Mualheih Tuanbia :: CHUNGKHAR NUAM

HOME > Mualheih Tuanbia

Mualheih Tuanbia

Hi Mualheih tuanbia hi hringtu ka pa nih tufa hna caah ro a kan chiahmi asi.

MUALHEIH TUANBIA

Biahmaiṭhi

Chankhat hnu chankhat in, Laimi phun zong nih chuahkehnak tuanbia an uar i an dothlat chin lengmang caah Mualheih hrinsor cithlah a simi ṭhangthar hna nih herh ve sual hna sehlaw theihlo rumro nakcun a ṭhathnem sual ah bawmchantu a si hlei ah an pu an pa le zong sualphawt kan luat deuh lai ti ruahchan buin Mualheih tuanbia hi ṭial kai awt nak asi. Mualheih tuanbia ka halmi hna kan pu kan pa le hna cu :

1.Pu Khen Khar (Thantlang) 4. Pu Khua Hngak ( Sopum) le

2. Pu Leng Kulh (Rulbu) 5. Pu Za Nawi (Sihcang) hna an si.

3. Pu Zaang Ling

A lengmi ka halmi hna

Pu Hrang Mang - Farrawn - Cenhrang
Pu Kio Mang - Hakha A - Sangtechung Zaathang
Pu Chan Let - Hakha B - Darkhuahchung Zaathang
Pu Mang Thuai - Chun Cung - Thianhlun
Pu Zawng Dawn - Khua Fo - Conhlun
Pi Thong Thluai - Hakha B - Mangpachung
Pi Mar Zing - Lung Zarh - Cinzah
Pu Hram To - Hakha B - Mualcin
Pu Mang Hlun - Hakha B - Cinzah
Pu Thang Hlut - Hakha B - Khenglawt hna an si.

Hi a cunglei mi 15 ka halmi hna hmurkaa le biaro chungin a hmanbik lai tiah ka hmuhning in ka hun ṭialmi an si. A kan thlahtu kan pa le panga hna chimmi tu hi tlawmte lawng ka lak hna. An chimmi hi i pawrhnak le an ṭhawnnak, an fimnak le an rawl ngeih, an lengsung le an ralṭhatnak kong hna hi a tambik an si. Kan tuanbia hram le dong fiang tein an chim kho hna lo. An mawhlo, caṭial a rak umlo hleiah zuu le sa chan a rak si fawn. An ka chimh khawhmi cung ah kaa lawm i ka upat ngaingai hna. An kan hal te lai ti zong an rak ruah ka zumlo, an mawhlo ka ti. Cu caah ka hngalhmi vial ka ṭialmi te hi chanthar kan tuu fa le nih robawm ah ka cohlang ko hna seh ti ka duh.

Caṭialtu- Mualheih Pa

DAL 1

CHIN MIPNUN THAWHKEHNAK

QIN ( Chin) Dynasty BC 256-206

BC 256 kum cun Tuluk siangpahrang uknak cu Qinshih Huangṭi – timi pa kut chung a hung phan ve, a mah uk lioah hin a san pe20, a sau meng 1500, a saumi hau kulhnak( atu ahcun The Great Wall tiin a min a thangmi asi) tlakrawh a rualter hna caah a rammi nih an zam tak i BC 206 ah a uknak cu a rawk i a dong ve. Qinshih Huangṭi hrinthlak kan si tinak ah Chin miphun an rak i tinak a si. BC 206 hnu cun a uknak cu a rawk i ramkip ah an i ṭhek dih hna. Tuluk tuanbia cauk chungah Lai, Zo, Halkha hna cu a ummi kan si. Lailun lungkua in a chuakmi kan si lo. Lailun lungkua cu AD 1700 hnu in, Kawl in Laitlang ram halh i a kai hmasami minung 30 renglo i an riahbuk lungkua min a si.

Vahvaihnak ram, caan le kum

Israel miphun Efraim cithlah a tlaumi miphun kan si aa timi pawl nih Chin mipun le Mizo miphun chuahkeh vahvaihnak ram le kum an tuakning zong a um ve.

Umnak le kumzat BC

1.Kanan in Assyria 721-196

2.Assyria in Afganistan 523-185

3.Afganistan in Vietnam 340-128

4. Vietnam in Mongolia 212-208

AD

5. Mongolia in China 4 -337

6. China in Tibet 338-867

7. Tibet in Burma 1200-104

8. Burma in Palan Chin 1314-96

9. Palan Chin in Laitlang 1400-155

10. Laitlang in Lushei Ram 1555-84

11. Lushei in Assam 1639-39

12. Assam in Makalai 1678-116

13. Makalai in Bangladesh 1794 in a tu tiang.

1885 Chin History book, India:Delhi.

F. Risly

Mahhi ka ṭial duhchan cu a hman a dik ka tinak si loin tuchan ahcun miphun tuanbia hi a lamkip in an dothlat i theihkauhnak bawmtu ca ahcun an ṭha dih cio ko tiah ka ruah. Tuanbia cauk cu theihnak robawm an si caah mah phun tuanbia cu theih le hngalh a herh ve. Mah chuahkehnak pi le pu min hngalhlo cu mah hngallo timi kan si lai caah mah aa hngalmi Mual Heih phun si cu ka zahpi lo.

B.Chin Miphun Dong Le Hram

Chin miphun cu kan ṭialcang bantukin kan hrampi cu Mongolia in Tuluk ram ah chan saupi an um hnu ah Chin siangpahrang chan BC 206 ah ram kip ah an i ṭhekdarh dih i a chungchung in an zam nakin miphun dangdang ah an hung cang dih hna . A bianaah: Kawlram i a hung zammi –Mon, Karen, Shan, Kachin, Chin, Asho Chin le Kawl, Pio, Tet Miphun le Naga miphun hna kan si. Rakhain miphun cu Kala ram in a rami an si. Cun, Chin miphun cu Lai, Zo, tibantukin kan i ṭhen ṭhan tikah miphunte a simi he cun 150 hrawng kan phan cang.

Chin miphun cu Tuluk ram in Tibet ram ah a zammi phu kan si i Tibet ram an um lioah Chin le Kachin tiin an rak i ṭhen ṭhan. Kachin cu an rak kal hmasa i atu an ram ah khin an rak um chung. Upa deuh a simi Chin chungkhar phu cu AD 1100-1200 kar ah hin a naupa Kachin sawm pah dingin Kawlram ah pem dingin an pawk ve. Kachin ram an luh tikah an holh aa dan cang caah ral ah an i rel veve i an i sawm kho ti lo. Chin phu cu Naga tlang zulh in an zuang i Chindwin vahna ah an chuak. Cuka in cun tiva hrawnin an zuang i Pagan khuapi ah an lut. An nau le Kachin nihcun ka U rat tik i a umnak dingah tiah a dum chung ah bawkte an rak tommi zong kha phung ah an i ngeih lan.

Pagan khuapi cu AD 1040 in siangpahrang Anawyatha Minsaw nih a rak uk hna i AD 1287 kum ah a pennak cu a rawk ṭhan. Curi cun a ukmi miphun cu siangpahrang dang kut ah an hung um; Suibu, Inwah, Avaa siangpahrang hna an si. Chin miphun cu Sagaing, Monywa, Minkin, Kani tibantuk le khua dangdang Chindwin vahrawn ah an um. An umnak cu Khuakhen tiah min an sak. Cu caah Chindwin timi tiva zong hi an zuan lei le an kai lei i Chin miphun hna nih tikhur i an hmanmi a rak si caah Kawl nih a min ah Chindwin tiva tiah min an sak lan(Chin tikhur tinak a si). Khuakhen Chindwin area in an tho i Oksa tlang in Palain Chin timi Gankaw in Tamu karlak ram hi a rak si. Atu ahcun Kalay Kabaw ti a si. Palain Chin an um lioah Alawng Phaya siangpahrang nih Chinmi miphun 700 cu Syriam raltuk ah a rak kalter hna i an rak thi dih. Cuticun Chin miphun pawl cu an mah le an umnak zawn cio i tivapi hrawnin ramthar halh ah Laitlang ram ah an kai hna. A kai duhlomi cu Kalay Kabaw karlak ah a ummi Zaw (Bama) timi kawl pawl hi an si.

Chin pupa hna cu:

Zo (Tidim) timi mibu cu Tuingo vaa hrawn in an kai i Thangpi tlang in Cimnuai lungkua ah an um hmasa. Cuka ahcun Gui Mang an timi pa nih Tidim khua a tlak, 1820 hrawngah a si. 1856 kum in Kam Hau an timi pa nih Tidim khuapi cu fek tein a hmunhter. Tidim peng khua hna cu 1886 ah tlakmi khua an si hna. Hilio caan i an pu an pa le min hna cu phun min ah an hman hna; Kam Hau, Gual Nam, Puak Tung, Sam Te tibantuk an si i cucu laitlang an phak hnu in a chuakmi an phun min aa thawkmi an si. Cu bantukin Lai aa timi le thlanglei Laitlang i kan unau a simi hna zong an si ve. Palain Chin hmun rawn in Laitlang timi cu an rak fuh ning a si ve. Lai aa ti khun pawl cu Run vapi hrawn in an kai ve i Locom khua in Lailun lungkua ah riahbuk hmun an khuar hmasa i cu ka ahcun ram halh le khua tlak cu an rak i thawk hna. Cu hlan ahcun phun an rak ngei hna lo i Lai tlang phak hnu lawngin phun timi cu an pu an pa le cikawr tlaulonak ah an min kha phun ah an hman cio hna. Cu phun cu nihin ni tiang ah kan hman ciomi hi asi ve. A bianaah: Hlawnceu, Zathang, Cinzah, Khenglawt, Mualcin , Mualheih, Mualhlun, Cenhrang, Khilteng, Bawitlung, Thihlum, Kingbawl tibantuk hna an rak si ve.Cu bantuk cun thlanglei Laitlang unau hna zong hi an rak si ve. Cu caah pupa ṭhawngṭha le micak mirum ralṭha le mi i rak upat deuhmi pupa cikawr cu bawi le phunpi ah an cang hna i zapi zate ko sawh cu michia ti an rak si hna.

Laitlang fuhpanhnak aa dan ning cu Palain Chin umlio holh aa dan ning te khan a rak si. Cu caah Laitlang zongah kan umning le kan holh aa dan deuh ning hi a si lan in a lang. Letsa vapi, Run vapi, Dong vapi, Phawk vapi le tiva pi dangdang Letsa vaa i aa fonhmi paoh an rak zawhcio i cuticun khua tlak le ram le miphun le holh hmanning hi a rak si bik ko. Khualtlawn, ramriah, ngahring dawi, tlakrawih hmanh ah aa kommi le innpa rualchan sangkhat khuakhat, tlangkhat, pengkhat, ramkhat tiin kan um bantuk hin Kawlrawn in Laitlang an kai lioah hin aa tlaihchan deuhmi le annkhat hmangmi bu tiin an rak um ve caah hmunkhat piin an rak kailo ti kha philh awk a silo.

Tlangram um- miphun hna

Laitlang ummi lawng kan silo Mongolia cithlah kan hawidang kan unau hna zong tlang ram ah an umcio. Cu miphun hna cu hi hna pawl hi an si:

Bangladesh ram ah; Tlanglau phun, Bawm, Cakma, Tuikuk, Takam timi phun hna an si i India ram Lushei ram zongah an um.

Assam state chung ah; Khasii,Lushei, Kukki, Nangka, Thado, Hmar, Kate, Manipur, Peihte tibantuk in an um hna i a dang zong an um len rih.

(Chin) Lai, Zo, Cho, Khumi hna cu AD 1700 kum Alawngphaya siangpahrang Inwah chan i Palain Chin an um lio ralkap 700 Syriam raldoh i an thih dih ruangah tlang ram i a zammi miphun kan rak si. Tlang ram i an rak kai lioah hin a um hmasa le an um hmanung hi khuakhat le khuakhat an rak i do, phulei an rak i cham i miphun ral tiang in an rak i do hna ( cu cu khuakhen leido ral an ti i, chanthar nihcun Lai ral ti a hung si).

Hi pipu chan cu Tibet ram an um lio i an biakmi khuachia biaknak phung kha an biak, khuahrum biaknak ah le khuachia biaknak ah an chawva le an saṭil an arva le an zu sa hna le an caan cu an rak hman dih caah an si a fak phah. Ram daihnak a duhlomi khuachia hruaimi an si caah ral tei phawrhlawt, ruamkai, uanthlarnak lungput kha an ngei. Cu caah sa le ral zong a dai hleilo i an ṭhangcho kho ve lo. Mongolia cithlah tlang ram i a ummi kan unau hna zong a tu tiangin an ṭhangcho kho tuk cio lo, miphun sifak le nauta pawl in an um cio. A chan cu biaknak ruang le miphun ral ruang le cinthlak tirawl har le zawrh khawhlo cawk khawhlo ruangah a si bik. A sinain kan umnak ram cu hla dawhdawh in kan hlawi i ramnuam ummi zong nih ‘kan ram te kan ngai tuk’ an kan ti piak cio caah kan hna a ngam deuh. Hi tlangram a kan chiahpiak i a kan umtertu Pathian thangṭhat hi tlangram ummi miphun kan i lawmhnak nganbik le sangbik a si ko.

Dal 2

MUALHEIH TUANBIA LE BIAHRAM DAWMHNAK

Ka hngakchiat lioah hin aa sii aa velmi an i hauh tawn ah hin, “a nang, cu phun kha phun dahkaw na si ko”, tiah an rak i ti tawn. Tazaa an rak i cuai hna i cawiliam le i rem ti hi a rak dai ballo i a rak tam ngaingai. Cu caah chuahkehnak tuanbia hi ka hngakchiat lio tein theih ka rak duh phah ve. Tar pawl biaruahmi ngeih hi ka rak huam ngaingai. Tar pawl upa mah chungkhat cheukhat nihcun, “ Ngun Peng cu a cutzat tik ahcun daan a cawi cawk lai lo, a tu hmanh ah upa bia ngaih a hmang i chuahkehnak kong theih cu daan cawinak pei a si ko cu,” tiah an rak ka ti tawn. Chuncung khua i ka pu le Hakha ka nu le kan chungkhat a si lomi phung thei deuh le Farrawn kan ṭangle pawl le Khuafo, Lungzarh tarnu tarpa hna le Mualheih kan pu kan pa hna ka rak halmi hna bia, robawm i ka rak chiahmi hna cu biahram dawmhnak i ka ṭial bangin hrinhniang semchin ṭhangthar nonawn tu le fa nih an herh sual ah tiah mitcawt hnacheh thathir khuh le rak buin kum 74 ka si kum ah ṭial manh lai lo phan in Laitlang lei unau fial el sianlo ah namchan in theihtawk tal tiah ka ṭialmi a si. Kan pu kan pa le keneh le sulhnu cu kan thei kho dihlo nain an min tlaulonak ding roca tal ah ka timi a si.

