Lothlawh ning

Pipu hna cu lothlawh thingphurh in an paw an rak i cawm. Thlawhtuan bal lomi cu tuhmawng anti. Cucu an vah i hmawngthiam anti. Hmawngthiam tu i loram asi thai. An thlawh dingmi cu lopil ti asi. Lopil thar an tlak tikah thingram a hngaktu(khuachia,khuahrum) sinah thawinak an tuah hmasa i cucu lopilnam an ti. Kumtha an vui nakhnga bong le mal an sawm.  Mah le loram cio hlam asi i, mahle lo cio zong cu lonam/lobawl an tuah hnu lawng ah vah asi. Zawtfah, hliamkhuai le thihloh kan ton sual nak hnga lo kan daw law, favui fual le bahnah tlam kan pe tiah thla an cam. Thingram a niam, a hme deuhmi le hrizun pawl cu hawihlan ah an phelh hmasa. Cucu a tangthual/lotang phelh anti. Cuhnu ah thing cu an hau. Lovah kan i lim an ti.

An vah dih cangmi cu vahcap ti asi. Vulvau ah an duah i kangvaar a hung si. A kangh khawhlo ahcun a hrulh anti. A kang kho lomi cu an theh than i hmangsom ti asi. Hmangsom ahcun thingluang pawl kha hmunkhat ah an pumh i cahmang an ti. Cucu mei in an khangh i cavaam a hung si. Thliruah le nilin dornak ah tiah thlam an sak. Deu, thlamphei le parthlam tiin an then. Kangvar ahcun thlaici an tuh i cucu thlaithlak asi. Tlawmpal ah an keu i thlaikheu ti asi. Thlaici le thlaikheu cu zu, va, rungrul, le butit khaubok nih an hrawh tawn. Hihi khophil nih a phil dih an ti. Cucaah an nolh than. Khua a kheen tuk ahcun thlaikheu cu an caar.

Voikhat hnangam cu an hna a ngam cang. Nain ramh le chumhmui pawl an corh ciammam i thlaikung vialte an dorh dih. Pamsiam(thlawh) piak zokzok lo ahcun an zuzik viar. Vulei tang le leihril ah a vuimi pawl cu thlaiti anti i cung ah a vuimi cu thlairawl anti. Theifang an hun ngeih cun ritdonh piak an hau. Donh lo ahcun zu, va le zawng, vom ngal nih an theh dih tawn. Rittih an tlai i tlengtler zong an sih. Ritkuang zong an tum. Vauri zong vah piak asi. Kum vui lai cu upa hngakchia in an i ngaih hringhran. Lochung in a za hmasami cu an ei hmasa tawn. Cucu tharcangh anti i an sunhsak tuk. Tizu-ngacel an i zalh i meh thaw te he thar cu an cangh tawn. An siaherhmi midang zong thar an cangh hna. Rawltuan lai ah hin thawinak an tuah hmasa tawn. Kawm cu an bauh i an peh. Kawmsur ti asi. Fatun cu an sih. Kawm le fatun hi an lungthuhreng rawl asi. Lailo/zolo ah an cin hna. Fatun cu kum tampi i chiah khawh asi. Cuti an hlunh termi cu fa-hlun/rawlhlun an ti. Buk le haan in an i chiah i, cucu fa-buk an ti. Ei a chammi nih, "zei kan ti hnga nan fabuk kan hun piak ko u, ei kan cham ne hih" tiah an va fuh tawn hna. Rawl tampi ngeih cu lianhthat phunkhat ah an ruah caah rawl sawmtuk zong an tuah tawn. Bawi-laam ni ah tluang an khawng tawn ve.

Facang hi a hnu deuhpi in cinmi asi. Canghmun ah an cin. Facang cu a vuih deng khi a ngalengmei anti. Favui leeng i a chuah hlan deuh khi a kuhhruk ti asi. An hung vui i a hnai a khal ka khi a pumsulh an ti. Cun an hung hmin pah khin a vaang ti asi. Tlawmpal ah tuan an cu. A zun in a zunmi zong an um. Mi cheuh nih fa-ah in an hleh i a tom tete in fahmui cung ah an pon. Cucu faphal ti asi. Lo chung hmunhma remnak ah phuhri an cawh i cu cung ah cun an cil. Facang cil ni cu a nuam kho taktak. Chungkhar dihlak pawh asi. Uico tiang in choi asi. Hini ah chang an fun, ar an thah i lai chiti he thaw taktak in chuncaw rawl zalh asi. An cilcangmi facang kung cu fazi ti asi i phuhri kam ah hlonh thluahmah asi. Cucun capawl ti a si than cang.

