Chunthah Phun
Chunhthah phun hna
(a) Zing vok thah
Zing vok thah timi cu bawilaam phun hramthoknak i an tuahmi a si. Zing vok thahlo ahcun chunhthah phun paohpaoh tuah khawh a silo. Cucaah zing vok thah cu cung-um timi phun pathian khuazing biak a si ve i khothlaban a ngeimi hna lawng nih tuah phung asi (Khothlaban timi cu chungkhar biaknak kong kan ṭial ciami chungah khan zohkhawh asi). Zing vok thah ruangah hin unau rual cung zongah i thleidannak a chuak kho tawn. Zing vok a thatmi pa nih a unau nupi le kha phun nauta michia an si ahcun zing vok a thahmi ke tleihnak nawl kha an onh hna lo. Cu an onh hna lo tikah buainak a chuak i, i hlawnh-thlet le i ralnak hna ah an rak hman tawn. Zing vok thahmi cu zintla dotla timi a si. Zintla timi cu a pum dihlak in a nak dihmi a si, a raannak pakhat te hmanh a um lomi khi a si. Cun zing vok thah ahcun an phunkhat a simi paoh kha i khumh dih phung asi, khual pawl kha chawnh phung an silo. Zing vok thah hnucun bawilaam tuahnak nawl an ngei cang.
(b) Sia chunh
Sia chunh timi cu zing vok a thah cang caah bawite bawi a duh ṭhanmi hna nih an chunh ṭhanmi a si. Sia a chunh a si ahcun sia a chunhnak in kum thum chungah bawite a bawi lai tinak asi. Asinain an sia cu sia dotlami a si a herh ve. Khuahrum vaangpa le cung-um khuazing, lulpi le vandar sinah thla an rak cam. Cu i an thlacammi hna cu; “Zingnu kan thei law vaangpa kan zoh law, nan mah bochan in fawh tilim kikawng chunh kan timh hi ee, kan mual photer lai u ci law, rawl sawm kan pe ulaw hmul-dum he thau-hlawng he kan vulhter ulaw,” tiah thla cu an rak cam.
Sia chunh ahcun biarpi an i keih i tawnlo an i soihnawt, pawngpi an i ponh i likuk an i put, cun thal bawm an i pai. Cu pinah feipi an i ṭhunh i fangvaar an vorh. Cu hnu ahcun sia cu zu an phuut i a hnakpang ah an chunh, cun sia hri tlai pawl nih an bawmh i an thah. Sia cu hrenlo in a phun hawi nih a calpaang in an tlaih. Cun an thah i eidin le laamkui cu an thok, cuticun a dongh tiang an caan cu an hman. Cucu sia chunh timi cu a si. Sia an chunh hnu cun bawite cu kum thum chungah bawi kho dingin timhtuahnak an ngei colh.
(c) Bawite bawi le sa reu
Bawite bawi timi cu khiing a hung rit ngaingai cang. Zaanchunh sia dotla kikawng naukhat tla a herh, sa reu bawite bawi cia pawl kha zamh awk ah sia pakhat le vokthau pakhat sum nga in a cunglei a herh fawn. Khuapi tlangzam ah vok pakhat le sia pakhat a herh rih. Hmun ei ah naa asiloah maṭhaan hei ti zong kha thah khawh a si. Khual tlun ni cu bawi thawh ni ah a si i cu ni ahcun sa thah ding paohpaoh cu thah dih an si. Sa paohpaoh lakah a biapi bikmi cu zaanchunh sia thah timi hi a si. Zing vok thah bantukin an unau pawl i an nupi le kha michia tuk an si ahcun an pasal le kha zanchunh sia hri tleih khawh an silo caah an nau hna (an nautat hna). Cu ruang ahcun u le nau an sinak karlak ah buainak le i remlonak tampi a chuak tawn. Cucaah zeitluk midawh an si hmanh ah michia phun a simi kha cu nau lai phan ruang ah ṭhit an rak duh hna lo. Zaanchunh cu zaan ah khuazing an chawnh khawh in siatum naukhat tla cu li le thal in an kah hnu ah fei in an rak chunh tawn, cucaah cun zaanchunh an tinak hi asi.
A thaizing cu bawipi ni, ni sungkhun cu thok ding a hung si cang. Zan khuadei an laam hna i zinglei cu zingte in bawi hmun ahcun nunu papa, hngakchia tiangin an chuak dih hna. Bawite a rak bawi cangmi paohpaoh cu ṭheng donhmi cungah an ṭhutter hna, sareu pawl zong cu cung ahcun an ṭhu ve. Sareu zu thawbik cu an thlor i sia ki in an dinter hna. Cun sareu rawl cu sa thaw bikbik le lai chiti in hnuaimi buh cu an hunh hna i hawi hlanah ṭheng cung ahcun an rak eiter hna. Cu hnu ahcun zapi pawl cu rawl ei a si ve i zapi nih an eimi cu sareu hmurhnawt ti a rak si. Bawite a bawitu hna nupa cu rawl an ei khawh cun an thuamthil dawhdawh in an ṭamh hna i inntual ah an chuahter hna. Puai i a laam dingmi paohpaoh nih an kulh hna i bawi tung phun kha an hun thok. Thlacam tiphulnak an tuah khawh in thlacamtu pawl nihcun bawi tung cu voi sarih a siloah voi kua an hel hnuah zapite in an kulh hna i an laam. Cun zanriah cu an ei hna i zanriah khim in paihbuan an ser. Bawi rawl ei ding an sukmi favai an khonnak buk cu an cawi i tual lai ahcun an tlet. Buan a kautu dingah tiah hngakchia pahnih an thokter hna i bawi zawh ah a rami khual le lai tiin an i pai hna. Paihbuan chungah ar, vok, ui le nu hna kha rak luh phung a silo caah paihbuan vengtu tlangval pahnih thum nih ṭhiangṭhunh pum he an hel hna. ‘Laimi nih puai an tuah caan paoh ah paihbuan hi a donghnak zaan ah tuah phung a rak si’.