Mualheih Thawhkehnak Hrampi

Sunthla pi Khua

Pu Hrang Tlai an timi pa nih fapa pathum a rak ngeih hna i an min cu:

1. Mual Cin

2. Mual Heih

3. Mual Hlun an rak si.

Hi tuanbia cu miphun dang ka halmi hna aa khatmi bia a si. Mualheih kan pu kan pa le chimning cu aa dang i a rak hringtu hna min an hngallo. Mual Heih cu unau rual panga chuak an si; 1. Mual Cin 2. Mual Heih 3. Tlang Lian 4. Khual Chawn 5. Faam Cuun hna an si tiah an chim. Pu Hram To ( That Zawh Pa) Hakha khuathar Mualcin pa nihcun ka pa rovuihbia te a si ko, “Mual Cin, Mual Heih, Mual Hlun hna hi unau chuakkhat Hrang Tlai hrin cu kan si. Mual Heih cu aa dawh a pumrua a ṭha i cu caah Mual Heih ti a si”, tiah ka pa nih rovuih bantuk in a ka chimh. “Nang Sihcang kei Hniarlawn chuak arsa eikhat bak kan si. Mualhlun cu Hakha khuathar ah an umlo caah hlehawk an umlo, cu caah nangmah tilo ahcun ka arsa eikhat dang an umlo”, a ti caah arsa vang cu a ka hleh i kaa lak ko. “Hniarlawn ah Famcun an tampi, Tlanglian zong inn hnih thum an um nain kan i unau ballo”, a rak ka ti( ka pa nih kan i unau ballo a rak ka ti bal ve). Cu caah a cung deuh hi a hman deuh rua tiah ka ruah(1962 kum ah a rak chimmi a si).

Farrawn kan ṭang Hrang Mang chimmi le Lungzarh Cinzah Pi Mar Zing chimmi le Pu Hram To chimmi hi an i khat dih. Mualhlun he belte kan i thei kho lo. A zei si zongah Mual Heih pa kong tu kan hngalh duh deuhmi a si caah careltu nih na duhning paoh in pom ve ko. Kan pu le nih hin kan tuanbia chimding cu an i harh ngaingai ko. Mual Heih cu innpi fahniang co kan si ti le leeng kan sung, rawl kan ngei, paih kan ṭhawng, kan ral a ṭha, haukhar kan si, hlawhthawh kan awl, kan i dawh, bawi pawng ṭhu kan si, Mualheih pa tello cun rilṭial lainawng bia an ceih kholo ti hi an chim tambik le aa khatbikmi a rak si. Mah chimthiam duhmi le forhnuam phun deuh cu an rak si ko rua.

An Pemvahnak Khua Le Ram Hna

Mual Heih cu;

Hlawn Ceu pa nih Mangkheng khua a tlak lioah sakhua rawlrel awlh in haukhar rian (ralbawi kan ti lai cu) ṭuan dingin a sawm i Sunthla khua in Mangkheng khua ah Hlawn Ceu pa sinah cun khua tlak ah a rak kal. Mangkheng ah cun sau umlo in Hniarlawn khua pawngah khua a rak tla i inn 40 hrawng an rak si an ti. Hniarlawn nih kan ram tohmi aa khat ko i saral i runven lam a har Hniarlawn ah hung i fonh ko uh, sang kan in cheuh lai i sakhua rawlrel cu nangmah nih na ei ko lai tiah an lem. Cuti cun Mual Heih le a khuami cu sang dangte ah an umter hna i sakhua rawlrel cu a rak ei ve. Cucu Mualheih phun kan pu le nih sakhua rawlrel ei dahkaw kan rak si ve cu an rak ti tawnmi hi sidawh a si. Cu lo ahcun bawi kan si ballo an ti fawn. Mual Heih cu lo ṭha a thlo, rawl a ngei i Hniarlawn sifak rethei ngakṭah buangro hi pur le catkeoh ah rawl a cawih tawn hna i a kumvui ah thumhruai (a letthum) in an cham tawn caah rawlbuk cu an innchung a khat an ti.

Hakha Le Mangkeng Ral An I Do

Hi ral an i doh lioah hin Mangkheng nih Hakha cu an rak tei hna. Mangkheng Hlawn Ceu bawi cu Teiram uk dingin Hakha khua ahcun bawi ṭuan dingin an kal i Hlawnceu pa nih Khenglawt pa cu tlangchuak rian bawm dingin aa sawm i Hakha ah a kal ve . Kum ruk an um hnuah Mangkheng Hlawnceu bawinu cu ṭhinṭhang cung i laa a thlur lioah hngakchia nih ṭhinṭhang tang awng in a taw ah meipawk in an kah. A ngaih a chia tuk i a ṭap lengmang. Cu lioah cun an pa cu zuu dinnak cun vawr hla he a hung lawi i “bawinu ziah na ṭah?” a ti i, an nu nih cun “Hakha ahcun kan um kho lai lo, Mangkheng ah kan kir lai”, a vun ti. “Zeitin dah na theih?” a vun ti i an nu nihcun, “keimah khal in ka thei ka su khal in a thei”, a ti i a ṭap thluahmah. “Ngam cang kun Mangkheng ahcun kan kir ko lai”, tiah a vun hnemh. “Hakha cu Hlawnceu nih kan uk kho lai lo hmakphek thah in an thak lai i khuaza uk khuapi an si lai”, tiah an nu nih a vun ti.

Hlawnceu Bawi Cu An Kirṭhan( Mangkheng ah)

Mangkheng Hlawnceu bawi hna nupa cu an bawinak sakhua rawlrel le chiah an eimi cu Sangpichung Zaathang pa nih kikawng nauthumtla in a cawk hna i an tlung ṭhan. Tlangchuak i aa ṭhitmi pa cu Mangkheng ah kirlo in Hakha khua ah a hung um i Hakha Khenglawt timi a hun thawktu an si. Sangpichung Zaathang cu, curi thawk cun Hakha khua chung chiah eitu bawi a hung si. Sangtechung Zaathang cu Zophei le khuate uktu bawi an si ve . Curi thawk cun Sangpichung bawi nih a unau, a pi pu le a tufa pawl kha, “kum fate vokte keoh arte keoh le rawlrel sakhua laak cu aa dawhlo, siapi in i pawn u law hlawh nan tho ti lai lo”, a rak ti hna. Cuti cun siapi cu an pek cio i hlawh an tho ti hna lo. Thlaceu chung cu siapi pek an sianlo an duhlo ruangah Chinram luatni 1948 febuary thla tiang hlawh an thawh peng caah ‘Thlaceu chung hlawh tho’ an ti hna.

Khenglawt Le Mual Heih ‘Kawi’ An I Tlai

Hakha Khenglawt cu unau ngeilo in Zaathang rual sin ahcun anmah te lawng in an um. Zaathang pawl nih an harnak ah an bawmchan tuk hna lo. Paam a rak tlung i purphiarnak (tangkaa hmanlo chan a rak si caah thil in i thlen chan a rak si), docawi khawh kha an nunnak caah a biapi i a herh fawn. Voikhat cu rang pathum he Hakha Khenglawt bawipa cu Hniarlawn Mualheih pa inn ahcun ruahlopi ah a hung phan i Mualheih pa, tlah tham lio nihcun Za Kheng mui a vun hmuh cun a lau i tangah a vung ṭum, a rang thil cu a fapa Rual Hleng he cun innleng ah an vun cawi, rang cu fangvoi an van pek i sangsang tung ah an vun hren. Mual Heih le Za Kheng cu kum upa lei khi an si cang, a miṭhi pa nihcun thil a vun chuah i zuucua le vokhrong le a ke pahnih cu innleng ahcun a vun chiah. Mual Heih le a fapa Rual Hleng cu an lau ko. An nu nih zuhoi a vun nawnh hna i Za Kheng nih, “ka bawipa kawi i kan tleih lo ahcun Hakha Zaathang diriam in kan thi lai. Mang Kheng kan um lio tein kan tlaihchan kha na hngalh ko, ka khirh hlah kawi le dua ah kan duh, kan thih thihkhat kan nun nunkhat kan si lai”, a vun ti. “Sa le ral ah kan i zuanhnawh lai, khim le ṭam ah kan i zoh lai, arkho kheng kan i hrawm lai, chiatni le ṭhatni ah kan i dirkamh lai”, tiah Za Kheng nihcun a vun ti. Mual Heih nih cun, “na bia a ṭha tuk el awk a umlo, a sinain sahrong le zucua na phurh caah thaichun cu na cam lai”, a vun ti vial ah Za Kheng nih cun, “Aa! zeidang in ruat hlah inn lei mual an rak pho lai, zing in nan kan tlunter a hau ko”, a vun ti i, Mual Heih nih cun, “Aw.. na lungre thei hlah a ṭhatnak paoh in kan khaan ko lai a vun ti ve”. Voksa cu an can i sangpi he sangte he miphun pakhat tarbik cio le bawitlang kha an hleh hna i zaan ah khuallian zuudah ding kha an sawm pah hna. Nu nih fang an reu i an suk, cun an nu nih zuureu a vun suah hna i an din dih in congṭial chin phonghcia in tikur a vun hmawmh hna. Ar an thahmi hna sa hmanh ei kho ṭhiṭha loin cangkun cungah Za Kheng cu a it. Innpa an chuak i vok kha kawmtang ah an vung tlaih i a suum an tah i leirel sumnga pi a si anti. Zuu puuhnih an dah, zaan an var, ṭimlet leiah rawl an ei. Zinglei thaithawh an ei khawh in rawl cu buk an kau i an vun leh. Fatun ranghnih phur le fangvoi rangkhat phur an vun ronh i bête le behrum zong an ronh chih. Cu cung ahcun vok kutke le a lu an chawnh hna i dam tein Hakha ah an tlung. Cu ni thawk cun Hakha Khenglawt le Mual Heih hrin cu kawi le dua an hung si. Hniarlawn Mual Heih cu upat le tar nih a hun khuaphak i tar thih in a hung thi. A pa thih hnuah Rual Hleng le a nau le rual cu Hniarlawn bawi nih, “nan pa Mual Heih a thih hnucun veng kan in cheu ti hna lai lo i sakhua rawlrel zong nan ei ti lai lo, a si nain Mual Heih hrin cu hlawh nan tho lai lo”, an ti hna. Rual Hleng le a naupa Than Fiim lawng upa lungfim ah an cang i an nau le cu an min zong theih an si lo. Hlawh tholo i khuachiah ei ti lo cu an ngeih a chia deuh i Thlantlang pem kha a ṭha deuh lai an ti caah Thlantlang bawi Lian Dun ton ah an unau in an kal. Lian Dun nih cun, “haukhar nan ṭuan lai i hlawh cu nan tho ve lai lo, cun zamthuan nan ei lai i rawlrel burh nan si lai”, a ti hna i hnangam tein Hniarlawn ah an tlung.

Rual Hleng te Chung Thlantlang Ah

Rual Hleng nih

Hakha Khenglawt an unau hna cu Thantlang ah rak kan chia u tiah a va sawm hna i pasalṭha hleithum nih arkhuang in an pawhpi hna i Tiṭa vaa ah rawl an chum i rawl an khim dih in a thlahtu hna cu Hakha ah an kir ṭhan. An kirpah ah Rual Hleng te chung tlaitu dingin a dawitu hna Hniarlawn pawl minung 10 he Rullung ah an i tong. Khenglawt pawl nihcun kir ko u kanmah hi a thlahtu hna kan si i Thlantlang Lian Dun sin an phak hnu in kan hung kir ve, kir ko u an ti hna i an kirpi ṭhan hna. Hniarlawn khuami cu ngaihchia le lileng in an um nain Rual Hleng te chung cu Thlantlang ah hnangam tein an um ve. Rual Hleng le Than Fiim nihcun an naule cu an kilkawi hna i haukhar rian cu an ṭuan. Lothlawh an ṭhawn caah rawl an ngei i midawt le upat an hlawh. Rual Hleng le Than Fiim fanu hna cu an i dawh i bawi fale hna ca zongah an rak ṭhitlak hna. Rual Hleng fapa Chiar Hngak i a fanu Dar Tum zong Cizah bawi Van Hnin caah an rak ṭhit i puanpar phahnak in rawlbuk kan kalh deuh u an ti caah rawl phuntling he rawlbuk cu an rak kalh hna. Cu Dar Tum hrinthlak chung cun Cinzah bawi Lal Luai te hna, an pu Van Hnin te hna kha Mualheih hrin an si kha Thlantlang minkhirh Van Hnin nih 1962 kum ah kan pa Khen Khar te inn ah a rak ka chimh.

Cun ral kongah Cinzah phun Van Hnin a rak bawi lio chan i Tlangte, Lungzarh, Thlantlang hna nih Khualhring ral an rak tuk lioah Thlantlang ralbawi (haukhar) Khuang Thlur cu Khualhring ralkut in a rak thi ( a thimi hi Khuang Thlur siloin Chiar Hngak fapa Rual Hleng tu kha a rak si). Cun Chuncung le Thlantlang an rak i tuk lioah hin Mar ram ah a zaammi an rak tam. Cu lak ahcun Mualheih pawl zong Bawm ram, Mar ram tiang in an rak zaam ve. Cun, Thlantlang peng chungah Pu Pa Dawh Thang cu Sopum khuatlak ah a rak i tel i Pu Than Co cu Lungler khuatlak ah aa tel ve. Cun, Pu Tawk Hnin, Pu Tum Ling, Pu Ral Kam hna cu Tlangte tlak ah an i tel. Pu Tawk Hnin nih Sihcang a tlak. Pu Tum Ling cu Tlangte in Rulbu ah a pem, Pu Ral Kam cu Tlangte ah a um. Cuti cun kan Pupa hna an chan cu a rak liam.

