Innsak ning

Pipu chan i inn an sak ning le an min

Hi kong hi hla pakhat in bia hram kan hun domh lai.

Thington (caanglan aw)
    Run inn sakhnem khuazaa tluangkip hawi,
    Ṭhinṭheng vaa-or kan lawng rialsum nih,
    Tluang dong bikcem ngaknu leng,
    Ṭamh hluan kan ti tawn kha mu ee,
    An min sulllam kan hun fainter ṭhan lai;

1. Run (run timi cu khua pakhat i a bute le a runte in, a rual in a ummi hna i an umnak hmun kha asi. A sullam nih a sawh duh bikmi cu hawi sinah i tel, hawi hee umṭi ti khi a sawh duh).
2. Inn (chungkhar cio nih an umnak, an din an einak, an ih an zaunak le an i nuamhnak a simi kha a min ah inn tiah an ti).
3. Sakhnem (an mah te nih khan thingrua, hrikhau, tlah di hna kha an laak i hmunhma an remh i an sak. Cu an sakmi inn ahcun a chung ah thli le ruah le ni lin tuar lote in an um khawh caah hnangamnak le lunglawmhnak langhternak caah a min ah sakhnem tiah an rak timi asi. Kan mah sakmi le tuahmi nih kan hna a kan ngamter ti sullam kha langhternak asi. Cucaah a min thum fonh in hla ah hin an chuankhaan tawn i aa dang ciomi a lo ko nain bia in chimnak ahcun inn ti hi hman bikmi a si).

(a) Inn a phunphun
1. Thing innpi (thing lawngte in sakmi inn a si i a cung khuh cu ngaidi in sakmi).
2. Cungcawi inn (a vampang ah thing chon lomi).
3. Phauhrawng inn (cungcawi a si i a mah cu rua in sakmi inn a si).
4. Bawkte inn (mipem thar le khual hei tibantuk hna caah inn fate in an sakpiak mi hna innte khi asi).
5. Tapcheu inn (a cheu vawlei, a cheu cungcawi in an sakmi inn).
6. Vawlei inn (zel donh lomi a si i vawlei kha ṭuang ah an hman colhmi inn).
7. Parthlaam inn (lo ah an sakmi cungcawi in an tuahmi inn khi thlaam ti a si).
8. Vawlei thlaam inn (lo ah an sakmi a si ve i ṭuang ngeilo in vawlei kha an rinh colh ve).
9. Deuchuk thlaam inn (lo i thlaam kha a cung an cih i a vaam chon haulo in an sak i cu a cung khuh cu thlaam vaam ah an rinh colh, cucu chuk lei hoih in an sak).
10. Riahbuuk inn (ram an riah ah siseh khual an tlawn ah siseh caan tawite caa lawng i an sakmi inn).
Ramuk bawi inn timi cu lam hra in a cunglei sau in an sakmi inn a si i, zaapi inn cu lam sarih in lam hra tiang hrawng lawng an si. Nupa-laa inn cu lam li in lam sarih kar hrawng a si i bawkte inn le tap cheu hei tibantuk  kha cu lam li in a tanglei an si, thlaam cu lo bit kauh nih a neih ve i lo a kauh deuh ahcun lian deuh in an sak ve tawn.
 
(b) Inn saknak ah an hmanmi hriamhrei le thingrua

Hlan lio pipu hna chan lio ahcun tuchan bantukin hriamhrei hi duh paoh in hman ding an rak ngeilo. Inn saknak i an hman bikmi hna cu hreinu an ti i tuhmui bantukin phongh khawhmi hreitlung le fate in an tuahmi hachek, naam, ṭhulh hna an si. Cu bantuk hriam cu thing tuk caan le thing hau caan paoh ah hreitlung ah an rak hman tawn, a saih a themh a khuarnak te hna i hman an duh tikah an phongh i tuhmui bantukin an bunh i an hman. A haa (a hlok) cu thing a ṭemi kha an tuah. Lai tuhmui cu phongh khawhmi thingṭe ah an bunh i lo thlawhnak tuhmui ah an hman. Lai hreitlung le tuhmui hna cu Laimi nih an rak ser khawh vemi hriamhrei an si. A hnu deuh ahcun Mar nih an tuahmi hreitlung le tumhmui hna kha an hun hman i cucu Mar hrei ti le Mar tu tiah min an rak sak.