(d) Chuncung bawi
Chuncung bawi cu bawitung ah tung sangpi bunhlo in thing ṭawl a fekmi ṭe hnih in a ṭemi kha an bunh. Cu thingṭe ahcun an thahmi salu hna cu an taar hna. An bawipi ni ahcun an biakmi khuazing khuahrum hna cu bawi zawh an sawm hna i hiti hin thla an rak cam. “Zinghmuh aw cerhceu aw, kan zu ka zawh law kan sa ka zawh law, lenpuuk aw nellung aw, ka zu ka zawh law ka sa ka zawh law, an ti i an thlacamnak a hung dih zawn paoh ah kurh! kurh! kurh! tiah siaki le khuang kha an rak tum piak tawn hna. A dang puai paohpaoh hi cu kan ṭial ciami he khan aa khat dih ko. Puai dongh zaan i paihbuan cu zoh zong an dawh hrim ve ko. Buan leng in cun mah khua ṭanhnak lungthin he nungak pawl hna cu thuam dawh in i fawm hna kaw, cu hngaknu pawl hmai i pasal hawi kaktur i hun i tei cu tuar a har bakmi a si ve. Teitu hun si cu an hmaihngal le an mitau ahkhin lunglawmhnak lawng a lang ko. Buan leng i a ummi samthlairem dawh nih a ka hmu hnga maw? tiah an mit zong cei viar dengin nungak cu an hei ngia hna. ‘Paih timi cu lai miphun hna caah cun a cungnung hringhranmi phung pakhat asi’.
Hla;
Favai buanco cungnung khun hna ai,
Valza ton ni ahcun leng,
Mi nih mitsir thli an ven ee…
Bawite bawi cu a dih nain a thaizing zong belkheng fim pah le pawngkam thianh pahin zurua an femh hna i chun hnu cu an laam ṭhan hna. Tar pawl cu inn chungah zaan an vaar hna. Khual pawl zong nihcun rawl an ei khawh cun tlun zai an rel ve. Bawite bawi le sareu pawl cu an sareu zaam cuai li nga zong cu nar lengmang in laang in an i zawn hna i an tlung cio hna. Sareu timi cu bawite a bawi lomi hna kha bawite a bawi ciami nih a ṭhit ahcun bawite bawi tilo in sareu an ti i a fawinak in an tuahmi phung pakhat asi. Bawite bawi can ah pommi asi i cucu sareu timi phung pakhat a si ve. A bawimi dang le sareumi dang an um a si ahcun sareu zu le sa a ding a ei kho ve i sareu zaam kha a laak khawh ve. Cucu sareu timi cu a si fawn. Nu-nawn caah hi bantuk phung hi cu tuah a rak si bik (Nu-nawn timi cu pa pakhat nih nupi a maak hnu asiloah a nupi nih a thih taak hnu i a hun ṭhit ṭhan mi a nupi tinak a si).
A pasal nih a thih taak cangmi nu zong nih khan pasal dang a neih tikah a pasal thar kha sareu cu a tuahpiak khawh ṭhiamṭhiam. Bawite bawi cu midang an bawi ah sawmmi an si ahcun sareu zaam kha pension ei bantuk khin an ei ve. Bawite bawi puai i a biapi deuh hna cu hi vial in hin a dong i khual pawl zong cu ramriak tlung bangin an tlung hna.
(e) Cakei fim
Cakei fim cu bawite a bawi cangmi hna ti dahlo nihcun fim phung a silo an rak ti. Keipaw fim timi cu tuanbia in aa thokmi a rak si i cu tuanbia chung i mikei pa nihcun Mang Hau nih lai hngaknu Tin Sung cu a rak ṭhit. Tin Sung le a pa nihcun cu pa cu mikei a si an rak hngallo. Tin Sung cu Mang Hau te khua i aum hnu lawngah Mang Hau cu Mikei a si kha a hngalh. Mikei asi kha a hngalh tikah a ṭih tuk i a pa le khua ah a zaam taak ṭhan. Mang Hau nihcun Tin Sung cu a dawi i a pa le inn cu a va phan. Tin Sung cu seh ding in a zawnh tikah Tin Sung nihcun ka pa ka chanh ka chanh tiah a ti i a pa nihcun Mang Hau cu li le thal in a kah i a thi. Cun, a pa nihcun Mang Hau lu cu a tan i vampang ah a taar. Voikhat cu a pa sia khalh i a kal kar ah Tin Sung kha innleng ah thiam a tak i mikei pa luro nihcun Tin Sung cu, “Tin Sung ka lu hi pang ahcun taar hlah u, bual ah ka laampi ulaw cirh ah ka lu ka phum u, ka haa a faak ai raamro in,” tiah cakei luro pi nihcun a hun ti, Tin Sung zong cu a mit phing dih in a ṭap ve.