Thlantlang Um Hnu Rual Hleng Tuanbia

Hilio chan ah hin Laimi nih mah neihbiknak ram hna kha an tuk hna i an rak ramh tawn hna. Voikhat cu Rual Hleng hruainak in Kawl pawl ramh dingin ram an hrang i a hawile cu hi hna hi an si: 1. Cinzah 2. Mangcinchung 3. Mualcin 4.Hlawnchiing 5. Mangpachung 6. Khilteeng 7. Bualteeng 8. Faamcuun 9. Hngiarṭhul hna an si i Rual Hleng cu an hruaitu a rak si.

Kawl an ramhmi hna thilrit pi hecun an hung tlung i riahcaw an ngeih ti lo caah Hakha an phak cun, “ka dua le rawltam bu cun kan kal kho ti lai lo, riak usih law ka pa nunlio i kan kawipa Za Kheng sinah riahcaw kan cawi lai tiah a ti hna”. “Ee” an ti i tlanghrawn pin Chitipi tiva kamah riahbuk an sual hna. Khuahlun i Za Kheng sin ahcun a hawile minung 4 a vun thlah hna i Za Kheng nih cun, “nan bawipa Rual Hleng ka sal lo ahcun kan pe hna lai lo”, tiah a biakam kha zul ti loin a rak khirh hna. A mawh ve lonak cu hitihin bia a rak um ve. Hniarlawn i rangthum he sahrawng le zucua aa phawrh tan i Mualheih pa nih rangthum phur rawl le sa kutke he a rak tluntermi kha Hakha Zaathang le khuami nih, “Khenglawt pa Za Kheng cu Mual Heih sal ah a lut, sangal khenh sal a si”, an ti i zu-sa dineinak hmunkip ah, “Mualheih sal kha zuu vun tong ve u”, an ti tawn ruangah zusa hmun hmanh ah a kal ngam ti lo caah sal in luat ṭhannak ding caan ṭha ah aa ruah ve. Pu Rual Hleng cu a thin a run tuk i, “thlaipa sal Za Kheng he cun kawi le dua cun dihcang seh ka thah lai”, tiah naam aa lak i kal aa tim. A hawi le rual nih, “Za Kheng na thah ahcun Hakha le Thlantlang ral pei a tho hnga cu, na thin i beng law rawl cu kan vung lak ko lai, in sal ko seh law kan nih na hawi le rual tu hi na kan sal ve lai”, an rak ti i fatun relthum an rak lak. Curicun Khenglawt nih Mualheih cu kan sal an rak ti ve hna. Fatun cu chitipi tiva lung kha fei in an khawrh i sum ah an tuah, cuka ahcun an suk i rawl an chuan i an ei. A thaizing Thlantlang ah an tlung hna ( Cu kaa hmun cu Hakha nih Rual Hleng sum tiah an rak ti lan. Chitipi va cu Nawi i aa fonhmi a si). Rual Hleng nihcun a hawile phunkua cu a sal ve hna i pupa chan ahcun Mualheih sal ti an rak si ve.

Rual Hleng Dang An Si Hnga Maw?

Kan pu Rual Hleng cu hi a tuanbia hnuah hin Thlantlang Mualheih ah a min a lang ti lo. A naupa Than Fiim le a fa upabik Chiar Hngak min in Thlantlang Mual heih tuanbia cu ti bang a luangmi a hung si.

Thlantlang khua pawng Tlangrua khua ah khin kan tu le chung hi an phunmin ah Rual Hleng timi an um ve. Kan pu Rual Hleng he an tuanbia aa khat pah i kan unau an si ko lai tiin ka lung a hrin caah ka hun ṭial hi a si. Ka hal hna nain kan thawhkehnak a theicemtu a umlo an ti caah lungtling le fiang tein ka theihlo cu ka sia a herh buin ka tlung ṭhan. Hngakchia deuh a nau le i an chim khawhmi cu, “kan pu Rual Hleng cu Falam peng in a rami a si an ti, ram hran ruangah chitipi vaa lungsum Nawiva chuak i Rual Hleng sum an timi hi kan pu Rual Hleng a si”, an ti ve. An chimmi vial i an pu Rual Hleng tuanbia cu a kan hringtu kan pu Rual Hleng tuanbia he aa khat bak ko nain Khenglawt pa Za Kheng he an i pehtlaihnak kong tu cu an chim ve lo.

Purhdah Bia;

1. Kan pu Rual Hleng hi a thihning tuanbia umlo in Thlantlang khua in a min le a kong a dai i a lo ko. Khuakhen ralhrat pakhat, nau le fa le sinin lohdup cu a si khawhlo caah ruahawk a um i lunghring a si.

2. Kan pu le chan hi ramthar le khuathar hawl le tlak lio pi chan a rak si caah kan pu Rual Hleng hi Tlangrua khua tlak lio hna ah khuatlatu hna nih sawm ve ruang zongah aa tel kho ve ko( a chan ve ahcun, bochantlak le pasalṭha a si caah).

3. Tefa cikawr kong zongah pa cu hrin dongh a umlo ti a si. An nu a thi kho i a tar zong a tar kho, asinain a thih ahcun nutlai( nunawn) a ṭhit khawh i a tar ahcun nuchun zong a ṭhit khawh. Cu hna he an fale cu an min loh lonak dingah minthan a duh caah a min zong phunmin ah bunhkhawh a si ko. Phunmin cu pu le pa min hi a tambik cu hman a rak si caah Rual Hleng phun le Mualheih phun cu pakhat hrin unau arsa eikhat kan si nain kan i hngalhkhawhlo bia ah midang phundang ah kan can hi zumh a um ko( ruat ve hmanh u..).

Bawi Le Sal

Pupa chan ahcun bawi le sal cu an rak biapi ngaingai ko. Hakha khuapi nih Hakha Khenglawt cu Mualheih sal an ti tawn hna tikah mi hmai an khaplo. An i fahsak i an thin a hung ngaingai. Za Kheng nih Rual Hleng a hun sal ṭhan tikah Mualheih zong nih an rak celh ve lo. Mualheih pa Rual Hleng zong nih a hawile miphun pakua asalmi hna kha mi nih Mualheih sal an ti ve hna tikah tuarhar an rak ti ve tawn. Hmunlipi khua Chum Ling cu Khuafo ah hloklei ngai in a rak um ruangah Khuafo Huat Er nih, “nangmah cu Cinzah bawi ka si ti phun in na vaa umter, a nangmah Chum Ling Mualheih sal, i peih maw na duh velh? i lek hlah”, a rak ti i aa ṭah sek an rak ti. Cu ve bantukin Za Kheng hrin Khenglawt zong Hakha Zaathang le miphundang nihcun, “Rual Hleng ka sal khawh tiah i pawrhlaw hlah nanmah cu Mualheih sal leet nan si kha philhhlah uh mu, tiah kan ti tawn hna”, tiah Pu Chan Let Hakha khuathar pa Darkhuah chung Zathang pa nih 1964 lioah a rak ka chimh bal. A tu cu bawi le sal chan kha 1939 September thla khan a dih i 1948 Febuary 20 khan khuachiah rawlrel pek zong a dih. Bawi le sal a um ti lo nain mi lungchung le tuanbia ahcun a um khomi a si. Cu caah, tuanbia zong a hmanmi le a sining in ṭial le chim chan a si ve. Cu caah, Mualheih zong Hakha Khenglawt nih kan sal hna an kan ti caan a rak um. Kan pa kan pu le zong nih bawi ngeihlo cu a phung a si lo an rak ti caah langak hmanh bawi ah an rak tlaih ti a si. Mualheih le Khenglawt cu kawi le dua in unau an rak si, sa le ral le ṭam le hal ah aa zohkhenhmi le aa bawmchanmi kawi le dua an rak si nain a hnu ahcun remlonak le i huatnak nganpi a hung chuak.

Khenglawt Le Mualheih Tazacuainak Biahramthawk

Hakha khuathar ram uk bawi Ral Er nupi Sang Zing le Subidar Tio Hmung nupi( Tum Kio nu) tazacuainak biahram cu zudin puaituahnak hmun ah a si. Biaalnak an ngei hmasa i Tum Kio nu nihcun, “nangmah Khenglawt sal cu kan kian naisai lai lo”, tiah a vun ti hmasa. Cun, Pi Sang Zing, Lai Hre nu nihcun hiti hin a ti ve, “mah hngallo kan sangal khenh sal kan pu Rual Hleng voikhat rawldo ruangah Mualheih Khenglawt sal na hei ka ti, nanmah Khenglawt hi Hakha pi nih Mualheih sal leet an in timi hna nihcun maw sal na hei ka ti, a hodah a bawi deuh i a sal deuh, kan i hliah te lai lo mei a ti”. Cun, Lai Hre nu nihcun a ṭa pa Sih Cang khua bawi Tawk Hnin fapa Thang Hmung cu a cah i Hakha cu a phan. Tazacuai dingin biahri cu an hei tirh colh hna. Sang Zing vapa ramuk bawi Lai Hre pa nihcun, “ka pu Thang Hmung taza cu cuai hna hlah Hakha pi nih Khenglawt cu Mualheih sal, sal leet an ti tawn hna i a hohmanh taza an cuai ngam bal hna lo,” tiah a thlauh nain a duhlo. Cun, Khenglawt pawl nihcun, “u le nau kan si taza kan cuai hlah u nupi bia tham cu kan hlawnh piak ko, a remte tuin na lungtlinnak in kan in rem lai,” an ti i a rak duhlo. “Keimah cu ka rem hmanh ulaw fapa fanu ka ngei rih, ka phunhawi Muaheih zong an um rih caah kan cuai ko hna lai. Kanmah hmanh nih kan sal kan in ti bal hna lo, kan unau kan in ti zungzal ko hna. Hniarlawn in kan pu Rual Hleng te chung Thlantlang an pem ah khan sal rianfial in an fial hna lo, unau ṭha le liangdan ṭha anti bang liangdan ṭha nan si nan i philhter i Rual Hleng zanriah rawl voikhat hrawm man i sal aa phuak khomi unau kan tuanbia cu Vuanthawk zung phan ko u sih,” a ti hna. Cuti cun a thaizing cu zung ah taza an i cuai colh hna.

Vuanthok biachahnak ‘degree’

S.D.O

Hakha Township

Falam District

Magwe Division, Burma

Hilio Hakha Vuanthok bawi cu Bronwill a rak si. Holhlettu U Mang Hlun (Hakha khuathar) asi. Hakha Khenglawt le Sihcang Thang Hmung hna chimmi bia cu a tanglei bang hin ka ruah i degree ka pek hna. Aa huami silo in aa dawmi unau tuanbia dawh tukmi a si tiin ka hmuhning a si.

1. Hniarlawn Mualh Heih nih Hakha Za Kheng Khenglawt cu a dawt caah rawl a rak pek ruangah a rak sal cu a hman ko.

2. Thlantlang an um hnuah Rual Hleng le a hawile cu Hakha Za Kheng nih rawl a rak pek hna caah a rak sal ve.

3. I huat caah rawl i pek a um ballo i, i dawt caah pek a si.

4. Leiba cu cham ṭhan phung asi caah Za Kheng nih Mual Heih leiba a cham cang ahcun a ho hmanh leiba nan ngei veve ti lo.

5. A hlan bantuk tein i daw u law nan zawn i ruat ṭhan uh. Ahohmanh bawi nan si lo i sal zong nan si ti lo. Sal aa timi paoh cu nihin thawk in siapi daan cawi asi lai. Za Kheng hrin Khenglawt kha an dawtu hna hmasa dawt balte leiba nan ngei, hlan bantuk tein i daw ṭhan u law unau in va um u ati hna.

Sihcang Pu Thang Hmung cu Khenglawt pawl nih caw le vok an thah, zu an dah i Khenglawt le Mualheih cu curicun unau tiah i kawh a si cang. Laitlang cu 1939 September ahkhan Mirang cozah nih sal luatnak order cu a rak chuah cang. Pu Mang Hlun (holhlettu pa) hi 1961 kum ahkhan hi tuanbia hi Mualheih he kan i sii i tazacuai an ka rel caah Hakha Vuanthawk degree pekmi kha kawl khawh a si ti hnga maw tiah ka rak hal i Japan ral ah a kang dih cang a um ti lo a ka ti. Thang Hmung nih a rak tei cang hna, cucaah taza vaa cuaiter hna hlah a rem tu in va rem hna ka fa a ka ti. Zureu thawlkhat ka dinh i Thang Hmung tupa ka si kha ka chimh i ka fa na ka hlen mu a ka ti.

DAL 3

MUALHAIH KHUATLAK TUANBIA

Sopum Khua Tlatu( Pu Pa Dawh Thang)

Sopum khua cu Thlangtlang Cinzah nih Mualheih pa Pu Pa Dawh Thang an sawm i riahcaw vaihlam he khua tla dingin an kal i an rak tlak. Sopum khua cu chuahtak in Mar khuarawp Pautu khua, a tu Tlangpi khua khi tlak dingin Pu ( ? ) nih a sawm ṭhan i a duh ti lo caah cakei nih hun in seh seh tiah chiat a serh ta i a kaltak. A kalmi hna hauhruang aa ṭheh i a inn cu hnangam tein a kulh. Kan Pu Pa Dawh Thang cu cakei pawpi nihcun a hung fuh taktak ve, asi nain a mah tu nih cakei cu a rak thah. A thah lawng hmanh silo in cakei cu a hring in a fim colh. Mualheih kan pupa hna lakah upat hmaizah a tlakmi le phun hmai a hngaltertu pasalṭha a rak si. ‘Kan pu Pa Dawh Thang na hrinthar hniang rual Mualheih nih upatnak kan in pek i thluachuah vanni na comi minthan cungnung khunmi kha a tu tiang kan in lawmhpi ko. Thangthar nonawn runrual nih na sulhnu mei bang an phalh i ti bang an reuter nain na nehhnu le na zunṭhing puan bang a tharṭhan ko. Na robawm Sopum khua a hmunh rih caah kan pu a simi Pu Pa Dawh Thang nangmah philhlonak ah minthar kan in sakmi hi rauthla in rak kan cohlang ko tiah kan in nawl. Na minthar cu; Ro Hmun le Khua Kam kan in sak mu… Do Cin le Hmun Cuh belte a tu tiang an dam lemlo’.