An kumvui a that ahcun an tha a nuam tuk. Tukum rawl zeizatdah nan vui? ti hi zapi biahal tawnmi asi. Kumkhat pawcawm khim ngeih ahcun hna angam tuk hringhran. Cuticun kum a dih i locul a si cang. A kumvui ah lopil thar an tlak ahcun loring ti asi. Locul zong cu an culh chih thiamthiam. Lo hi; canghmun, lailo, zolo(tulo) tiin a um. Chanthar ahcun loram hlam a um ti lo. Buaktlak in an cheu hnu ah awngbali in zuh asi. Mite, milai, le mipi/terual tiin lo bitkauh zong an dan. Cun tangka zong in zuar asi i a ngei deuh nih lo tha an thlo kho.

Tam deuh le fiangfai deuh in kan hun chap.

An cin rawl le pilmim

Pupa chan ahcun kan ram phul le phong hna zong hi tu le hmawng an rak si lio caan a rak si. Ram hmawng le tupi tamnak le tiva cerh le sih le tibual zong a tamnak, minung um bellonak ram a rak si caah ramsa phuntling le zu zawng le vaa phunkip umnak ram a rak si. Ram min zong a rak umlo i Chin miphun hna an hung um hnu lawngah min a hung ngei. Laitlang cu Khamtung tiah  Tidim pupa hna nih an rak ti. Laitlang timi cu Laimi umnak Lairam ti duhnak a si i, Khamtung timi cu Tidim (Zo aa timi hna) kan unau hna umnak ram a si ve. A sullam cu kan mah holh in leh ahcun Khamtung ti cu lungpang a chengmi tlang ti kha a sawh duhmi a si. Falam hla pakhat ahcun hmun rawn kan tinlo caah tiin i ngaihchiat dawh ngai in an rak phuahmi a si ti hi zumh a um, cucu tawite in kan hun langhter lai.
Falam pawl nih an phuahmi hla cu zaan thlapa vaang tang i sak ahcun lung a lenter ngai;
    Kawl rawn pi hi ee, a bual kan tinglo ee,
    Nauta sing ee, nauta sing ee,
    A bual kan tinglo ee, niang no ngai ee, niang no ngai ee,
    A bual kan tinglo ee,,
Cu, kan ramte ahcun ti le rawl kawl cu a rak hau ve. Pipu hna i an chan hi hruh chan a si tiah a tlangpi in kan puh deuh cio hna. Hiti i ruah ahhin kan chuahsemnak, Mongolia, Tuluk, Tibet, Burma le Chindwin vahrawn, Khuakhen, Kalay, Kabaw (Plain Chin), hrawng i a umṭi, a pemṭi, a vaakṭi khom an si lai lo, an holh zong an rak i dang tuk hna, an i theithiamlo, an i ngailo, an i tlaihchanlo, cun miphun khat zong an rak si pek lai lo ti awk in Chin mi hna cu an rak um. Zeicatiah an i do, an i that, an i tlawnglo, i an i pal hna lo. Cucaah Mirang pawl an kai tiangin Lai ral an rak i do. Lo an tuah hmanh ah duhnak paoh tiin an tuah ngamlo. Ramsa, zuzawng, rit vaa ruang lawng ah silo in Khuakhen leido ral ruangah phaw le naam he lo lam inn lam ah i veng zungzal an rak hauh caah a bupi i lo tuah kha an rak herh. Cucaah cukaa thluatlang tiva kar tibantukin lo hmun kha an cheu an tuah i cu hmun cu pilmim (lo pil) an rak ti. Cu lopil hla bia ahcun pilmim an rak ti. Hla bia le biazai hi pupa hna nih iang an ngeih khun ve nak le a thuh khunnak biaro a si.
Hiti hin hla an rak phuah;
    Kan thlawh pilmim lo cin rawl kan ven,
    Ramsa phuntling zu le zawng lakah,
    Leido ral ti hna ee…

Lo phun an ṭhen ning

(a) Zo lo (kum khat lawng thlawhmi asi)
(b) Lai lo (culh ram a si i kum tam deuhpi thlawh khawh a si)
(c) Cang hmun (cang hmun timi cu facang cin khawhnak ram tinak asi)

(a)Zo lo

Zo lo cu tu ram, hnah cang, thahau le saihmur hling hna an umnak asi. Kawm lawng cinnak deuh ah hman a si. Chi le zil mai zong a vui ve i cin chihmi cu a sinain a thlawh kha naam in thlawh a si caah a cing lomi an tam deuh. Kawm cu rawh a zaat deuh hlan in a riak in donh a hau. Rit kuang an sai i sa nih ṭih hna seh tiah an tum tawn. Thangrap a phunphun hna kha an chiah i mangkhawng kha khawngpi he khawngte he an do tawn. Zu vaa sa cu an ei ngai i vomkhuai ngalhriang hna zong kha khawngpi in an denh ve tawn. Hi bantuk tete hna hi a nuamhnak phun tampi a um ve. Ritdawn le lo riak nih hiti hin hla an phuah:
Topum aw;
        Zolo riah cu zu le zawng lawng pei nan ti lai,
        Tuhlum khuaivom sa le hotleu nih,
        Kan hngak hna zan khuadei hlan ee…