Tin Sung nihcun a pa a hung tlun in thil umtuning cu a chimh dih i, a pa nihcun “cucaah maw na mit zong phing dih in na ṭah ka fanu, thal in ka kah lio i cakei pawpi i aa can ahkhan ka khuaruah pei a har tuk ve cu, ka fa nu Tin Sung aw na bia kan al bel ṭunglo, na nu he zuu tuah ulaw, sia kan ngei, vokthau zong kan ngei ko, mikei a si zongah cakei a si zongah bual ahcun a lu cu kan laampi lai i cirh ah a lu cu kan phum ko lai” tiah a pa nihcun a vun ti, cucaah a fanu Tin Sung cu a hna a ngamter.
Cu tuanbia cu pupa hna nih lianhṭhat sunparnak caah aa dawh a ṭha, a sunglawi in an rak hmuh caah mi va zuamnak le mi cung i va cuannak caah cakei fim cu an cawn i an tuahmi a rak si. Porhlawtnak ah “keimah velo maw, bawite kaa bawi, keibaw kaa fim, khuangpi kaa cawi” ti i minchalh tluangkhawnnak i hman awk ah le, an nih chung cu milian an si ti awk ah an rak tuahmi a hung si. Cu tuanbia cu pupa hna nih a nuam le aa dawh in an hmuh caah zuamnak ah an rak hman i rengkainak boih hmuh can ah an rak hmanmi a si. Cucaahcun a tanglei bangin timtuahnak an rak ngeih hnu lawngah har ngai in an tuahmi a si caah an si hmanh an rak i fah phah ve.
(f) An rak i timhtuahning
Bawilaam pipa an tuah ding a si ahcun khuavaang an auh hmasa. Cun zu an i ring, faangzu, facang zu hna kha kum thum hlun timi an rak uar khun. Kawm zu tu cu thla thum-li a si ahcun a zaa ko tiah an rak ti. Zu an sa i colh (thilnu) an phulh lioah hiti hin thla an rak cam chih tawn, “ka zu tho law, ka zu thaw law, nu hni phoih law pa biar phoih law, lupawng phong law ṭhirual chat law, nu dang hlah law pa dang hlah law,” an rak ti dih in an zu uammi ahcun meifar an vaan liomi mei-alh cu an sawh i “mei bangin fawh na alh lai ee” an ti i an rak uam. Zaan thum a tlin in zubel ah an rak rawn hna.
Fim dingmi cakei lu an hawl caan cu hiti hin a rak si, an mah khua chung i cakei a kapmi an um ahcun a chungril an chuah, cun favai an rawn i a hring in an fim. Cucu an rak i lunghmuih khun ngaingaimi asi. Cakei lu dang hna zong kha cawk dingin an hawl i asinain an hmuhlo ahcun cakei fim an duh ngai ko zongah an siaherh bute in bawite bawi in an dong colh. An duh bikmi cu pawpi lu asi i pawpi lu an hmuhlo ahcun pawlai lu zong an fim ko. Asinain pawte lu tu cu fim awk ngaingai ahcun an i lungsi deuhlo.
(g) Salu an don ning
Khua dang in cakei lu kha an hun tlunpi tikah hiti hin an rak don tawn. Cakei fim hna chung i an pa bik kha a sam a hnu lei ah aa thlah i kut hrolh aa hrolh, hni aa fenh, kor angki aa aih i nu thuam in aa thuam. Khotung (kho ke ngei) in changvut aa put i thla a cam, cu hnu ahcun changvut cu cakei lu ah a phulh i bongdaar tum pawl nih a hnu in an zulh ve, hmaibik ah a kalmi nih kingkawt naam he a khalh hna. Haukaa an phanh in cakei lu cu thingkua a si loah lungkua chungah khan an chiah ta, cakei fim ni a phanh tik lawngah bongdar he an hung laak ṭhan. Cakei lu paoh cu inn ah tlunpi ding le pang ah taar phung a silo tiah an rak ti. Mang Hau mikei pa a thih le caangka cakei i aa cangmi a luro a holhmi ahkhan, “Tin Sung ka lu hi vampang ah taar hlah u” tiah a rak ti ruangah khua chung luhpi le pang taar cu an ṭih i a phung ah an chialo.
Puai tuah ahcun khua chingchan le siaherh deuhmi hna paoh cu mi an thlah hna i an auh hna. Lai khat cu inntung kaanlo in lo lam kal an thloh dih hna, cun puai cu a thaizing in an rak thok. Khual tlun ni cu sa thah ni a si caah zu an daap i chungṭuan tlangtlatu hna nih haar huah le sa ṭheng donh le zaanlei rawl ei dingmi caah khuakhan lairel kha an kawi le cu ṭuanvo an rak pek hna (bual ṭheng donh zong ahcun ṭuanvo pek chih an rak si). Cakei fim timi ahcun a ni pi ni cu bual laam le ṭheng kai kha a si. Cucaah a zanlei cu bual ah rawl ei asi i cu bual ahcun savo kha phundang deuh in tuah phung asi tawn. Cucu bualvo ti a rak si. Cu bualvo cu voksa asi caah vok kha tam deuh in an rak thah ve tawn. Cun sia sa le naa sa zong kha pek chih a rak si, asinain voksa tu cu vopi, vo lai, vo te tiin a thau kha phawt a rak si i zung-li zung-thum zung-hnih tiin an rak can hna.