Thing khorhnak, thing ṭialnak le thing vihnak ah hachek timi kha an rak hman i cucu atu i cop le hringherh bantuk ah an rak hman bikmi a si. Hi bantuk hriamnaam hmang in hin pupa chan ahcun thing khaap-nga khaap-ruk tiang hmanh a nganmi kha an rak hau i zel le khamba, liangte le kaan, thluung hei tibantuk hna kha an rak seih khawh. Cu bantuk an hriamhrei i a hlok le a haa hna cu a fekmi thing le bauh a harmi phun cingling, vomha, khukkhi, ṭhiil, phansi tibantuk hna kha an rak hmanbik hna.

Inn saknak ah an hmanmi hna;
1. Inn tung ahcun thing le rua an rak hman.
2. Hrihruang caah thing, rua, mau, hnal, tursing tibantuk hna kha an rak hman hna.
3. Zel caah an rak hmanmi hna cu thing, rua, mau, hnal le sawphet hna kha an rak hman ve hna.
4. Vampang caah cun thing, mau, saihrem, sawphet, nemtenu kung, ruangal le a dangdang hna an rak hman hna.
5. A cung cih ding ahcun ngaidi, phai, rua hnah, thing hnah, hna kha an rak hman hna.
6. Thirkhenh can ah an rak hmanmi hna cu ṭhiṭhet, tlah, khau, zalen, zuunhri hei tibantuk hna kha an rak hman hna.
Inn cu an mah le tawk ciote in an rak sak  i mi pem le nuhmei pahmei hna cu khuapi nih bawk an rak tomh hna. Khuapi nih a herhmi paoh kha ṭuanvo an laak i a lakte in an rak sakpiak hna. Bawi inn cu khuami le a ukmi hna nih thing hmang in ngan deuh le ṭha deuh in an sakpiak hna.

(c ) Mirang kai hnu hriamnaam le thilri

Mirang kai hnu ahcun Falam, Hakha le Tidim khuapi saknak ah le Parau meng 6 dan bangla inn sa dingin vai kan timi hna Kala pawl le China miphun hna kha hriamnaam a phunphun he Laitlang ahcun an hung phan. Culio caan cu pipu hna nih tuanbia an kan chimh ah vai kai hnu vai kai hlan tiah chinchiahnak bantukin an rak hman tawnmi a si. Vai pawl an kai hnu cun hluah in thing an ah i hluahte le sobul le cop a phunphun le zipaw tibantuk le lettama thilri hna cu Laimi nih an rak hmuh ceo hi a rak si. Thing ahnak cu Kala holh in aaraa an ti i panibawlaw, bawlaw, bakat, dawrawn tibantuk Kala holh hna kha Chin Hills Battalion Falam ralkap nih thingah an thiam kaa ahcun khua i an va tlun caan ahhin chim an rak i ngeihmi le an uarmi a rak si. Tuluk sin i inn sa pawl le Kala sin i thing atmi hna thawngin Lairam khuakip ah thingah inn ṭhaṭha zong an hung um cang. Pupa chan i thing khap-nga khap-ruk pipi tlap-thum tlap-li i an chuahmi kha atu ahcun tum hnih nihcun inn pum a nguh cang. Canphio inn an sakmi kha a hlan ahcun an nih cu thir inn an sa tiah an rak ti hna.

Atu ahcun khuapi lei chimlo in lai khuate hmanh ah tlakrawh inn zong a um len cang i khuapi lei chinchin ahcun dot cuzat tiin rel a si cang.

(d)Inn hmun
Pupa hna chan ahcun inn hmun hoih ah hin duh ning an rak ngei. A ṭha bikmi cu chaklei hoih a si i pahnihnak ahcun nichuah lei hoih, pathumnak ah thlanglei hoih, palinak cu vansan lei asi i cucu tlaak lei hoih a si.