Lungler Khua Tlak Ah A Kalmi

Pu Chan Vung fapa Pu Thang Cung (asi loah Than Co) Lungler khua tlatu cu vanchiat ah fapa ngeilo in fanu lawng a ngei. Chan relnak ah cikawr a ngeihlo caah kan zaangram bu le kan sianlo buin a tuanbia pehzulh awk a um ti lo caah ka lung ṭhatlo buin a tuanbia kan donghter.

Pu Tawk Hnin Khua Tlakmi Tuanbia

Sihcang khua an tlak chan le a tlatu hna tuanbia cu pupa hna biaro ruahmi le Lungzarh, Tlangte upa le bawi hna hmurkaa in a chuakmi bia hna chirhchan in kan theihtawk ka hun langhtermi a si. A chan cu Mualheih phun khua tlakmi a si caah Mual Heih cithlah a simi le Tawk Hnin hrinsor a simi hna nih kan pupa keneh le sulhnu cu hngalh a herh ko rua tiah ka ruah caah a si.

Sihcang khua tlaknak hi a hrampi cu Lungzarh tuanbia in a hram aa thawkmi a rak si. Cucu hiti hin tuanbia a rak um. Chuncung khua in Lungzarh ah a rak pemmi Mangpachung phun a simi Bual Er naupa, Hrang Cut nih lai a rak nawn ti a si. Kan Lai phung in lainawngtu nih lainawnmi cu ruak hngah siapi sialang zawnh, vokthau sumnga, puan lukhuh, thi fangkhih, le ruak hngah zuu a liam phung a rak si. Cun a mah kha siapi le arhli sen le zupu in a kut aa ṭawl a herhmi a rak si. An si a fah caah pakhat hmanh an tuah kholo i Hrang Cut cu Lungzarh khua ah um phung a si fawn lo. A chan cu Laiphung ahcun a nawngtu le nawngmi kha tikhur pakhat le haukaa i hrawm phung a rak silo.Cu caah Hrang Cut cu Mar ram Thingsai khua ah an zamter. Thingsai ahcun kumkhat a um hnuah a hung kir ṭhan i Tlangte khua ah a hung um. Hrang Cut cu mihawi banglo, mihrut phutphat asi caah nupi zong a ngei khomi asi lo. Cu caah Tlangte khua, khuatawbo in nifatin tein Lungzarh khua kha a cuan i a ṭap tawn an rak ti.

Cu thawngpang cu Lungzarh khuami nih an rak theih tikah a u Bual Er le Mangpachung phun nih Cinzah bawi sinah an rak nawlpat i a rak zaangfah hna caah Lungzarh bawi nih Tlangte bawi Khuag Hnin le khua tlatu Za Tum kha bia a hun cah hna; “Tlangte khuapi le bawi hna nan sinah mi ka hun thlahmi hna hi keimah mipum bantukin an bia hi rak ka cohlan piak hna ulaw ka herhmi hi rak ka bawm u ti ka duh ko. Mangpachung Bual Er naupa Hrang Cut cu ṭah lawng a rian ti ka theih caah kan sia arem ti lo. Hrang Cut cu Lungzarh khua ah luh phung a si tilo caah nan kan bawmh a hau ko”, ti asi. Khua tlakpitu pasalṭha bochantlak kan herh, cun khua tlatu cu loram a duhnak hmun aa thim lai i bawi changtu a si lai thawburh le sakhua rawlrel a awl lai, Lungzarh ram a si caah bawi cu Lungzarh khuami Bual Er asi lai. Loram caah an tlawmtam zoh in ram cu kan cheuh hna lai i chiatni ṭhatni ah Lungzarh leTlangte nih kan zohkhenh hna lai tiah bia lamkal pahnih a rak thlah hna. Cu bia an theih cun khua tlatu Za Tum le an bawi Khuang Hnin nihcun Lungzarh bawi bia cu el ngam asi lai lo tiah an ruah i khuami chungin khua tla khotu ding pasalṭha bochan awktlak ding cu an ruat colh ve. Midang an um hrimhrim lo, Tum Chun fapa pathum hna dah tilo cu an um lo caah anmah unau rual ah hin Tawk Hnin hi sisehlaw a ṭhabik hnga. Ral Kam cu kanmah dirkamhtu ah um ko seh an ti.

Cun, Tlangte nihcun Tawk Hnin cu an fial i Tawk Hnin nihcun, “bawile hna khuatlak cu ka ngamhlo ee, Hrang Cut mihrut he chapbei cun ṭihnung in, a mah balte Pu Za Tum fapa Than Hong i a ka zulh ahcun kaa awt hnga” a vun ti hna. A pa nih na kawi Than Hong cu kan fial khawh ko lai kan hna a ngam ko hih, khah Than Hong cu va fial ko usih caa bawipa, a vun ti i Khuang Hnin he cun an va kal. Than Hong cu na kawi Tawk Hnin he Lungzarh ram ah khua tlak na zuam hnga maw? Lungzarh bawi nih Hrang Cut mihrut ruangah khua rak tlakpi uh tiah an kan fial i Tawk Hnin kan fial i ka kawi Than Hong nih a ka zulhlo ahcun ati caah kan bawipa he kan rat hi asi, i ruat hnik tiah a pa nih a vun ti. Than Hong nihcun ka kawi cu thaizing ah ka hal lai i asi ko a ti ahcun ka zulh ko lai a vun ti hna. A thaizing cu an kawifa an i tong i kalding in an hna a tla ko.

Riahcaw vaihlam an i tim, zuu pengkhuah le arhli sen le fangvar an i damh i khua halh kal ding cun Hrang Cut cu an sawm i an pok. Tlangte varal i Mar khua rawp Zakhar hmun lei an hei fuh i Haucem lung thlua ah an riak. Zanthum chung an arkhuan a ṭha, pengkhuah an thlormi zuu lam zong a ṭhat caah an tha a nuam i tikhur an huah, khua hmun an halh , phaileng an sah ta i hnangam tein khua ahcun an tlung ṭhan.

Khua An Tlakmi Hna

Pu Tawk Hnin hruainak in Tlangte khua cun an pok i Zakhar khuarop Haucem lungthlua ahcun an rak um. Hi kum lio hrawng hi Mirang ral kai lio hrawng a rak si an ti. Mirang ral cu 1887 kum in aa thawk i 1892 April thla ah mirang nih an rak tei hna. Cu caah, an khua tlak kum hna hi fiang tein hngalhkhawh a rak si lo i a hrawnghrang lawngin chim khawh a rak si tawn. Zakhar an tlak lio i a rak um hmasami hna cu Tlangte khua in inn 4 an kal i Zakhar i an um hnuah Hrianghnang khua in Pu Za Tho te chung an hun i chap i inn 5 an rak si. Cu hna cu;

1. Pu Tawk Hnin – Khuatlatu (hruaitu asi)

2. Pu Than Hong – Khilteng

3. Pu Hrang Cut – Mangpachung

4. Pu _ Bawitlung

5. Pu Za Tho _ Keiraw hna an rak si.

Hi hna pawl hi Zakhar ah sau um loin Khualiang an timi thlua Calbo timi ah an i ṭhial ṭhan. Pu Chia Ling timi Za Tho fapa a pahnihnak ka hal lioah keimah hi Zakhar kan um kum ah ka chuak a rak ti. Cun, a u Pu Hrang Tawn( Lian Uk pa ) nihcun Zakhar kan pem ahhin an rak ka hruai pah, an ka puak pah a ti i kumthum hrawng cu ka si lai dah a rak ti ve. Na pu Thang Hmung cu tleirawl upa salang zul kho hranwg a si i a sam aa zuah lio asi tiah a rak chim bal. Cun, ka pu Nawi, Pu Za Nawi, No Iap pa nihcun Calbo kan um lioah ka chuak a rak ti ve. Mahhi tiang ahhin khua hmun fek an rak ngei rih lo i Lungzarh zong nih ram an rak cheu rih hna lo. Calbo (Khualiang) i an rak um lioah hin inn riat inn kua lawng kan si timi hi ka pu le tar pawl chimmi asi.

Tawk Hnin Tikhur

Pu Tawk Hnin nihcun tikhur toh awktlak kan hmuh ahcun cuka hmun ahcun khua hmun fek khuar le ṭhial cu a herhmi ah a ruah. Cucaah a si lai, bualsen umnak thlua hawr kam ah Lo a rak tuah i a lo tikhur cu kumthum khengte a ngiat. Ṭhaal mangkha zongah a reu ballo caah khua nih toh awktlak in a hmuh i bualsen ah kan i ṭhial lai a ti hna caah an rak i ṭhial. Cu tikhur cu a min hmanh ah Tawk Hnin tikhur tiah kanmah hna kan cutzat hnu tiangin kawh thai a hung si. A khua min zong 1893 tiangah Bualsen khua ti a rak si. 1892, Mirang uk kan si hlan ahcun minhnih ngeimi khua kan rak si, minkhat cu Bualsen timi he aa neihte mi Sihcang timi asi i Sihcang khua ti zongah auh a rak si. Cu Sihcang le Bualsen hna cu a tu i bualrawn ah an hmanmi a laicir khi hngiar ek sen in a rak khatmi tibual a rak si. Cun cakei sih asi an timi cu Rev. Than Tling innsir horte ah khin a rak ummi asi. A huai a thawh caan ahcun cu sih cu a mahte in a caang tawnmi a si caah Sihcang tiah an rak ti. 1893 kum cun Mirang cozah nih chaklei Laitlang cu khua le mipum a rak rel i cu cazin ahcun khua min cu Bualsen silo in Sihcang in an rak ṭial. Mirang record ah Sihcang tiin a um caah Sihcang ti a hung si lan (atu tiang in). Hi lio ahhin Sihcang cu inn 10 faite lawng an rak si i Tlangte cu inn 15-20 hrawng an si i Lungzarh cu inn 80 renglo an rak si. Lungzarh in Sihcang ah bawi ṭuan dingin Hrang Cut upa Bual Er cu an hun thlah i Bual Er bawi lio caan asi. Hi lio ahhin Lungzarh nih Sihcang cu ram an toh dingmi an rak cheuh hna.

Sihcang Ram

Tlangte vaa in cho ah Tling vapi in Ruakkhawlh vaa in Khuathur tuu ah, Fungsih tlang zawh in Mualnuar vaa in Hrawlpi tlang in Chuncung he ramri Leiong tiang. Leiong in Babaw vaa in Falsih vaa ah ( cheh tiva tizong a si), Cheh tiva in Beel vaa in Tlangte vaa ah. Sihcang inn 10 fai tohawk ahcun nan i zaa ko lai tiin an cheuh hna i Mirang record ah khumh asi.

Lopil kong

An ramte i lopil an rak ṭhenning hna cu:

‘Zolo Pil’

1. Chehte cungnung le tangnung

2. Hmualrual

3. Tikual

4. Calkuar

5. Tuathang

6. Losau

7. Khuathur

8. Cawhzo

9. Bualrawn

10. Muahmun, hna an si.

‘Lailo Pil’

1. Zaa-ngen

2. Lungmen

3. Khuangriah tung

4. Lungsau

5. Zakhar

6. Loza kulh

7. Tlingva thlua

8. Khualiang

9. Umphut

10. Lungchuang, hna an si.

Chanthar chan Japan ral hnu cun ‘Lai lopil’ cu facang an cin khawh cang caah ‘canghmun’ ti zongin tikhawh asi.

Sihcang Khua Le Ti Tohmi Tikhur

Sihcang khua ahcun mipem le hrinnu sorpa an hung karh ve i Tawk Hnin tikur lawng an i zaa ti lo. Chunhthah le chiatni ṭhatni ahcun khua in a naibikmi an Ra ciahnak vaa hna ah ti than an hau tawn. Cu caah, khua pawngkam ah tikhur dang an hawl i khua nakin a niam deuhnak hmun ah tii an hmuh. Cuka ahcun lung saupi an hmuh caah a min ah lungsau tikhur an ti i chophurh in phurh hau a si. Cun, Tlangte tlawn lam tivahor kamah tii an hmuh ṭhan i lungsau tangnung tikhur an ti ve. Tikhur pathum an ngei i cho phurh lawngte an rak si. 1960 kum hnu Pu Hram Uk khuabawi ṭuan hnuah circle member U Run Luai le khua mipi he lungkhatte in tidong an hun lak i nu pawl zaang a hun dam deuh hlei ah ti than nihlawh kha nu hna nih inchungkhar riandang an ṭuan thiam caah ṭhanchonak tampi aa chap. Atu ahcun tidong cu tipep in an hun thlen i ngandamnak le ṭhanchonak hrampi a hung si. Tawk Hnin tikhur cu Sihcang tikhur hna i hringtu an nu a hung si. Hitluk chophurh asimi chan ah kan pi kan pu le hna nih lianhṭhat bawilam a phunphun an rak tuah i khuang tiangin an rak cawi. Khualhring tlang khua lakah a santlailobik khua a rak si naisai lo. Kan Pu Tawk Hnin khua tlakmi Sihcang khua kan zahpilo techin fapar hna nih.

An Biakmi Khuahrum Vangpa

Kan pi le kan pu hna chan ahcun khuakip nih khuahrum kha khua pathian ah an rak biak cio. Sihcang zong nih an ram chung khuachia bawi le a huaimi ah an zumhmi le an ṭihmi hmunhma hna cu an rak biak ve i khuahrum an biakmi hna cu hihna hi an si: 1. Tuathang 2. Lungchuang 3. Khuathurtu 4. Arkuang, hihna hi kumthum dan paoh ah siakawng naukhat tla in an rak biak. Kumhnih cu vokpi le arhli sen in an rak biak tawn hna. Sihcang khua ahcun khuavang minthang miluang phawk an timi Pi Sai Cuai timi a rak um i Hakha peng, Falam peng, Thlantlang peng le Zo tiangin an rak fuh tawn. Mithi khua a rak tlawng khotu a si caah khuazaa in an rak fuh hi asi. Pu Thang Hmung nupi a rak si. Thang Hmung cu Tawk Hnin fapa lakah upabik asi.