Puai pi ni ahcun zing thaithawh ei khim le caangka in an i ṭamh i puai tuahnak inn ahcun an chuak hna. Cakei fim te nupa cu ṭheng kainak thuam he cun an hung chuak i an nu cu changvut chiahnak kho doṭhiang (kho tung) he a hung chuak. Cun an pa cu nu thuam in an fam an thuamh, ṭhihni an fenh, kor aa aih, ṭhirual an oih, ngun baan naal kutkhih aa khih, a sam an phiar i a hnu lei ah an thlahter. A sam par ah sui pum a si loah ngun pum an thlaih i hnatonh timi tumbul an tonh, a keh lei kut hngete ah lathlur an thlaih i tual ah an nupa in an dir. An hmai ahcun lam vaat pa nih kingkawt naam aa put, ral vengtu nih feipi chawntonh aa put i a zulh hna. Cu hnu in cun cakei fim hna nupa nihcun an zulh hna. An hnu in sahraang kap pawl nih vawr hla (hla do) sak buin an zulh hna i an ralkap pawl zong nih meithal he an rak zulh hna. Vawrhla a dongh paoh ah meithal an rak puah tawn. Cu hna pawl an hnu cun mipi nih bongdaar he an zulh hna i bual ṭheng donh lei panh cun an ke an phau i an kal hna. An kal pah i vawr hla an thlorhmi hna cu;
Fing le tlangzaa hrawng ee,
Keiṭial e, ramsa bawi aw,
Na len e, min sung seh tiin bual ṭheng ee,
Kan peel e, lio si ai ee, aw….
Vawr hla a dongh ahcun meithal cu phung! phung! phung! tiah zun tam ial in an vun puah. Bual cu an vung lut i ṭheng cu milaam bu nihcun an vun kulh, bongdaar tumtu pawl cu hmunkhat ah an um ve. Cakei fim hna nupa cu laam kulh chung ahcun an dir i bongdaar le cakei-lu khaal pawl cu zohcim an si hrimlo. Khuang le sia ki tumtu hna zong kha laam kulh chung ahcun lekthlar nawnte khin ‘kan mah nikhua a sibik’ heiti phun khin an i umter ve.
Ṭheng cu an laam tik i aa hnin kho ding in khin an donh i ṭheng a donghnak ahcun cakei ruak kha an khaan, asiloah cakei-lu cu bawm in an thlai. Ṭheng i cakei-lu chiahnak cu pe 6 hrawng sang in an cawi, cakei fimtu an nu nih ṭheng an kai lai ahcun hla aa thawh i;
Keiṭial tlang hrawng lungrawn khuazung ah,
Bualdim len sung kan khaal thlai,
Mai lai ṭheng par sang cung in ee.. a vun ti.
An nupa in ṭheng cung ahcun an ke an hun phau i an kai, ṭhihni le lemlu cu an nupa korṭial le baan naal kuthrolh he an lu cungah an kut hnih in an i thlir i an laam pah in ṭheng cung ahcun an kai. Ṭheng par an hun phaak cun an nu nih kho doṭhiang changvut cu a kut hnih in a vun cawi, an pa nih cakei lu cu nu lathlur in voithum tiang a vun kingh hnuah cakei lu ahcun changvut a hun phulh. Thla a cam i an laam buin milaam bu pawl sin ahcun an ṭum. An ṭum pah zong ahcun an kai lei bantuk khan an laam pah buin an hnu lei in an ṭum. Ṭheng i an kai kar paoh ahkhan milaam bu nih laam pah in ṭheng cu an rak heel, ṭheng cu voi kua an hel hnuah an ngol tawn.
Cun bual ahcun zaanriah rawl an ei hna i bualvo cu pasalṭha le pa orkhu pawl nihcun kum khat nguh in ceilak an ei khawh. Rawl ei khim cun zapi cu inn lei ah an rak kir i paihbuan an rak thok. Cakei fim pa le ral vengtu le cakei lu a putu le a khaaltu pawl hna cu khua in a naihnak bik cirh ah cakei lu va phum dingin an kal hna. Paihbuan a dih cun zaan khuadei an laam hna, ṭian lai an siang hrimlo nain khua nih a dei phuat hna.
Hla;
A daap pa nih kan run lum seh ti’n,
Val vial kan tling sakhnem run,
Toi ah ṭianlo lai kan hluan ee,,, an ti i an ṭin cio hna.
Belkheng fimtawl le innpawng thianhhlimh pah in zinglei rawl cu khuapite in cakei fimtu hna inn ahcun an ei hna. Zurua femh pah in chun hnu ah an laam hna. Meh hlur an nawn i hnahcang kawk in tihaang tello in an ei hna. Meh hlur cu sa haang in chumhmi mama kan timi khi asi. Mama cung i savo hna an chawnh a si ahcun an rak i lunghmuih tuk ve. Chaw le va tampi dih in an tuahmi puai cu cuticun a hung dih ko. Cakei fim cu bawite a bawimi hna paoh nih fim khawh a si nain cakei lu an ngeihlo ahcun an fim kho ve lo. Mang Hau mikei pa cu a thih hnuah cakei pawpi ah aa cang i, cu aa cangmi bual i an laampi mi a lu cu cirh ah an phum bang khan cakei fimtu hna paoh nih pupa chan ahcun an rak tuah tawn ve, cucu ‘cakei fim’ timi cu asi.