(e) Inn thawn ning

Inn an thawn ahcun hmai lei i thawn cu pa le thihnak a si an ti i an rak duhlo, thlanglei i thawn zong cu nu le thihnak an rak ti fawn. Cun, chak lei i thawn cu unau thihnak an ti fawn i, inn caar lei i i thawn le i sip lawnglawng kha a thiang tiah an rak ruahmi a si.Cun inn hmun le lo ri det cu chan tawinak a si an rak ti i miding le miṭha nihcun an ṭih i a chia tiah an rak ruah.

(f) Inn pungsan le a khaan an ṭhen ning

Inn cu a zawl in an sak i inn hmai lei cu mileng khaan a si. Inn caar lei cu zumput le rawlbuk chiahnak caah an rak hman, inn caar leiah innka an on i carchuah an rak ti. A changtu khaan cu ṭuang an ti i chiat ni le ṭhat ni caah a si. Tappi neihnak ah tappi fate an tuah i a min ah varlung an ti. Inn chiat tik I meithiang kaunak le sa thiang chuannak ah an hmanmi a si. Nungak le tlangval hna nih mei ceunak le i lennak khaan ah an rak hman. Nu le va le biapi hlapi, biaceih khuakhaannak hmun asi. Cucaah ‘varlung tleng biakhaanmi cu a fekkhun’ tiah an rak ruah. Nungak le tlangval hna nih bel-khuang tum i hlazai saknak le biazai an relnak zong a rak si fawn.
Topum aw;
    Kan tlingte i tap cawi ee,
    Varlung tleng kan duum ah,
    Kan i ruang cio samthih haar ah bang,
    A sangtu hlei umlo in ee…
tiah nungak nih hla cu an vun laak i bel-khuang te kha pik,pik tiah a vun tum ahcun tlangval pawl zong nih khan awpi in an vun zawnh colh hna i mah hngallo an hmawcarau in an i nuam hna. Varlung le tappi karlak cu vam an chon i haileng bawm an thlai, kuangkaa an timi thing pakhat an phah i mei bultu tonak a si. Kuangkaa tang cu thing chiahnak ah an rak hman i tap chak lei ah ihnak an donh i chakchaang tiah an ti, cucu nu le pa ihnak bik a si. Tappi le inn hmailei vampang karlak i ihnak an donhmi cu cangkun (nu nih nau an neih tikah kuun thian hlan chung paoh kha nau le a nu an rak ihnak hmun a si) an ti i cucu an fa le ihnak asi ve. Cun khual pawl paoh cu ṭuang ah rak ihter phung a si.

Cangkun le chakchaang an i tonnak cung cu khothlaban bahnak ah an rak hman i cucu a biapi taktakmi hmun le khaan a rak si. Tappi cung ahcun meicung an ti i thil chiahnak ah dot thum in an tuah. Cangkun tang cu tuhmui naamtong le innka hrennak thing pathum in a ṭemi sualhrenh timi chiahnak ah an hman. Tappi thlang zawn cu kuangka thlang an ti i cu zawn cu innka an onh i pokhlet timi an donh. Cuka ahcun tikuang le vokrawl kuang kha an chiah hna. Cun, inn chung i kaanphir an tuahmi ah hngakchia nih phanh khawhlo ding in thil chiahnak an tuah i a min ah kaandaap an ti. Inn hmailei vam cu kham timi in inn leng le inn chung karlak cu an kham. Inn ṭha deuh a simi inn hmailei innka cu a pum in an onh i vomkaa an rak ti. Innka hrenh cu aa-mah-khaan lak i a fek bikmi sualhrenh tawh timi in an ih lai fate an rak hrenh.

(g) Inn leng an tuah ning

Pipu hna chan ahcun an mileng khaan biapi bik cu innleng tiah min an sak. Innleng i vam ri khamba ahcun arpi farual riahnak nucir bawm an beek, innleng chaklei vampang ri ah arti titnak arder caah seichia an thlai i innleng vampang cu sa an kahmi taarnak ah an hman. Innleng cu zu dahnak le duhherh paohpaoh an tuahnak hmun le thiam tahnak ah an rak hman.
Topum aw;
    Kilian hotleu vomkhuai le hreungen ee,
    Zu zawng ee phuntling pangcuan khua,
    Dawhcem ee sakhnem ee run fam u ee,,, an rak ti.