Ramsa le Tizu Ngacel An Umning

Pupa chan ahcun ram a rak hmawng, ramsa le tizu ngacel an rak tam i minung an rak tlawm caah ramvah le vahvaih a rak nuam. Hi lio ah hriamnam ṭha an rak ngei hna lo. Mirang kai hnu ceo in khua kilvennak lai meithal khuakip ah zuunkhat cio an pek hna. Tawk Hnin fapa Thang Hmung kha ramuk bawi Ral Er nih meithal a pek i Sihcang ahcun Lai meithal zunhnih a rak um. Cute cun vomkhuai ngalhriang le hreungen, zaatum, sazuk le ngalrual, sakhi, zawngngau cu an rak pamh ngaingai hna. Mangkhawng le thangrap a rak si fawn i chunh le thah a rak tam fawn, nuhmei pawl le bang cu an sapherh chiahnak ah an lungre a rak thei tuk ( sa hleh chan a rak si caah).

Sihcang ram bite hi Lai tupi le chimlei khawngtlang ramhmawng kar i ummi asi caah salian sate an tam ko. Tii leiah Kuangpi vaa le Tlangte vaa le vate dangdang an tam fawn. Cerh le sih nih an tam i vanga, vavu, varit, vaking, valah nih an tam fawn, artau belte cu an rak tamtuk lo. Nu pawl ngahring dawi hmanh ah sawng khahlo a rak um ballo. Khuate caah cun a ṭhing le a thar phua in an rak um. ‘Pu Tawk Hnin na khua tlakmi a lamkip in thluachuah bongmal an hmu ko, khuai kua aum i khuaite a tam, an chan lio cio ah an rak i nuam tuk cio hna. Kiamkhat in tilim sia an khumh hna, kawmtang kipah leirel sumnga an um’.

Japan Ral Hlan I Meithal A Ngeimi Hna

1. Khua meithal - zunkhat,

2. Pu Thang Hmung - zunkhat.

Japan Ral Hnu

1. Pu Thang Chum -Lai meithal

2. Pu Run Luai - Thalphir

3. Pu Huat Er - Lai meithal

4. Pu Thang Mang -Thonghrolh

5. Pu Thang Zel - Lai meithal

6. Pu Rual Kian - Thawnret phir

Sihcang hi mah lio chan ahhin khuate a rak si nain meithal zunriat an rak ngei. Sa cihmihnak ah an rak hman hna.

Ri leng Ram Cawkmi Le Sia Daan(1903)

1903 kum ahhin Sihcang nih umphut pil an rak vah i Lungzarh sia nih an lo cu fakngai in an rak ei piak hna. Sihcang nih Lungzarh sia ngei pawl cu rak kan zoh piak uh tiah an rak auh hna. Cu lioah Lungzarh khua sia ngeitu pawl nihcun an lo cu an zoh piak hna hnuah an rak lem hna. Nan lo cu kan hmuh i a pam taktak ko. Zeitihmanh in kan in liamh kho hna lai lo. Cu caah, ruakkhawlh vaa in Hrangcal lung tiang lam tu hi rak sial u law hmaiza pil hi lopil ah i rel chih u, amah belte ram cu pumpak ram asi caah ramnga cu nan pek ko hna lai tiah an rak ti hna. Curi cun Sihcang nih lam cu an tining tein an sial i hmaiza pil cu lopil ah an i rel chih ve. Pu Ral Dawn a bawi donghlei ah ram cu an chuh ṭhan hna (a ruang cu Lungzarh ram ‘boundary’ chung a si caah asi).

Private Ram Cawkmi

1939 kum ah Pu Ral Tawn nih khualit vaa in kuangte vaa ah, khuangte vaa in tlawnlam in Hrangcal lung tlang tiang cu ram ngeitu pa sinah Rs. 3 in a rak cawk. Hmaiza lopil hi ram ngeitu sinah Sihcang nih rak cawkmi asi.

Pu Ṭial Ling ram cu Pu Za Nawi nih a rak cawk, Pu Hram Ir ram cu Pu Run Luai le Pu Sual Dun nih an rak cawk. Cun, Khualit vaa in Kuangte vaa zawh ah, Feihlung thlak in Kuangpi vaa hrawn ah, Tlangte vaa zawh in tlingvaa ah, Ruak khawlh vaa in Khuathur tuu tiang Sihcang cawkmi ram a rak si. Sual Dun cawkmi ram cu a nupi man ah a rak man i an Pu Hrang Hnin nih Hrianghnang Bual Hre, Ni Kung pa sinah a rak zuar chin. Hihi Mualheih khuatlak tuanbia chung i aa tel vemi asi caah ka hun ṭial chihmi asi.

Khua Chingchan he I Pehtlaihning

Tlangte Khua he;

Sihcang khua cu Tlangte khua in tlakmi khua a rak si bangin pa le fa dirhmun in aa zoh aa dawmi khua nupa kan si. Kan chiat kan ṭhat ah kan i hrawm i tiṭhing rawlṭhing zong a bar ṭimi kan si. Pur le catkeoh ah rilcat aa pehmi kan si. Ramri vaa a bit ruangah le mei tlan kong te hna i kan i sik zongah kan i rem kho ṭhan. Saṭil nunsual zongah fak in kan i hmaichiat ballo. Pupa chan in aa daw i thiruak aa fimmi khua nupa kan si kha philhlo in seino ṭhangthar chan zongah pupa keneh le sulhnu cu dawhter chin lengmang dingin bia kan cah hna (caṭialtu).

Hrianghnang Le Sihcang Pehtlaining

Hrianghnang cu Ramthlo i Hlawnceu tlakmi khua asi. Sihcang khua tlak hlanah an rak tlak hmasami khua asi. Lungzarh Cinzah bawi sinah an rak halmi khua le ram a rak si ve. Cun, Hrianghnang in a rami lawng silo in aa ṭhi-laa mi pipu tufa in kan i pehtlai fawn. Cu caah mi ngaingai kan um lo, mah lawngte kan rak si hna. Chiatni ṭhatni, ṭaam le haal ah a kan zoh i a kan fimhlawmtu le a kan thlopbultu, kan i bochanmi le kan hauhruang an si zungzal. 1960 kum i Ngul Ceu le Hngiar Dun mei in an rak pam ahkhan an khuapi in vokthau sumnga ruakhngahnak he an hung kan zuanhnawh i an kan fimhlawmnak le an kan topinak tuanbia kha philh awk a ṭhalomi dawtnak an rak si. Khuapi upa hnatla loin mino rual he U Lian Hit khuabawi ṭuan lioah kan khuai kua le kan ram chehte pi a kan cuh kha tuanbia dawhlo a si nain Pinee nih tuanbia ṭhing zul dingin an kan remter ṭhan caah kan i dawtnak ṭhing lamtluan kan zul ṭhan i lunglomhnak tampi a um. Culio Pu Huat Er hla thawhmi kha Lungzarh Dar Vang nu hla asi.

A Hla;

Hnrinhniang Dar Vang a len min chiahnak ee,,

Hmual rual chehte falsih khuai hrawng kha,,

Kan neh zunthing buarsi kai cang lai,,

Fing le tlang kip ah ee……

‘Hi lio khua le ram dirkamhtu kamlo kan pu kan pa Huat Er kan in philhlo. Hihi Pu Leng Luai khuabawi ṭuan lio asi’.

Sihcang Le Lungzarh Tuanbia

Sihcang cu Lungzarh nih ram cheuhmi chung i a ummi kan si caah le pu le tu, tu le fa in aa rualchanmi zong kan si caah chiatni ṭhatni ah thlan aa zoh i aa kilvengmi, aa dawmi khua nupa kan rak si ko. Asinain Sihcang in a va pemmi Pu Ral Dawn a bawi hnucun kan i dawtnak a thlum-al ning aa dang cang. Chiatni ahcun pupa hnu an zul i aa dawmi bantukin an um nain kan cungah an tuahsermi zoh tikah Sihcang ca ahcun ngaihchiatnak a tam. Cu hna cu:

1. 1954 kum Scholarship camipuai phit dingin Lungzarh siangin in pingngiauk auhnak caa kha Ngun Peng cu pe duhlo in Pu Ral Dawn nih a rak thuh i a caan a luan hnuah a rak pek.

2. Sihcang private siangin nih acozah siangin an rak hmuhmi kha circle chairman a rak si lioah Lungzarh min in a rak thlenter hna.

3. Hrianghnang lam bawmhnak Pyidawta tangka a cheu cu Lungzarh caah a rak laak.

4. Pyidawta bawmhnak tipep Sihcang khua nih hmuhmi Pu Buan Hre nih a thoh ciami kha Hakha Pu Ram Dio inn tangah Lungzarh caah tiin Pu Ral Dawn nih a rak chuh hna.

5. Ral Tawn nih a rak cawkmi khualit vaa in Tlawnlam kar i lo an vahmi duahlo in thlauh ding le hrocer dingah Thlantlang township officer U Tawng Uk an rak sawm i vok an rak thah hnuah Lungzarh papawl cu meithal le namtong he an ratpi hna i ruaphur ah an nam cu an thuh ta, khua inlam an rak kan fanh. Hi tan i Lungzarh Cinzah bawi Pu Auh Cin ( Hre Kam pa ) bia chimmi cu ka philh kho lo. “Lungzarh pawl, mah hngallo hna. Sihcang hi a puam in a ṭhia tiang kan rilṭhia le kan pawpi a kan cawmtu, vokthau sa le kikawng sa in a kan cenhtu, zuhrim le sazam in a kan dawtu ah nan rel hna lo maw? Tlung dih u kei cu ka riak lai khua ningzak hna atu hi nan rak bangle, mah hngallo rual hna”, a vun ti lio hna i Pu Sang Kam i bengh a vun timh lio le, Sang Kam an vun tleih lio te hna le, Pu Run Luai innleng le sangsang le Tawng Uk i Sihcang khuami ngaihthiam a hal lio hna, Lungzarh pawl zanlai i an tlun lio kha mitthlam ah a cuang tawn. Sihcang khua le ram caah kamlo a dir ngamtu tleicia Pu Huat Er le Pu Huat Cem hna kha a tu tiangin ka philh kho hna lo.

6. Cuhnu ahcun Sicang mi Lungzarh ram ah faar phurmi pawl kha lamṭhuang an rak ṭhut hnawh hna i an faar an rak chuh dih hna. Pu Hram Uk lawng chuh loin an rak tlunter. Kan pa Hram Uk cungah lunghrinh awk tlak asi ko. Tawk Hnin hrinsor ahcun a ralchiacem asi men lai tiah ka ruah. Khua le ram le miphun hmaiah a rak dir ngamlo, hi tuanbia hnu in Sihcang khuami nih sia in remnak an tuah hna hnu lawngah a thar in i daw le i rem tein miphun le ram an hun hruai ṭhan caah hna a ngam ko cang. Hinak dawh le ṭha in mino liang cungah aa khinhmi dawtnak le remnak zong Sihcang le Lungzarh caah a herh zungzalmi asi.

Sihcang Khua Tuanbia Dangdang

Sihcang tlaknak in independence hmuh tiang i khuabawi a ṭuantu hna:

Bual Er – Mangpachung
Tei Tlung – Thihlum
Thang Hmung – Mualheih
Thang Chum – Thihlum
Dar Kio –

Independence ri in Newin chan in atu tiang:

Run Luai
Hram Uk
Run Luai
Huat Er
No Iap
Leng Luai
Thla Cung
Rual Uk
Lian uk
Duh Tlong
Hrang Tiam
Tawk Mang
Ṭuan Hre Lian
Kham Hmung
Calvin, hna an si.

Sihcang Khua Miphun A Rak Ummi

An min hna cu;

Mualheih
Khilteng
Mangpachung
Bawitlung
Keiraw
Thihlum
Phutin
Khualchawn
Thithiap
Hngiarthul
Lawttlai
Thangsang
Zaathang
Thlothang
Hauhulh ( Zathlir in a rak pemmi an si, Kam Dun ‘Ral Dawn pa’). Mah hna hi Sihcang khua i a rak ummi hna cu an si.

Sihcang Khua I Sarthi( Sangban) In A Thimi

Hrang Khuai pa – Thingtan in – Chia Luai nih
Hram Cem – Lungpang in a tla – Zaatum suk in
Hrang Khuai --meithal in – Hei Vung nih
Huat Kam – thingtan in – Thang Mang nih
Ngul Ceu – mei in – lo duahnak ah
Hngiar Duh – mei in – lo duahnak ah
Tum Cer – Sii in – din sual ruangah
Hngiar Khar – ral thah in – Karen ral ah
Rulbu pa – meithal in – Zaang Ling nih

‘ Cun, mihawi banglo zong an rak tam ngai fawn’.

Sihcang khuami kan i chuahsualmi hna ruah tik le mihawi banglo kan rak tammi hna hi ruah tikah ngaihchia le ningzak kan rak si, khua van ngeilo kan rak si ko.

Lianhṭhat Phun A Rak Tuahtu Hna

Pu Hri Vung – Khuangcawi
Thang Hnin – Cakei fim
Pu Chia Luai – cakei fim
Pu Thang Chum – cakei fim
Pu Za Nawi – cakei fim
Pu Sa Kio – cakei fim
Pu Huat Dun – cakei fim
Pu Thang Hmung – bawite bawi
Pu Khen Zuul – bawite bawi
Pu Ṭial Hnin – bawite bawi
Pu Chia Ling – bawte bawi
Pu Huat Er – bawte bawi
Pu Hrang Tawn – bawte bawi

Sawmtu Mi Pawl

Pu Hram Hlei – ral sawmtu
Pu Thang Hmung – vom ngal
Pu Sa Kio – vom ngal
Pu Huat Dun – vom ngal
Pu Chia Luai – vom ngal
Pu Ṭial Hnin – vom ngal
Pu Run Luai – vom ngal
Pu Zaang Ling – vom ngal
Pu Hrang Khuai – vom ngal
Pu Chia Ling – vom ngal
Pu Hei Hung – vom ngal

Puanparphah Nupi Thimi le Inn Lai Lenh

Pu Hram Cem nih Hakha nu Sui Kawi a ṭhit
Pu Buan Hre nih Hakha nu Fom Zing a ṭhit

Inn Lai Lenh

Pu Leng Kar nih Tlangte nu Dawt Men a ṭhit
Pu Hei Vung nih a fanu Hniar Ci cu Sihcang khuami Nung Dul fa Rual Neng pa he an i umh ah inn lai a lenh.