(h) Khuangcawi
Chin miphun Laimi hna nih bawilaam phun hi a dotdot in kan ngei i, zing vok thah, bawite bawi, keipaw fim le bawilaam hna an donghnak lei i a cungnungbik ah chiahmi hna cu khuangcawi, lawng tuk, rialsum bunh timi hna hi an si. Khuang voithum a cawi cangmi hna nihcun lawngtuk timi hi tuah khawh a si i voi sarih khuang a cawimi hna nih rialsum bunh khawh asi ve. Cucu bawilaam phun ahcun a donghnak lei an si. Atu cu biakchawnhmi he pehtlai in chunhthah raithawimi i a sangbik le a cungnungbik a dotkhatnak khuangcawi timi tuanbia cu kan hun thok colh lai.
Khuangcawi hmasabik chungkhar le khuangcawi hmasa bikmi khua si hi an rak i cuh tawnmi a si i cu bantuk cu ‘pupa hna sulhnu’ tuanbia tete zongah a um tawn. “Khuangcawi timi cu circik (zu phunkhat) nawl an cawnmi a si” a rak timi zong an um i, “sihlah ee, Senthang peng i Phaipha Ṭhianhlun bawi Mang Sui timi pa nih tholung khuangcawi a cawnmi pei a si ko cu” a rak timi zong an um ve. Pupa tuanbia hi an rak chim tawnmi ah Thlanrok pa khuangcawi ah zu le vaa pawl cu zu an rit hnuah cungmi le tangmi tiin an rak i do hna an ti. Cutan ahcun pei palaak cu cungmi an ṭhawn deuh paoh ah cungmi sinah aa ṭawm, tangmi an ṭhawn deuh ve a si le tangmi sin ah a rak i ṭawm caah an phu hnih in an rak duhlo i an phu hnih chungin cun an rak phuah. Cucaah chun zong ah siseh zaan zongah siseh rawl a hawl ngamlo i mui lai le nitla karlak ah rawl a hawl an ti. Cucaah mi lipleng deuh hmanh palaak dah na lawh tiah an ti tawn hna.
Khuangcawi timi cu a chuahnak tihna aa khahlo zongah pupa hna nih an sunhsak i an upat bikmi le cungnungbik i an rak ruah caah, a chanchan i i zuamnak ahcun a sangbik a si ko. Chin miphun hna cu AD 1700 kum i Chin Hills timi Laitlang an hung phanh ri in AD 1962 kum tiang khuangcawi timi cu a sunglawimi khuangcawi ti a si peng. 1962 kum in khuangcawi taktak cu um tilo hmanhsehlaw Lai miphun luatni Feb. 20 ni ah kum fate in a cheuchum tete cu cawn le langhter a si peng rih caah Lai Chin pawl hna caah cun a zi a ziam kholo i a cungnungmi le miphun a cawisangtu khuangcawi, miphun a dirkamhtu khuangcawi le miphun tuanbia sung a si ko rih. Pu Hei Vung le Pi Khuang Har hna nih 1962 kum ah Sihcang khua i khuang an rak cawi hnu in cun atu tiang khuangcawi taktak timi le khuangcawi hmaan taktak timi cu a um tilo.
(i) Khuangcawi nak ah an i timhtuah ning
Khuangcawinak i an i timhtuahnak ahcun a herhmi hna kha a phunphun a rak um. Khuangcawi i timh ahcun khuangcawi a bawmtu le khuangcawimi cawitu ding ah tiin khua chingchan hna kha sawm chih an rak si. Khua chingchan hna va sawm tikah hmurka lawngin thiah pung le sawm phung a rak silo. Khuapi tlangzaam zamh dingmi sia kha a nung in khua khat pakhat tiah pek a rak si. Khua tamdeuh sawm ahcun khua khat sia khat tiin a herh. Cucu ‘sapumcheh’ ti a si. Cucaah khuangcawinak i itimhtuah khawhnak ding ahcun neih-chah le rum zong a herh taktakmi a si. Cu bantukin a rak har caah cakei fim paoh nih khuang an rak cawi khawhlonak hi asi. Khuang an cawi hlan ahhin ‘kawnghau’ timi a um hmasa. Kawnghau an tuah hnu cun an nih chung nih khuangcawi an i tiim timi kha zapi nih theih khawh a rak si. Khuangcawi ahcun ‘sapumcheh’ ahkhan khua khat pakhat cio in pek an si i cucu a nung in khual an tlun tikah an mah le khua nih an i hruai cio dingmi asi. Cun puai tuah chung i ei dingmi (hmun ei) ah tiah nikhat ah sia khat thluahmah tiin rak thah a si, nithum a si ahcun sia thum thah, ni nga a si ahcun sia nga, ni kua an cawi ahcun sia kua tiin rak thah a si.