Lo riak pawl cu kawm bauh a dih tiang an riah tikah atu lio ram dang tlawng nak hmanh in khua an tlunlo kha an rak rau deuh tawn. Tlun tik i an uarmi nungak vun hmuh lai an i ngaih ning cu hei tuak piak hna ahkhin nang zong na sive ko hnga, kei chinchin hi cu chim haulo. Khua an tlun tir zaan i an hla phuahmi hi hei ruat ko hmanh an rak mawh ve baklo ti ko u.
Kan i ngai maw ngailo ee,
        Cutik chan khua riangruang,
        A it hmasa ngailo kan cang lai,
        Tinman thluai aw tuzaan cu ee..
Pupa chan i nupi fa le pawcawm a har lai ning hi mu! Tu le hmawng an ṭhiamnak hriamnaam le an riahcaw le an vaihlam, an hnipuan le an zaan vurhpuan, zaan i meiphu toh ding thing hlam, hna le congṭial tikur tibantuk hi um ngelcel hna hlah sehlaw lohbak an si ko hnga. Nang le kei zong hi hna cithlah le techin fapar hna i kan chan a rak silo cu khuazing le Pathian zeihuah hen kan huah hnga? ei ka ṭih tuk ee.

(b)Lai lo
Lai lo timi cu chim ram a lumnak ram a si caah thlai a phunphun hna zong cin khawh a si hlei ah kum thumli-nga-ruk tiangin culh le thlawh khawh asi. Cucaah lai lo culh ram ti zong ah an ti tawn. Chim ram i cinmi thlaici hna cu; banhla, fu, theihai phun dangdang, kawm, fatun, facang, phiang, busul, sangra, cangpang, bahra, ba, kawhra a phunphun, lei tang rawl pumhra phun hna le behrum, bête, mumte, senherh, hmakphek, chi le chihria, buanbok, belawi, bailep, hmaihrem, zil, mai, mairuun, vaimai, an thur, hamhhuai, khachuan, aithiing tibantuk kha a phunphun an cin khawh hna caah an cuap a nem i an hna a ngam. Facang belte hi a cin an theih hnu hmanh ah a thlawh a tam tuk ai tiah an rak cing duhlo. Cun cang hmun ram ti deuhmi cu facang tilo cu a ṭha tuk lemlo. Vawilei a khal tukmi le a linh deuhnak ram vawlei cu cang hmun ram an ti tawn. Cang hmun le lai lo cu pil khat chung i a ummi an si ko. Canghmun timi tu hi cu lailo he an i khat ko i an i dannak cu a vawlei le a thingram lawng kha an i dang deuh ve. Kan pupa cin rawl hna hi vitamin an ṭhat caah miṭhawng zaangṭha le midawh chan sau ngandam an rak tampi.

(c)Phiang

Phiang cu an cin hramthawk kaa i an rak i ei sual ruangah pawfaak in an zaw, an rak thi i khuavaang an rak auh i khuavaang nihcun a ei ning le a cin ning a cawnpiak hna ningte in an rak zulh i atu chan tiangin phiang kum timi hi pupa phung in kan zulh lan thai. Phiang cu kum thum dan ah nan ei lai i nan ei hlan ah arhli sen kha a lei nan dawh lai i a lei ruang a ṭemi kha van lei nan hoihter lai, a hmul buang kha nan chem lai i a hmul buang kha a leiṭe i a taan ahcun thlua nan chuak lai, cuti i phiang cangh zarh nan tuah hnu lawngah nan ei lai tiah khuangvaang nihcun a rak ti hna. Khuavaang nih a ti ningte in lawkih phung chung i um lio ahcun khuakip nih zulh le cinken a rak si. Cucaah phiang ci cu bumlo dingin vutcaam an cawh i thawl chungah an rak erh. Cun kum thum aa thok in an cin ṭhan i kum dongh ah phiang thar cu khuapite in zarh an ulh, inn kip in arhli sen le zupu in an cangh hnu ah ei thiang le ei ngam ah an rak ruah.

Cucaahcun kum thum dan i phiang cangh a si caah phiang cin kum cu phiang kum a si an rak ti i mei zong a hrang i sarthi in thihnak zong a tam deuh tiah an rak ruah. Phiang cangh cu ṭhangthar nih kan hmang tilo nain pupa sulhnu cu kan zulh ve peng rih caah phiang kum ahcun khuakhen a sau lai kan ti ve tawn. Phiang cu a thaw ngaingai mi zong a silo nain pupa hna nih an rak eidin mi phun lakah a cingcuai a tam i a ulhamh a rak tam caah Laimi nihcun rawl rinh ngaingai in an cing duhlo.
Theihherhmi:(1) facang cin lonak ram cu khalhkheng ram an rak ti, 2) facang cinnak ram cu hnah nem ram an rak ti, 3) phiang cu kum fate in cin khawh a si cang).