Sihcang Khuachung I Midawh Timi Hna;

Pa

Pu Hei Vung
Pu Zaang Ling
Pu Tlir Hnin

Nu

Pi Sang Zing
Pi Par Iang
Pi Hlawn Fom
Pi Iang Doi ( Hlawn Fom he unau an si)
Pi Dar Iang
Pi Dawt Hnem ( Dar Iang he unau an si).

Peihbuan khirh Mithawng Hna;

Pu Zaang Ling ( Hram Uk he unau ansi i Mualheih phun an si).
Hram Uk
Than Ling ( Tlir Mang he unau ansi i Thithiap phun an si).
Tlir Mang

Muisam Aa Zaami Le Khuang Hla Thiam;

Pi Sui Reng
Pi Par Iang

Ralkap Le Police A Tlami Sihcang Hrin

Chin hill batalian; Burma rifle le Chin rifle batalian;

Hram Hlei 1. Khua Hlut
Run Luai 2. Hrang Khuai
Chia Ling 3. Rual Kian
He Dun 4. Than Zel
Ral Tawn 5. Leng Kar
Hram Cem 6. Hniar Khar
Huat Er 7. Rual Neng
Zaang Ling 8. Thang Mang

9. Buan Hre

10. Sui Mang

Burma Regimant batalian; Police constable a lutmi hna;

Than Ling 1. Hrang Al
Sual Dun 2. Ngun Peng
Hniang Kam 3. Hniar Dun
Za Kian 4. Ṭial Nawl
Than Hre 5. Lian Peng
Tin Hrang 6. Ngun Mawng
Za Peng 7. Than Cung
Tluang Hi
Rual Kio
Van Uk
Hmun Nawl
Lal Dun
Tlir Hnin.

Sihcang Private Saya Lakmi hna;

Bawi Tei- 1951
Khua Kam (Khuafo)
Leng Luai
Hau Kam (Tlangpi)
Dap Kio (Tlangte)
Kap Hre
Hmun Uk
Racheli
Ṭial Taang ( Mualkai)

Mualheih Phun In Biaknak Riantuantu Hna

Evan. Piang Khar( pa Piang) -( Lungzarh) Baptist Church
Pastor. Ngun Peng -(Methodist),( Sihcang) Baptist Church
Rev. Than Tling -(Sihcang) Believer
Pastor Tawk Cung - (Sihcang) Baptist Church
Rev. Ṭial Khar -(Sopum) Believer
Rev. Bawi Hoe - (Sihcang) Baptist Church
Rev. Ceu Thang - ( Mualkai) C.J.C
Rev. Nawl Lian - ( Thlantlang) Believer.

Lothlawh Le Sakah An Rak Kemh

Pupa hna chan ahcun lopil rel lai ah zuu an dah i an thlor hmasa. Zuu lam a ṭhatlo ahcun a dang an thlor ṭhan i lopil dang an rak rel tawn. Lopil an rel khawh cun hriamnam le zenkuan an i damh colh. Lovah riah cu ramriah bantuk ah an ruah i an i ngaih ngaingaimi caannuam a rak si. Lovah lio i sa an kah ahcun kumvui paṭhat a tlung lai, kan bongvan a ṭha tiah an hna a rak ngam.

Loduah ni i sa an kah lo ahcun an tha a chia ngaingai tawn. Salu he an tlun ahcun khuahrum vangpa nih a kan pek anti i an hlawptlo le an thanuamh chim khawh asi lo.Thlai an thlak dih cun thangrap chiah le mangkhawng do ah caan an hman tawn. Rawl kung an zuat ahcun inn tlun hmanh an zuamlo. Zuuzawng le vate pherh le salu he tlun ding asi bel ahcun an mei phiak zuapmap in tlun ah an tha a nuam ngai ve. Fing le tlang ṭumhor ṭha cu mangkhawng kawngpi a khat. Vomkhuai ngalhriang hna an nenh ahcun zualko an thlah hna i a pum in langpak in an put tawn hna. Hauka in zureu le tikur he an don hna i nuam an rak ti hringhran. An thadit le an zaangbat zong an philh dih. Rawl ṭuan dihhlan cu lohriang tla pawl cu an tlung thiamlo, chun ah zawng, zan ah ngalhriang le vomkhuai donh an hau. Dangkhat in sakuh zong an rak si. Khuangbai laam aw le zuuva hram aw nih an lung a lenter hna, an lung nih khuaza a ruat. Tuklo le fiakfai awnh thawng an theih le bang cun paṭiaṭumlo hmanh an lung a rak leng tuk. Heh tiah ritkuang an tum, thanglawi le congawih an i tum i lunglen zaihla phuah in chunzan an caan a rak liam ve. Culak i thaisung ngeimi le leengzun tuarmi nih rialtii bang an mitkawr tlumlo in an biang ah mitthli a vung luan caan hna ruahpiak ah hin US ram nakin pilmim zolo hna kha lungthin meng i hei tah ahcun an hrangah a hlat deuh kho men, ti ko u……? Culio telephone le Email cu zanmang lawng hi hman a rak si i ngeih di a rak riam kho hrimhrim lo. Hiti hin hla an rak phuah tawn, cu hla hna cu an music te tum buin an rak sak tawn i tlun lai an rak i ngaih tuk ve tawn. An hla hna cu hihna hi an si;

Topumh Aw in;

Zolo riah cu zuu le zawng lawng pei nan ti lai,

Tuhlum khuaivom sa le hotleu nih,

Kan hngak hna zaan khuadei hlan ee.

.

Keimahte lawng thlam dai ee, pitang zai ka rel cang zongah,

Rak ka zawn law, khuangbai laam thiamte,

Tha hngel aw le zai can ah ee…..

Kan i ngai maw ngailo ee, cutik chan khua riangruang,

A it hmasa ngailo kan cang lai , tinman thluai aw tuzan cu ee..an rak ti tawn.

Kawmboh rawlṭuan khuasik caan cu sihtlaan zaan sabawh le khawngpi an caang zam caan a hung phan ve cang. Vom le ngalhriang, ngalrual thingthei le rawlmua suat ah an vah caan a si caah salian an kah caan a hung si. Salian an kah caan i an tlun ah hin thanthlah bo le hauka cun vawrhla an rak thlirh i than an rak thlah tawn. An vawrhla hna cu hiti hin an si;

Tuhlum ee, khuaivom sa aw, ka hnu ee zuul thlaimai law ee

Rizung ee, sanu hmai ah kapcin ee ka min ee thang cang lai ee…..aw…..Pohhh!!! (meithal aw).

Hreungen ee, ka chimlo ee hotleu ee, Khuanu nih ee

Minthan e bau hlah seh tih chuahhau ee

Ka than ee ter dah ngai ee…….aw…..Phung ( than an thlah).

Khuachin ee tluang nih thei hna sehlaw ee

Sianghnuai ee methal thawng hi ee riluai ee

Mai thanthlah cin kap lian ee ka le nee min sung sehlaw ee………aw……

Kaplo Hla;

Minthan ee lai duh ah ee fing le tlangsang kan hrawn cio ee

Khua i ee vom phawt lo cu ram bang ee

Tuan lawng awk tha hlah ee…….aw………

Hauka donnak in zureu le congṭial tikur rit buin le sawn lengmang in sakhnem runinn an hlam cio hna ( pupa nun hna ).

Kawm Boh Dih Cun

Kum a hung vui i rawl ṭuan a hun i lim cun ramdang tlawng saupi a va raumi bang a no a tar in an hung tlung hna. Val rual hna lai an hun hlum cang. Leengnu inn ah an hung lutchuak kho hna i an tha a nuam cio. Hawikom zong an i ngai hna i an riahnak inn ah an lo riah chung an lunglen kha hla in an hun i thawh i an nungak nih beel khuang an tumh hna i an rualte in hla aw cu an i zawn tlerhmarh i an sa hna. A dum a ngo, muichia muidawh, a niam a sang, thleidannak umlo in an um ṭii hna kha an nungak nih a zoh hna i aa lunghmuih tuk ah mah tihin hla a vun i thawh ve;

Kan tlingte in tapcawi ee,,varlung tleng kan dum ah,

Kan i ruang cio samthih har ah bang,

A sangtu hlei umlo in ee……

tiah hla an vun phuahmi hla hna cu aa rual tein an vun sak i a cheu cu an zapei an i bengh i an laam hna. Voithum an nawlh in an ngol i ihzai an vun rel. An nungak nih kikawng phaw a hmul kawng cangmi a vun phah i thing hawngkawng chantling an i tlinh i an rual tein thanuam tein an it hna. An puan lapte cu a tung a phei lakthlak in an vun thawnh hna.

Tar pawl cu dit damh zuu an i dah i inn kip ah an i thawn ve. An rawl neih thawngpang an i hal hna i, vom nih ati na, ngal nih a ti na, zawng rual nih a ti na, an si. An rawl ṭeh le pam an i sawnh buin kanmah paw cu kan vui ko a timi zong an tam. Hmualrual kum ahcun Than Zel pa Chia Luai nih bor zahnih a rak ngeih i rawlsawm a tuk. Zangen tlak kum ah Pu Za Dun, Zaang Lian pa nih fatun mal nga, ṭin zakhat( rel zahnih) a rak ngeih i fangzaa a rak tuk ve. Cuti cun Sihcang pupa chan ahcun an thawngpang a rak ṭha. Lamhlat lamnai Chuncung, Hakha zong pur an hung phiar tawn. Paṭhat kum ahcun khual lutchuak an rak ṭhing ballo. Cuti cun rawl lu peh cun zuu an sa i lungdonh, pualthawh, laamsirh, bawilaam, palakthah, fanu puak a phunphun an tuah. Cuti cun rian hmanh tlai thiam loin ṭhaal kum kum khat cu an rak hman tawn. Pu Tawk Hnin (Mualheih) nih khua a tlakmi Sihcang khuate cu a tu tiang a hmunhtertu Pathian cu ka thangṭhat.

Ramriah Vahvaih An I Nuamhnak Phunphun

Ṭhaal caan cu an chan chungah nuamhnak in ah hmanmi caan a rak si ve. Ramvaih duh pawl cu chim lei i an riah chel, zo lei i an riah chel an i thleng lengmang. Khawngtlang leiah cun ṭhiṭhet a dok na, faar a phur pah na an si tawn hna. Sa kah caan le bang ahcun don an hau khun, an thil a rit tuk tawn. Cun, zo lei zongah lai tupi an riah ahcun Chuncung ram i Timit faar an hun phur pah tawn i fur hman ding kha ṭhaal caan ah hngerhte bang an i khon tawn. Lungpang khuai dawh riah hna cu nuam an rak ti taktak. Khuaifa he, a tizu he, cun sakhi, zawng, ngau kah an ṭhinglo. Sihcang khua pupa hna hi an rak i nuam ngai ve ko. Vanga, vavu, vaking, varit hna cu tho le hlukhla meh ah an rak hman tawn hna.

Cu lakah cun nu pawl nih ngahring dawi an rak ti ve i Kuangpi vaa, Kuangte vaa, Tlangte vaa hna ah zuhoi le zureo an i phurh hna i nuam ngai le thatho ngai in caan an rak hmang hna. Cu lakah nungak tlangval nihcun khuaite, kehthei, thurtung, thurzaam, hai, ṭaanhai, tummutil le tat hrawn hna ah an per an choi hna i an rak i nuam tuk ve. March thla a hung chuah hrawng cun nohawng ngaleng an hung kai i khuapi tein parathlei, tili uam, denhtluan, changkham le zawl lungdonh hna an hung si. Hngakchia pa pawl cu leng char pah in sio thlak te hna ah per le vah in khua caan an rak hmang ve. A nuam ve ko mu kan semnak Sihcang khua te kha. Pa hngakchia ca ahcun ngafuan veh kha a rak nuam khun rua ka ti. Beel va tuai zuleng sio thlak zong a rak nuam tuk ve. Chai le ṭolhṭang hna zaal in i pai i cawhzo, bualrawn, umphut, zakhar le lungsau vaa, ṭhuangpar tlan vasir bawh kha a nuam lotuk ti cu kan rak ti bal ruam lo mu. Atu ah hin zeidik an lawh cang hna hnga, kha lioah khan cun Sihcang khua nakin a nuam deuhmi khua hi a um lai tiah kan rak ruat kho lo.

Aruang cu kan rak i daw hna i sifak hmeinu hmeipa, a lian a rum, a nei neilo thleidang loin sa zaam kan i hleh, thar kan i cangh, hniang kan i hrawm i kan i siaherh, kan zawn kan i ruat i hnakkar ah kan i tenh, kan i hramkau i kan i zuanhnawh, kan i cepchang i kan i ngaithiam hna. Hi bantuk tete hna hi Sihcang khua a rak nuamhnak a hrampi cu a rak si ko rua tiah ruah awk tlak a si. Mualheih tuanbia chungah Sihcang tuabia hi aa tel ve caah pupa hna sulhnu ka hun langhtermi a si.

Mualheih Pupa Nun Le An Ziaza

Mualheih pa cu an umnak khua paoh ah umchan le bochanmi pasalṭha ansinak a lang. Zeica tiah cun an umnak khua paoh ah haukhar rian an rak ṭuan peng. Biacaih khuakhan ah Mualheih pa tello cun rilṭial lainawng, nusual pakai bia le khuakhen leido ral ah an mah nakin hmaisuangtu le hruaitu ṭha an rak umlo. Hmeinu hmeipa le sifak rethei cung ah pur le catkeuh ah mi zohkhenh an rak hmang. Ramvaih sakah an rak uar tuk lo i lo ṭha thlawh le rawl ngeih an rak uar. Favai buanco an rak si caah nungak nih an uar hna i leng an rak sung. Mualheih loram cu techin fapar chan tiangin lo ṭha timi an si peng rih. An chan lio i bawi laam phun i a nih timi ah an rak i tel kho i muisam pumrua ah midawh minthang hna an rak um. An vawr hla in theih khawh a si.

Pu Zaang Ling Hla;

A zei ee ah dah maw ee dingdi ee parsung ka tawh ee….ee….

Vaco ee ualhrat lo ah zaangzun ee,, tian lam a fah hi ee…aw….(a rak ti).