Zu hlun timi kha kum thum hlan in kumthum chung rak i rin cia a hau, facang zu le faangzu hna kha rak i rin a hau, cun kawm zu zong kha thla thum thla li dan hei tibantuk khan an rak i ring chih ve. Zu cu khuangcawitu ding mi i pu le tu le lafa a simi hna paoh nih an rak i ring cio hna. Khuami sawhsawh a simi nuhmei hna hmanh nih zupu pakhat tal cu an rak i ring cio ve. Nifar le pucing ( pucing timi cu a nupi pa le a mah nu i a ṭa le hna tinak) hna cu vok le sia aa ringmi hna zong an rak um. Zeica ahdah hi bantukin zu hi an rak i rin hna ti ahcun puai cu zu le sa a tam paoh ah a nuam an rak ti. Khuang cung in vorh dingmi a phunphun le ar le tangkaa hna zong kha rak i rin dih a hau i a ti kho deuh nihcun hnizuun le puan zuun tiangin an rak vorh chih. Khuangcawi nikhua a hung naih ziahmah cun khuangcawinak laang pali le hmaihuum, thleihtleng le a ṭamhnak phunphun hna kha an herh hna, cucu dumdaang puanzaar a si i nitlang a phentu ding ah tuahmi a rak si.
Cun khuangcawitu famnak dingah (thuamhnak dingah) ṭhihni, lemlu, lukhimh tung, hrihrual, lawngkaa, kuthrolh, hnatonh hna le a herhmi dangdang hna an si. Puai chung i rawl ei dingmi faang suk te hna khi cu rianṭuan hmanh a banglo an rak ti. Khuapi sum hna le sumkhal hna kha an pumh i sumtai kha rua in an ceh, hrihrual in an ṭawn i thla khat chung nungak tlangval le nutung patung hna nih zaanfa tinte in an suk i a puai ni nak hmanh in a nuam deuh an rak ti. An sumsuk an dih zaan ahcun changvut an den i banhla he an i meh an i barh hna, cun favai cu bukpi in an khon i, khuangcawi pi ni khuatin zaangcuai paihbuan i thlet awk ah an rak chiah.
Hla;
Khuangpi cawi cu vulvau ni chuah bang,
Tluang le lai kan hngah rel har tuk ai,
Ni chunhnu cang law ee, tiah an rak ti tawn.
(j)Khuangcawi khual tlun ni
Khual tlun ni cu khuangcawi aa thok ni a si cang i, zupu pakhat kha khualtlung caah an ti i khualtlung thar paohpaoh kha ton le dinter phung a rak si. Cu bantuk zu cu zu sawhsawh deuh a rak si. Cun chungṭuan zu an ti i bel dangin an rak dah chap, zapi zu caah an ti ṭhan i bel dangin an dahchap rih. Zupu cu a dawpnak zupeeng an bunh i din a si. Tar pawl caah khan dawnkawng in an thlor i zuhrai in an rak dinter hna. Khuapi tlangzaam sathah le hmun ei sathah ni a rak si. Tlangzaam timi cu inn khat hmanh hrelhlote in sazaam cu phawt an rak si. Tlangzaam an hrelh sual hna ahcun an hrelhmi hna inchungkhar cu puai ah sa va zawh velo in lo ah an rak kal tawn. Haukhar an ralbawi le soser le tlangbawi hna cu zaamthuan pek an si. Zaamthuan timi cu an rianṭuan man ah tiah a hlei in pekmi a rak si. Cucu khuangcawi ni lawng ah tuahmi si lo in ramsa innsa le tlangzamh caan paoh ah pek phung a rak si. Tlangzamh i hrelhmi hna cu rem ṭhan phung a rak si i an rem hnu hna ahcun tlangzaam cu an pek ṭhan tawn hna.
Khuangcawi an thok nikhat nak cu a hung phan i nikhat voikhat in khua dangdang pawl sapumcheh in an kawhmi hna nih khan khuang cu cawipiak ding an si i sawmmi khua an tam paoh ah a ni a sau deuh ve, nikhat ah sia le vok asiloah sia lawng zong kha thah hrimhrim asi. Inntek khua a simi hna nih khan hawi hlanah cawi hmasa a si, zing thaithawh eikhim in an i timtuah i chumtual ahcun an i saisa-ek lulh hna. “Zapi i thawn cang u” an ti hna i zapi cu a kam deuh ahcun an vun i neng hna. Khuangtleng cu tual lai ah an vun chiah, milaam bu le khuangcawi phu cu tlangcung chokhlei par bang entui in an vung dir hna. Hla in an vun hlawi hna i khuangcawi thuam dawh ṭialtling he khuangcawi hna nupa cu an hung chuak thluaimai. An zohnak hna ah miniam deuh pawl cu an hngawng thahri zong a kawih dih hna, iltlang cung puai zawh pawl cu vaurawng par en ciote khi an si ko. Khuangcawi hna nupa i sawmnak hla cu;
Ra chuak ulaw khuangpar kai cang u,
Semchin chan thum nguh in ngun,
Iang cu kan lenpi cang lai ee,
Khuang tlang cu tlar riat in an vun tlaih i a cawi dingmi nu nihcun, “naichailo keimah Ngun Iang sing ee, khuangpar ah fawh ka kai hi ee, lulpi nih ka cuan ulaw, vandar nih ka zoh ulaw, khuahrum nih ka veng ulaw vaangpa nih ka dirkamh ulaw, Ngun Iang ka ni a si ee, ka khua a si ee,” a ti i khuangchung ahcun a ke a vun chiah i khuang tlang a vun i tlaih.
