramdang thil kan

hmanmichung i aa tel lomi atu i kan hmanmi tumawn paohpaoh cu pupa hna nih an mahte in an rak i tuah vemi an si.

Pupa hna nih an mahte in an rak i tuahmi pawl hna cu:

1. Rit kuang: Rit kuang timi cu chun i rit dawnhnak le zaan sa dawnhnak ah rak hmanmi a si. Thing kha pathum in an khuarh i awte, awlai, awpi tiin an rak saih. Awte kha a lai ah a phei in an chiah i awlai kha keh lei ah an chiah, awpi kha orh lei ah tiin a tung zawngin an chiah hna. Cun a tumnak fung kha pahnih in an tuah i fung pahnih in cun kuang pathum hna cu an duhmi awthluk ning paoh in an tum. Cu an tum aw thawng cu vom, ngal, sakuh, vanzuang, ritte le langaak hna nih an ṭih, cucaahcun a min ah rit kuang an rak ti. Cu rit kuang cu hla an phuahmi zong a um).

Topum aw;

             Ka rit sa kuangte le ka thanglawi aw zong nih,

             Ka khukṭhi rual ka len hawi ka kom,

             Leng dawh zuun rim nam ai hna ee,,, an rak ti.

2. Thanglawi: Thanglawi timi cu maupum siapi (kutpi kepi tia tinak) tia, a caang cung kha zung hnih in an tan i tlawmte in a lai i an khuarhmi kha rua phengte an khuh i khuaiseng in an phih, a caang tangah awng kau deuh in an vih i zung li dan ah awng bi deuh pali, zung hnih dan ah kutdong hmeh nak ding an vih i zung thum dan ah an tan. Cu thanglawi cu aw a phunphun in an tum i lung zong a rak lenter ngai ve. Mithi ngaimi hna le zuun a tuarmi hna theihhngan ahcun tum ngam a rak silo an ti, mi lung a rak lenter tuk caah asi. Cucu a min ah thanglawi an rak ti.

3. Tingtang: Tingtang cu durkuruk kha a kaa kuttum tlum in pumte in an onh, cu an onhmi cu sia, naa, caw heiti i a paw tuamtu a ham timi in an khuh i khuaiseng (khuaite einak a fe chuanmi) in a hliah kha an phih. Cun a lu le a taw ah hri an zam i a tumnak i rua fung an thitmi in tum a rak si. Lunglen le ngaihchait lioahcun tuar a rak har tuk caah mithi ngai le leng zuun a tuar liomi hna pawng ahcun tum an rak ngamh phah ve lo. Culak ahcun tumpiak a duhmi zong cu an rak um ve, cucu a min ah tingtang an rak ti.

4. Congoih: Congoih timi cu rua hnat kha pante in a lai an khuarh i a hngiarte kha an khuhter i hri an khihmi a ngiangte ah khan phih i a rua phengte kha an hmur ah an beh i a awnmi kha asi. An thaw in a aw cu a phunphun in an chuahter. A aw cu ngeih a nuam ngai ve i harmony aw phunte khin a chuak ve, cucu congoih tiah min an rak sak.

5. Tumphit: Tumphit timi cu rua, mau, hnaal, rua ngal, sawphet hna khan an tuahmi a si. Cucu a chung a awngmi a si i a tanglei kha caang an zuah i a cunglei a zaa lai ti nak zawn in paisah/sawisawt in an tan, cucu tanglei an hmur rual in a par cu an chiah i an chem., an tum i a awnmi a si. Cucu ‘phiit’ tiin a awnmi a si caah a min zong ah tumphiit an rak ti. An hmannak bik cu mizaw an um caan ahkhan ramlak ah mizaw thla hi a um tiah an zumhnak lei hoih in an tum i hung tlung law na inn na lo nih an in ngai ee, na nupi na fa le le na nu na pa nih an in ngai ee, tiah an thla kha an rak auh tawn hna. Cun puai i an laam caan zongah an rak hman ve i, sa lemnak zong ah an rak hman fawn. Sa lemnak ahcun thing-hnah ram-hnah zong kha an hman khawh. Mi zeipaoh nih tumphiit cu tum an thiammi asi.

6. Ngukpui: Hi ngukpui timi hi Zangngiat le Tidim kan unau hna nih an hman deuhmi asi. Naa-ki ahkhan durkuruk an bunh i dur cun an chem i aw dawhdawh a phunphun an chuahter khawhmi a si. A bik in hrirai bawlnak le khuachia biaknak ah an rak hmanmi a si ve, cucu a min ah ngukpui an rak ti.

7. Awn paoh: Chin miphun hna cu tlang sang cung i a ummi miphun kan si caah mi lungleng mi deuh cu kan rak si ko. Cucaah a rual in siseh a paak in siseh kan umnak le kan phaknak kip ah hlaphuah le hlasak a hmangmi miphun kan si. Cucaah hla kan sak tikah kan pawngkam i a ummi paoh kha kan lungdi a riamh nakding ah tum le khawn kan hmang. Tum timi i a sullam nihcun a awn khomi a si ti kha a langhter. Cucaah pipu hna chan zongah durkuruk le chemphut hmanh kha a herh ahcun khuang can ah an rak tum i an di a rak riam ngaingai. Kan tum i a awnmi paohpaoh cu kan tum-awn music an si dih ko. Hla an phuami ahcun;

              Zai sak lung hnem cengceh le chemphut,

              Dur kip awn thiam kan hnem u,

              Lungdi a riam khun deuh lai ee,, tiah an rak ti.