Pu Khuang Thlur Tuanbia

Thlantlang Cinzah bawi Pu Van Hnin chan i Khualhring ral ah a rak thimi Pu Khuang Thlur(Thlantlang Haukhar, ‘Ralbawi’ ) cu Mualheih a rak si tiah kan pu kan pa a simi Pu Khen Khar le kan tupa Van Hnin ( min khirh ) Thlantlang bawi hna nih 1962 kum ah an rak ka chimhmi a si. “A thlan in bung a keu i Khuang Thlur thlan bung cu a ngancemmi a si i Thlantlang khuahlun i sarthlan haukaa ah asi. Na chawhleh pah ah va zoh te”, an ka tit awn. Atang hla hi Van Hnin nu hla phuahmi le bungpi keuh hnu i a nupi nih hla an phuahmi a si tiah an ka chimhmi asi.

Van Hnin Nu Phuahmi;

Thingpar sang,

Khuakhen ee leido mar ral a lian ee,,

Khuang Thlur zacaih Thlantlang ziik cem,,

Thing bang pur cang ai ti hna maw ee…..

Van Hnin Nupi Phuahmi;

Thington,

Rua bang chanṭim hlanah kiak tuan,,

A thlan bungpi roling nihcun,,

Khua kam ṭhan ai Thlantlang chuahhau ee….

(Vam Hnin nu Dar Tum cu ( a ni) Khuang Thlur pa Chiar Hngak far a rak si).

Mualheih Pupa Lennak Khua Hna

Lailun lungkua
Sunthlapi – Hrang Tlai – Mual Heih
Mangkheng – Mual Heih
Mualheih khua – Mual Heih
Hniarlawn – Rual Hleng – Mual Heih
Thlantlang – Rual Hleng – Than Fiim
Sopum – Pa Dawh Thang
Lungler – Than Co ( Than Cung )
Tlangte – Ral Kam – Tawk Hnin – Tum Ling
Rulbu – Tum Ling
Sihcang – Tawk Hnin
Mar ram
Bawm ram

Chanthar Mual Heih Umnak Khua Le Ram

Khua Inn

Thlantlang ( )
Sopum ( )
Tlangte ( 3 )
Sihcang ( 2 )
Tihbual ( 1 )
Arcirh ( 1 )
Tlangzaar ( 2 )
Khuafo ( 2 )
Kalaymyo ( 7 )
Thantapin ( 1 )
Yangon(Rev. Ceu Thang) ( 1 )

Pumpak in cun ram thumnak a phanmi kan fa kan tule le tuchin hna zong an um hna nain Laitlang le Lairawn Myanmar ummi khua le ram ah kan rel chih hna. A chan cu caṭialtu nih an umnak ram le an khua le an mipum zat ka hlathlai khawh hna lo caah asi.

Hi a cunglei khua le ram hna hi pupa lenmin chiahnak Mualheih cithlahnak le an pemvah ning a muisam cu asi. Mar ram le bawm ram ah Mualheih an um tiah fiang tein a ka chimtu hna cu; 1. Baptist Pastor Rev. Ngun Nawl ( Sialam ) le, 2. Sopum sayakyi Cung Er naupa Bawm ram i a va ummi Thawng Sai, kan tupa hna nih an ka chimhmi asi. Kal na duh ahcun kan in tlawn pi lai an ka ti nain caan ka pe kho lo . An ṭhawngṭha ngai i a tam zong an tampi tiah an ti. Mualheih tuanbia cu hivial hin ka donghter rih lai. Kan pupa tuanbia cawn awk a ummi zohchunh in an tefa zong nih kan nunpi a herh i chan nih a liam taakmi le a ṭhalomi remh le hlawt zong a hau ve. Mualheih cu fahniang nih inn co a si timi zong hi a cotu fahniang ziaza le nunning zong nih a ngeih ngaingai a hau. Nu le pa thiruak a fim i an nun chung zohkhenh le dawt zong a hau ve. Mualheih phun cu a lengmi hmuhning ah nu cu an ṭuan i an puar nain aa dawhmi le a fimmi an si ti le pa pawl cu leng an sung nain sakap an tam lo, an lo duh a fah caah rawl an ngei i mihar zaangfah an hmang tiah an rak ti hna. A rak i dawmi Mualheih an rak sinak nun te tal kha pupa ro kan comi sicio seh timi biacahnak he Mualheih phun tuanbia cu ka donghter rih lai.

Sihcang Khuami Mi Cungcuang Khun hna

Hei Vung – khuangcawi
Hram Cem – puanpar phah
Buan Hre – puanpar phah
Leng Kaar – inlai lenh
Than Zel – inlai lenh
Hram Hlei – ralsawm tu

Khualhring tlang khua hleithum chungah khuatebik pawl an rak si nain an chan tuanbia cio ahcun khua cungnung le khua minthangbik an rak si. Hi bantuk tuanbia hi kan pupa chan ahcun an sunhsakmi le an uarbikmi an min chalhnak i an rak hmanmi cu an rak si.

ATU LIO MUALHEIH PHUN

Atu i Mualheih phun chung i a kan nunpitu kan pa le hna cu, hi hna hi an si:

Thlantlang;

Pu He Mang – kum 80 cung
Pu Chan Nawl – kum 60 cung
Pu Lian Ci – kum 60 cung
Pu Al Duum - kum 60 cung
Pu Thla Hmung – kum 60 cung

Sopum;

Pu That Nuai – kum 80 cung
Pu Phun Uk – kum 80 cung

Khuafo;

Pu No Iap – kum 70 cung
Pu Mawng Miah – kum 60 cung

Tlangte;

Pu Chawn Ceu – kum 60 cung
Pu Ding Cem – kum 60 cung

Tihbual;

Pu Ṭial Kar – kum 60 cung

Tlangzaar;

Pu Ṭial Hram – kum 60 cung

Falam;

Pu Kep Ir – kum 60 cung

Mizo ram;

Pu Nawl Ceu – kum 70 cung

Sihcang;

Pu Than Tling – kum 60 cung

Kalaymyo;

Pu Ngun Peng – kum 70 cung
Pu Buan Hei – kum 60 cung
Pu Lian Cham – kum 60 cung
Pu Ṭial Uk - kum 60 cung

Mualheih Phun Chung I Degree A Hmumi Hna

Rulbu Tum Ling cithlah chungin;

Kep Ir ( B.A ) – Falam
Rev. Ceu Thang ( M.A ) – Mual Kai

Sihcang Tawk Hnin cithlah chungin;

Pastor Tawk Cung ( B.Th, M. Div, M. Th first year ) Netherland
Rev. Bawi Hoe ( B.com, MATS ) Kalaymyo
Ngun Doi Ṭial ( B.A ) Kalaymyo
( Sui Pi), ( B.A ) Kalaymyo
David ( Bsc ) U.S.A
Ceu Lian ( ) Kalaymyo

Sopum Pa Dawh Thang cithlah chungin;

Thang Bik ( B.com ) Thlantlang
Tawk Thang ( L.L.B )

Thlantlang Run Kual cithlah chungin;

Kum 60 Cung A Simi Ka Rel Chan

Mualheih phun hi kan pu kan pa le nih an rak chim bal ning ahcun chan tawi chung kan si tihi an chim tawn. Cu caah, kum 60 cung a nung dammi hi chan ṭha chan sau ah an rak i chia tawn. Laimi kan chan hi aa khat dih cio ko. Mualheih chung chan lawng hi a rak tawi hlei lo. Chin miphun cu ṭuan retheih, eichiat, filhhnomh, rian ṭuan zia thiamlo, eidin zia thiamlo, rawl hminlo, rawl uih, rawl ṭhing ei ruangte hna ah zawt le thih a rak tam khun. Paw fah, thin fah, kal fah, malaria, ṭaifawt, thinphin, ṭibi, namonia hna le aa ralmi ei sual, thikai tibantuk hi an rak hngallo i ralrin zong an rak thei lo. An zawt caan paoh ah khuachia ramhuai, pinu, hnam, dawih aih hna le a thiciami nu le pa hna thlarau le an lunghrinhmi paoh an puh i raithawi bawlsan in an rak ṭang. Zawt le thih an theihmi cu sarthih a phunphun, nau ngeihnak le thisah ruang, raifanh le chungthlet, thinghmui zawtnak te hna hi an rak hngalhmi a rak si bik. Sarthih asi lomi, thinghmui zawtnak asi lomi le thihnak dangin a thimi paoh cu puul thi an rak ti dih ko. Saar thi paoh cu hau leng sarthlan ah an rak phum hna i thinghmui zawtnak in a thimi paoh cu hau leng i hmunchia timi ah an rak phum hna. Puulthi in a thimi cu ṭumbut le inntual ah phum an rak si. Chawnh khawhmi le chawnh khawh lomi zawtnak an thleidan khawhlo ruangah an chan a tawinak le an thih a rak tam nak hi a si bik. Cun, hruh ralṭhat le sifah ruangah le ralring tein caan hman an rak thiamlo ruangah hin chanṭim hlanah thih le loh an rak ton nak hna zong hi a si. Cun, an chan lioah hin sii le sibawi an rak um fawn lo caah chan chia an rak si. Cu caah an chan hi a rak tawi khun nak a rak si. Atu chan tiluan ning ahcun Mualheih a si lomi zong Mualheih cu an chan a tawi an rak ti bantuk in chan tawi le chan sau an um cio i Mualheih phun lawng hi kan chan a tawi hlei lo. Pupa hna chan ah hin phun tungtu fapa ngei loin fanu lawng a ngeimi an rak tam caah cithlahtu pa kan rak tlawm ngaingai ruangah kan cii a rak tlawm zong hi a si. Asinain fanu hrin tam ruangah Mualheih cu a bawi a chia in kan pu le pei nan si cu a kan timi tu le fa tampi kan ngeih hna hi a si ve. Pa cithlah cu phun tungtu an si i nu cithlah cu tu le fa an si.

Mualheih Rrinsor Cithlah Ning A Dotdot

Hrang Tlai 1. Hrang Tlai 1. Hrang Tlai
Mual Heih 2. Mual Heih 2. Mual Heih
Rual Hleng 3. Than Fim 3. Than Fiim
Chiar Hngak 4. Kip Kar 4. Run Kual
Ri Phung 5. Pa Dawh Thang 5. Chan Vung
Tum Chun 6. Chan Hngak 6. Than Hrim
Tawk Hnin 7. Lian Hniar 7. Ral Kham
Thang Hmung 8. Ceu Hnin 8. Huat Luai
Zaang Ling 9. Ṭial Khar 9. Van Cung To
Ngun Peng 10. Ṭha Bik Thawng 10.
Thla Nawl 11. Run Kual
Van Ṭha Cem
Thla Peng Hnin

Thlantlang Mual Heih Cithlah Hna

Run Kual
Chan Vung
Than Co ( Lungler khua tlatu)
Than Hrim
Khen Khar
Chan Thum
Ral Kham
Huat Luai
Cung To
Bawi Lian Thawng

Sopum Mualheih Cithlah Hna

Kip Kar fa le hna; Pa Dawh Thang fa le hna; Than Dun fa le hna;

Than Zam 1. Chan Hngak 1. Mual Ir
Pa Dawh Thang 2. Than Dun 2. Hrang Ling
Than Chin 3. Hai Ling 3. Tlir Bil
Lian Hleng 4. Lian Hniar

Hai Ling fa;

That Nuai

Lian Hniar fa le hna; Ral Ceu fa le hna; Khua Hngak fa le hna;

Al Cut 1. He Mang 1. Chan Nawl
Ral Ceu 2. Phun Uk 2. Al Dum
Khua Hngak
Hram Zaam
Ceu Hnin

Hram Zaam fa le hna; Ceu Hnin fa le hna; Chan Nawl fa le hna;

Thang Bik 1.Than Hrang 1. Za Bawi
Thla Hmung 2.Ṭial Khar 2. Benjamin
Tawk Thang 3.Hoi Mang 3. Ceu Hmung
Duh Lian 4. Bawi Ṭha Lian
Za Uk 5. Van Hmun Cung
No Ling
Lian chum
Peng Nawl
Mang Hlei Cung

Al Dum fa le hna; Duh Lian fa le hna; Tawk Thang fa le hna;

Thawng Cin Thang 1. Bawi Lian Thawng 1.Van Bawi
Khamh Cung 2. Sui Hlei Sang 2.
Van Thawng Bik 3. Biak Cin Sang 3.

Thla Hmung fa le hna; Chum Bil fa le hna; Sang kam fa;

Ram Lian Hmung 1. Sang Dun 1. Al Bik
Van Lian Hum 2. Hram Kung
Thang Tin Lian 3. Ṭial Thang
Ceu Ṭha Thang 4. Ral Thang

5. Khua Hup

6. Sem Khar

Sang Dun fa le hna; Hrang Ling fa le hna; Bual Vung fa le hna;

Thong Cung 1. Sang Kam 1. Hrang Khirh
Ni Lian Sang 2. Hre Nawn 2. Biak Hnin

3. Bual Vung

He Mang fa le hna; Phun Uk fa le hna; Hre Nawn fa le hna;

Thang Ṭhum 1. Tum Cung 1. Hrang Awi
Nawl Lian 2. Lian Chang 2. Za Kio
Tin Hmung 3. Van Hlir Lian 3. Cung Uk
Ni Khar 4. Za Hlei Thang 4. Mawng Lian
Nawl Cung 5. Van Biak
Bawi Mang

Lian Ci fa le hna; Nawl Lian fa le hna;

Bawi Lian Sang 1. Van Dawt Thang
Ni Lian Thang 2.

Rulbu Mual Heih Tum Ling Cithlah Hna

Tum Ling

Kap Vung fa le hna; Leng Kulh fa le hna; Khuang Mang fa le hna;

Ṭial Kar 1. Chawn Ceu 1. Sui Luai
Ceu Thang 2. Kep Ir 2. Khin Aung
Duh Tling Mang 3. Sang Cung 3. Aye Wain
Sang Hu 4. Ṭial Hram

Ceu Thang fa le hna; Duh Tling Mang fa; Chawn Ceu fa le hna;

David Bawi Tling Thang 1. Amos Lian 1. Khuang Lian
Van Ram Thang 2. Hrang Mang

3. Hram Lin

4. Than Hrang

5. Thong Uk Cung

6. Hrang Kian Lo

Kep Ir fa le hna; Sang Cung fa le hna; Sui Luai fa le hna;

Bawi Cung 1. 1.
2. 2.