(k) Khuangcawi lio
Milaam bu nihcun hla an vun sak i;
Ngun Iang aw thingsai ee khuangpar ah,
Kaiṭial ee vaa bang ee na thla ee zam len law,
Thingsai ee khuangpar ah, an vun ti.
An pa nih vawrhla aa thawh ve i;
Danghzing ee khuanu rak kan leng law ee,
Khuangpar ee cungah Ngun Iang ee,
Cungkai ee ṭialvaa bangin a thla ee,
A zam ee lio si ai ee, aw..
Khuangcawi pawl nihcun an cawi pah in hla bia an i sak, “Cawi ulaw cawi ulaw, Ngun Iang khuang ah cawi ulaw,” tiah an rak ti. Cuticun Ngun Iang cu khuang ah an cawi i a zaa aa zo i a laam, “cawi usih, cawi usih, Ngun Iang khuang ah cawi usih,” an ti i an vun cawi. Mipi nih an hlirh len bu cun a zaa aa zo i a laam chinchin. “Vawr ai law vawr ai law, chawhrang tampi vawr ai law,” an ti.
Tangkaa le hnizuun puanzuun hna le, thlum le al a phunphun a hun vorh i mizapi nihcun an i cuh i an i nuam taktak. “Vawr ai law vawr ai law, vokte keoh zong vawr ai law,” an ti i vokte a hun vawrh, “vawr ai law vawr ai law, arte keoh zong vawr ai law,” an ti i arte a hun vawrh ṭhan i an i cuh nak ah arte cu a vaang zong an boh dih. “Cawi ulaw cawi ulaw, a mah sunpar ni asi, cawi ulaw cawi ulaw thingsai par ah cawi ulaw, khuangpar ahcun cawi ulaw,” an ti i faakpi in an hlorh i a thla duk lengmang in an rak cawi. Ṭhum taktaklo in niamte i an vawr pah in hla an sa;
Khuangcawi hi roling in hmun camcin seh Ngun Iang aw,
Ngun Iang aw khuangcawi hi roling sehlaw Ngun Iang aw,
Cawi ulaw cawi ulaw, Ngun Iang khuang ah cawi ulaw,
Ṭhum ulaw ṭhum ulaw, Ngun Iang khuang in ṭhum ulaw, an ti i khuang in cun an vun ṭhumh.
Zaanriah ei khawh in laam le paihbuan thok ṭhan ding a si lai an ti.
Hla;
Khuanglian ee chumtual bualrei cung ah ee,
Cerhlian ni maw liamser tuan lai,
Kaamlo chuncha bang dir dih hna ee..
Cuticun paihbuan ahcun favai an hun thlet.
An chumtual dawh ahcun “buan duum ulaw” tiah an hung au. Zualko aw an theih cun miral chia pawl pahnawm pawl cheukhat cu a zundi a rak i thlohmi zong an um len. Culak ahcun ka nungak hmuhhngan ah pa zeizat dah ka tei khawh hna hnga? a timi zong an rak um ve. Zaangcuai paihbuan ahcun buancotu cu nungak nih an zoh nak hna ah mit chiahnak hmanh an ngei ve lo. An rak sunglawi ve hrim ko. Paihbuan a dih le caangka in laam tleng ah an i tlai dulmal i hla an vun i thawh hmasa bikmi cu;
Cerhlian ee ninu liamser hlah law ee,
Khuangmang Ngun Taang ni sungkhun hi,
Zai in kan awih lai roling seh ee…
Zu sa ṭian ni ah belkheng fimtawl le inn thianh pah in zu rua an femh (zufemh timi cu zu ṭhingṭaal a thaw deuhmi paoh kha an dawp ṭhan), chun nitlak khual tlun hnu ah an laam hna. Cuticun khuangcawi ni cu a hung dong. Khuangcawi hnucun lianhṭhatnak phun ah lawngtuk le rialsum bunh hna aa ba rih.
(l) Lawngtuk
Lawngtuk timi cu khuang voithum a cawi cangmi hna lawng nih tuah khawh a si. Khuang voithum cawi timi kha a har tukmi a si caah khuang a cawimi hna paoh nih lawngtuk hi an tuah kho velo. Lawngtuk timi cu inn hmailei tualpar i kutkatung aiawh i an bunhmi asi. Lawng tuk a duhmi nihcun an inn dithlisap thokin tual thlanglei ah tualpar tiang ṭhinṭhang kha an donh. Cun inn hmailei kha ṭhinṭhang in inntual hmailei kha thangṭial vaa-or timi in an kulh. Cun hmailei inntual chuahnak cu a chaklei le a thlanglei ah lawng thing ṭialmi cu bunh asi. Vaa-or thingpheng nakin a hmebik ah pe khat in a kaumi thingṭial pahnih cu a chak le a thlang ah kutka tung bantukin an bunh. Cu thingṭial lawng kutka an bunhmi cun vaa-or lengin ṭhinṭhang ahcun ṭhinṭhang bantukin hlei an donh. Cu vaa-or kulhmi le lawng thingṭial bunhmi, cun ṭhinṭhang bunhmi nih a kulhmi chung kha pupa hna nih chumtual tiah an timi cu a si.