1.    Sangsang;
Sangsang timi cu innleng dongh ah inn lai sutpi in a tlanglei ah donhhlei in an cawimi donhhlei khaan a si i, pe 4 pe 5 kau in an donh. Cucu ṭhutnak, ihzaunak, thiam tahnak, zuhoi le theihai, pumhra le buti tibantuk einak ah an hmanlek mi asi.
2.    Ṭumbut;
Ṭumbut timi cu innleng sutpi in inn chaklei i inntung karlak zawn hlei donhnak a si. Hleihlak donh lonak a lawngmi vawlei cu sum suknak ah an hman i sum le sukkhal chiahnak hmun a si, cuka cu a min ah ṭumbut tiah ti a si. Sum timi cu fatun, facang, kawm solh, mumte, kawm zu, chihmui, khuhlu, aiṭek, sapherh hei tibantuk a phunphun kha an phomhnak a rak si. Cun ṭumbut cu raa, phiang, busul hna le hmin a har deuhmi paoh le sa thianglo sa hnawmtaam i an ruahmi hna paoh chuan nak tappi ah an rak hman. Sa thianglo an timi hna cu saseh sa, ruak hngah sa, mahte in a thimi sa, ui sa le tappi varlung i chuan ding ah an lung a si lomi sa paohpaoh cu ṭumbut ah lungthu pathum an bunh i thing chiava in an rak chuan tawn. Cucu ṭumbut timi nih a huap deuhmi an si.

3.Ṭhinṭheng;
Ṭhinṭheng timi cu innpeng dongh dithlisap tang in tual par tiang an donhmi khi ṭhinṭheng timi cu asi. Ṭhinṭheng cu ruah surhnak ah a ummi a si caah thing fek thing ṭawl an seihmi khan an donh. Tual par lei i a donghnak ah ṭumkainak hlei an donhpiak. An hman ning cu lam ah an hman bik. Pho a herhmi paoh phonak le tlah thamnak le tahnak heiti hna ah an hman. Zu dah zu dinnak le puai caan lo zongah rawl einak ah an hman. Sia an tlun caan ah tual ah an khumh hna i ṭhinṭheng cung in cite an rak liah tawn hna.

2.Tual (inn tual)

Tual timi cu mah le innhmai i hmun a lawnnak paoh khi a si ko. Innhmai a si paoh ahcun a bit zongah a kauh zongh, cun a cheng a rawnh zongah tual a si ko. Asinain tual bi le cheng zong kha hla an phuah fate in chumtual an ti cio. Cucaah chum timi tual cu a ngaingai ti ahcun mi lianngan pawl lawng nih an tuah khawhmi chum a si ti kha kan hngalhlo. Hla ahcun chum timi hi telhloin tual ti lawng i hman cu sa ah cite phulhlo he aa lo, thawtnak le iang a ngei velo. Cucaahcun hla ahcun chum timi hman hi a poilo nain zapi tual cu chum timi he cun van le vawlei bantukin an i hlat ve. Chum timi cu;
        Run inn ṭhinṭheng vaa-or chum kulh rawn,
        Tual i tilim kawng ṭha lennak kha,
        Ṭhing riangmang cang lai ee..

Hi hla i a sullam ahhin vaa-or timi a hung lang. Vaa-or timi cu khuang kha voithum an cawi hnu ah lawngtuk timi a hung si i lawng kutka tung chak le thlang i an kulhnak vate-mit cuang thingṭial chonmi khi vaa-or an rak timi cu a si. Vaa-or cu inn hmai lawngah asi i tual chaklei le inn caar lei cu thinghau hruang in an kulh dih. Cun tual thlanglei cu ṭhinṭheng nih a kulh fawn, cuti kulh dihmi rawnte in chunhmi tual cu chumtual an timi cu asi.

Inn hmailei le inn caar lei i khamba cung a awngmi cu fipuah awng tiah an rak ti i harvar in an phih. Inn hmailei le inn caar lei i di an cihmi cu saptonh an rak ti. Inn chak le inn thlanglei i ruah ti tlaknak cu chiarbazir an rak ti, inn kil pali cu fengkeo an ti.