Tlangte Mualheih Cithlah Hna

Ral Kam fa;

Pa Berh,( fanu pathum a ngeih hna i fapa a ngeilo)

Sihcang Mual Heih Tawk Hnin Cithlah Hna

Thang Hmung( upa) fa le; Huat Dun(falai) fa le; Za Nawi( a hniang) fa le;

Zaang Ling 1.Rual Kulh 1. Za Kian
Piang Khar(Pa Piang) 2. No Iap
Hram Uk 3. Buan Hei
Sual Dun
Hniang Kam

Zaang Ling fa le hna; Rual Kulh fa le;

Ngun Peng 1. No Ceu

2. Ding Cem

3. Ṭial Uk

4. Hre Cung

Ngun Peng fa le hna;

Thla nawl
Hlawn Sung
Tawk Cung
Biak Sang
Lalsiammawi
Dawt Ci Aye
Cung Uk Thawng
Siang Bik

Thla Nawl fa le hna; Tawk Cung fa le hna; Biak Sang fa le hna;

Van Ṭha Cem 1. Sui Ṭha Par 1. Van Bawi Lian
Ram Peng Nawl 2. Ngun Ee Ṭial 2. Ngun Hrin Cung
Dawt Lian Cung 3. Dawt Hlei Ṭha
Thang Hmung
Lal Thla Muan

Lalsiammawi fa le hna; Cung Uk Thawng fa le hna; Siang Bik fa le hna;

Thawng Za Thang 1.Thawng Peng Ling 1. Ngun Sui Par( CherryPar)
Ṭha Iang Sung 2. Van Siang Par

Van Tha Cem fa le hna; Piang Khar(Pa Piang) fa le; Hram Uk fa le hna;

Thla Peng Hnin 1. Than Cung 1. Than Tling
2. Van Uk 2. Lian Cham
3. Hrang Kap

Than Tling fa le hna; Lian Cham fa ; Hrang Kap fa le hna;

Chan Hup 1.Tluang Lian Thang 1. Cung Bawi Hum
Van Mawi Cung 2. Bawi Uk Thawng
Ṭial Bik
Mang Ceu Thawng

Sual Dun fa le hna; Hniang Kam fa le hna; Chan Hup fa le hna;

Van Awi 1. Mawng Miah 1. Benjamin
Kep Tu 2. Leng Dun 2. Pa Puih
Tlei Hnok 3. Mang Hi
4. Van Ni Awr

Van Mawi Cung fa le hna; Tial Bik fa le hna; Tluang Lian Thang fa le hna;

Ze Hu Lian 1. 1. Bawi Cung Lian Thawng
Van Nun Tluang 2. 2. Ram Lian Hngak
Cung Uk Thawng 3. Lallawmzuala
Chan Duh Nung
Cung Lian Thawng

Van Awi fa; Kep Tu fa le hna; Tlei Hnok fa le hna;

Cung Bik Thawng 1. Than Lian Peng 1.

2. Van Ṭha Peng 2.

3. Nun Thiang Hlim 3.

Mawng Miah fa le hna; Leng Dun fa le hna;

Thawng Mang 1. Van Peng
Cung Lian Thawng 2. Van Ṭha Cung
Chan Tawk Hnin

Huat Dun Cithlah Hna

Rual Kulh fa le hna; No Ceu fa le hna; Ding Cem fa le hna;

No Ceu 1. Tawk Thang 1. Van Tum
Ding Cem 2. Thang Kio 2. Mawng Cung
Ṭial Uk 3. 3. Hrang Su
Hre Cung 4.

Tial Uk fa le hna; Hre Cung fa le hna; Laltlanzoa fa le hna;

Biak Kung 1. Laltlanzoa 1.
Ceu Lian Thang 2. Zomama 2.
San Mawng 3.

Zomama fa le hna;

Za Nawi Cithlah Hna

Za Kian fa le hna; No Iap fa le hna; Buan Hei fa le hna;

Tan Su 1. Nawl Cung 1. Bawi Hoe
2. Van Ceu 2. Tawk Lian
3. Bawi Bik 3. David
4. Ṭha Cung Bik

Nawl Cung fa le hna; Van Ceu fa le hna; Bawi Bik fa le hna;

1. Thawng Ṭha Bik 1.
2. Khamh Bawi Thawng 2.

Tha Cung Bik fa le hna;

Bawi Hoe fa le hna; Tawk Lian fa; David fa le hna;

Bawi Ṭha Thawng 1. Sang Za Lian 1.
Vuan Chawng 2.

Catialtu Hlaphuahmi

Nan kut tlaih can ah a kan hringsortu kan pupa hna, hla in ka hun hlawi hnanak hi Mualheih phun a simi dihlak mangṭha uh tinak ah ka hun telh ve.

Topumh aw;

Pupa len min chiahnak ee, khua le ram kip ka cuan tawn,

Hiti hin maw sa le ral lakah, khuaza ram deng an cul hi…

Lailun sunthla mangkheng ee,Mualheih khua le Hniarlawn hrawng,

Thlantlang Sopum Lungler Tlangte le, Rulbu Sihcang khua ti hna ee…

Thington aw;

Semnak ti bang luang cin chan kip in,

Mualheih pupa an len min,

Chiahnak khua tin hmun cio hna ee…

Thingpar sang aw;

Mualheih ee, cithlah robawm chungah ee,

Kaamlo pa ralṭha hauhruang bang,

An len min cungnung khun bik hna ee…

Cungchin ee, zingnu lairel ko law ee,

Mualheih hrinhniang chanthar run rual,

Kaamlo chuncha bang dir seh tiin ee…

Thington aw;

Chan nih liampi hna ai, ramkip ah,

Mui i hmuh le kaa tonlo,

Danghram kan tuar lungfah hi ee…

An neh zunṭhing buarsii kai dih ai,

Kan puak hrinthar hniang rual hna,

An aan thlam a leng ti lo ee…

A tangbik i thington aw funghnih hna hi cu, ramdang ah a ummi kan fa le hna kan ngaihnak hna hla asi.

Bia Tlangkawmnak

A cunglei bia hna le hrih le hram hna, ci le kawr tuanbia hna ahhin ka tlamtlinlonak tampi lakah kan phun le kan cithlah kan um kal ning hna hi ka hun ṭial ve. Kei hi caa zong a chuah ballomi ka si caah tlamtlinlonak cu relcawklo in a um ko lai. Ca reltu hna zong nih a rel nan i harhnak le nan i fianlonak tampi a um ko lai ti cu chim hau loin a fiangmi a si ko. Mualheih phun tuanbia telawng hun ṭial ding ahcun a tlawm tuk ding asi caah Sihcang khua tuanbia siseh, Laimi tuanbia tlawmpal si hnaseh ka hun telhchih ve hna. Mirang caa in ṭial dingmi hna zong kha caa a rak reltu hna ( mirang caa rel kholo deuh zong) nih mah le Lai caa bantuk tein rel kho cio hna seh tinak ah laicaa awchuah bantuk in ka ṭialmi zong an um len hna. Zei a si paoh ah ka tlamtling lo ti ka theih ko buin kan phun tuanbia le kan cithlahtu tuanbia hna hi theih a herh tukmi a si caah ka si khawh tawk in kaa zuam ve mi a si i ka tlamtlinlonak cungah zaangfah kan nawl duh hna. Cun, caṭialtu ah a ka bawmtu ka tupa a simi Bawi Thiang Bik zong hi computer in caṭial balmi le caa a chuah balmi asilo caah a tlamtlinlonak le rel a harnak, a fianlonak tampi a um ko lai, sihmanhsehlaw a reltu nih relzia nan thiamnak lai zong hmaizahnak he zaangfah kan nawl duh ṭhan hna.

Cithlah ning a dotdot in ka hun ṭialmi hna ahhin fapa a ngei mi cu an fapa hna min lawng ka ṭial hna, zeica tiah cun phun tungtu le phun cithlah kal ning ahcun pa lei lawng in rel a si caah a si. Fapa a ngei rih lomi fanu lawng a ngeimi balte cu an fanu le min kha ka theih tawk in an min ka hun langhter ve. Cun an fa le ka theih ti lomi hna le ka hlathlai khawh lomi hna paoh cu number lawng in 1, 2, 3, hei ti bantuk in ka ṭial hna. Careltu nanmah cio tu nih a rel zia le a fonhtonh dan thiam i zuam cio ko ne uh ti zong kan nawl fawn hna.

Phun chuahkehning cu AD 1700 in kawl in Laitlang ram ah an rak kai lioah hin cikawr chungkhat tiin an rak i ṭhen caah Laitlang phak hnuin phun le hram cu a rak i thawkmi a si. Mr. Kerry nih a ṭialmi ahcun a tu ahhin Laimi nih phun kan ngeihnak hi kum 300 hrawng lawng a si. Asinain kei nih ka ṭialning hi kum 400 hrawng in ka tuakmi a si. AD 1780 hrawng ahhin Laimi tampi cu Laitlang ah an rak um cang i Tlangte le Khualhring hna an i doh lioah hin miphun tampi an rak um cang. Kanmah Mualheih asimi kan pu Khuang Thlur zong a tuanbia kan ṭial cang bantukin Khualhring ral nih an rak thahmi a si. Cu caah kan phun hram thawhkehnak tuanbia hi Mualheih hringtu Hrang Tlai chan thawkin Thang Hmung cithlah i kan zawt a si ahcun chan hleithumnak lawng kan si. Ka hngalh khawh lomi cithlahtu kan pu le min ka theih khawh lomi zong an um lai ti ka zumh. Cu caah ka theih khawh tawk ‘chan’ ahcun chan hleithumnak kan phan cang.

Mualheih hrinsor a simi paohpaoh hi kan umnak hmun cio ah Pathian nih thluachuahnak kan pe sehlaw lunun ngandamnak kan phaw cio ko hna seh. Nan umnak hmun cio in kumkhat ah voikhat tal(January 1 ni ah) Mualheih phun dihlak caah thla rak cam cio hna usih law, Mualheih phun kan i pehtlaihnak hram hi a lohtlaulonak ding caah tiin biadonghnak ah bia kan cah hna.

Tuanbia ṭialtu nan pa/ nan pu a simi,

Pastor Ngun Peng

Kalaymyo

Ka pa sin cakuat:

Ka pa, 17 October 2013

Mualheih thawhkehnak le an khuatlak tuanbia na ṭialmi cu kawi Bik nih a ka kuat i ka rak hmuh. Phone in na ka chimh lio te khan hmuh lai ka rak i ngaih tuk cang. Ka vun hmuh cu nangmah mui hmuh tluk deng ah ka ruah. Ka lawm tuk. Ka naule pawl zong ka hei kuat dih cio hna.

Ka vun rel cuahmah lio ah hin Sihcang kan um lio hrawng minung vialte, ka hngakchiat lio i ka rak ṭolpalmi hmun le hma vialte, Lailei ka um lio ka rak hmuhtonmi le ka rak theihmi awthawng vialte zong ka mitthlam ah an cuang i ka hnathlam ah an leeng ṭhan dih. Atu na hun ṭialmi pawl hi hmurka cun na rak ka chimh bal ko i a fuapfap cun ka theih pah ko nain midang vun chimh chinding tiang in ka thei ti lo. Theih ṭhan ka duh tukmi asi. Na nunchung te ah ca tein na hun ṭialmi cu ro hmanh ah rosunglawi taktak asi ka ti. A tlau ti lai lo. Atu na ṭial cuahmahmi cauk zong tlamtling tein na lim khawh manh ko lai. Hi zong hi mitampi caah rosunglawi asi lai ti ka zumh.

Thilri le chawva ro cu hrinmi fale lawng roh asi tawn i roco tu lawng nih an i ṭhathnem pi. A caan ahcun ro i cuh ruangah u le nau hmanh an i hlonhthle tawn. Tuanbia, fimnak , theihnak, zumhnak le lungput tha ro cu mitampi nih tinco cio asi pinah thluachuah lam ah mi a hruaitu ro an si. Hi bantuk ro hi kan duh bikmi asi ko. Kan techin fapar hna sin ah hibantuk ro a roh khotu si kan i zuam ve lai.

Na ṭialmi hi voi thumli cu ka rel manh. Edit ka tuah pah i zeimaw tete cu ka remhmi zong a um pah. A biafang komh le ṭhen, le a sentence umtuning ka thlen mi zong a um. Nain na ṭial duhnak idea cu a tlau hrimhrim lo. (Ṭ ṭ ka hman. Phunmin, Khuamin, hmunmin ka komh dih)Ka edit ciami kan kuat ve hna.

Cun naa hnek khawh ahcun kanmah chungkhar kong a tawinak in vun tial kho law ka duh. Cu tuanbia cu kanmah cio nih kan vun i peh cio te hnga. Example: Nangmah na biography: Na rak ṭhanlianhnak, na rak ṭuanmi, thil theihlei le biapi deuh tiah na ruahmi pawl. Ka nule chung kong: An thawhkehnak na theihtawk, an unaurual min. Kan chungkhar khuasaknak khua le kan rak i ṭhial kum pawl; kan unau rual kan chuahnak le kan chuah nithla hna.

Ka naule zong ka timi hna cu, “Kanmah cu chuakkhat bak kan si caah kan i philh lai lo. Kan i thei peng ko lai. Sinain kan nupi le min hmanh mintling in kan i theih piak thlu lo. Kan nupile hi kuazei an si le, an nu an pa aho an si le, chuahpi unau pazeizat ansi…timi vialte kan i theih piak dih ah a ṭha. Cuti cun kan fale cio zong hmailei ah an hun i suthlam kho te lai” tiah ka ti hna. An lung a tho ngai. Cucaah nangmah nih Chungkhar tuanbia hun thok phot law cucu kan i peh cio lai ka tinak asi.

Nangmah he ka nu he Pathian nih damnak le nunsaunak in pe hram hna seh. Kan nupa farual in zanchiarte thla kan in cam piak zungzal hna. Kan nih kan dam rih. Manṭha uh, Sui Ṭha pa

Contact

CHUNGKHAR NUAM

Van Dijckstraat 21
2678VR De Lier
The Netherlands

+31623960096(Mobile)
+31174785239(Home)

cungdim@gmail.com