Chumtual chung ahcun sia an zuatmi hna kha an khumh hna i lawng kutka kha an khar kanh hna. Cun ṭhinṭhang cu sia cite liahnak ah an hman i ṭhaal caan ah rawl le phun dangdang pho a haumi paohpaoh phonak ah an hman. Cun nu nih thiamṭial coihnak le thiamlaa a phunphun tonghnak ah an hman. Ṭhinṭhang cu pa zong nih tlah tonghthamnak le pher le ṭalawn te hna kha an tah tikah cu an rak hman ve. Khual lian an ngeih tikah zu an dah sa an thah hna caan ah le chunhthah tik paoh ah rawl einak le zu dinnak zu dahnak ah an hman. Cun chiatni le ṭhat ni ah a fimhlawmtu hna a si.
Ṭhinṭhang cu vaa-or leng in hlei an donhmi khan ṭhinṭhang kha lam ah an hman i innleng dithlisap tangin innleng le innchung ah an luhchuahnak asi. Cu bantuk tuahmi cu lawng a tu khomi hna inn le tual lawngah chumtual timi cu a rak tling. Lawng an tuk tikah khuangcawi bantuk silo in chunhthah dang bantuk sawhsawh in sia pathum le vok an thah ahcun tuah khawh asi. Cucaah lawngtuk cu a fawi ko nain khuang voithum cawi ta a herh ruangah khuangcawimi paoh nih lawng an tu kho velo. Zu le sa, eidin le paihbuan le laam hna cu tuah dih asinain khuangcawi bantukin rumra ngeimi a silo. Lawng phun ni cu an nipibik a rak si ko.
Lawngtuk timi le rialsum bunh timi hna cu khuangcawi hnuah tuahmi cungnung deuh ah pupa hna nih an chiahmi a si caah a tlangpi lawngin kan hun langhtermi asi.
(m) Rialsum bunh
Rialsum bunh timi hi milian caah cun sunpar, bawilaam le chunhthah hna i an donghnak aziik a si. Lam dangdang in chunthahnak cu a um rih i cu hna cu hrirai biakchawnh phun aa tellomi sawmtuk, fanu ah le palakthah tibantukin a phunphun hna an si. Rialsum bunh cu lawngtuk khawh hnu in khuang kha voithum tal a cawi rih a hau. Lawngtuk le khuangcawi timi hna cu khuang voithum cawi nih a dan i khuang voi sarih cawi hnu lawngah rialsum bunh timi cu an tuah tawn. Cucaah khuangcawi bantukin a dotdot in aa peh velo caah khuangcawimi hna paoh nih lawngtuk an tuah kholo i lawngtumi paoh nih rialsum an bunh kho velo. A tlinhmi cu kan Laitlang ahhin mitlawmte lawng an rak um. Rialsum bunh le lawngtuk timi hna cu khuangcawi timhtuah ning he aa danglo. Sia pum zamh a um velo caah sia pathum le vok in tuah khawh a rak si. Thingṭawl fekmi kha ke ngei sum ah an saih i dawhte in an ṭamh hnu ah sa an thahmi thi kha an thuh i chumtual iltlang ri pethum peli duh hrawngah an bunh. Cun rialsum velchum ahcun milaam bu nih an kulh, rialsum bunhtu nupa hna le tlangbawi nih thla an cam hnuah changvut an phulh. Rialsum bunh mi cu milaam bu he voi khua an hel hnu in tlangbawi le inntek te nupa cu an chuak i inntual ahcun an laam hna.
Hla;
Khuangcawi lawng kutkaa le rialsum cu,
Semchin chan zeizat tiang hmun hna lai,
Inn ṭamh ṭhinṭheng vaa-or chumtual dawh,
Zai in hloi sihlaw ee… tiah milaam phu nihcun an vun hlawi hna.
Rawl ei ser cang ulaw paihbuan kan tlai tuk lai tiah tlangtla pawl cu an hung au. Rawl an ei khawh cun favai buk cu tlangval pawl nih tual lai ahcun an vun thlet. Buan hritlai biarkaih rihlo tleirawl pahnih hna nih buan an hun kau.
Hla;
Ṭaangkawp buanhri an tlai cang hi ta,
Valraan pa men thawn u buan kam ah,
Keimah ve ti’n aa zuum val ṭhawng rual,
An dir har tuk lai ee..
Puai a dongh zaan paoh cu zaangcuai zaan ah an hman. Paihbuan a dih cun co kholo hla zaangzun hla, leng sung hla, paih ṭhawn hla, sakah hla, co kholo hla, lianhṭhat hla hna kha an sa i zaan khuadei an rak laam hna. Cuticun rialsum bunh puai timi cu a hung dih ve. A thaichun i an tuahmi tu cu bawite bawi le keipaw fim, khuangcawi lio i an tuahmi bantuk khan an tuah ve i cuticun an puai sunglawi a nuam khun tukmi hna cu a rak dong ve.
(n) Sawmtuk
Pupa chan ahcun bawite bawi, keipaw fim, khuangcawi, lawngtuk le rialsum bunh hna cu lianhṭhatnak i a cungnungbik ah an chiah. A changtu ahcun fanu ah, ṭhitumh puai hna le sawmtuk le palak thah timi puai hna an hung si. Cu puai phun hna le mithi tirhtuam le raithawinak a phunphun ruangah ṭhanchonak le fimthiamnak an tlolh le an nganh hi a rak si. An chan tiluan le thli hran an dawimi nih hin ṭumchuk le naunak a chuahpi hna tiah ṭhangthar hmuh ning in cun ti khawh a si.
Pasawmrel phun hna cu;
1. Ral sawmtuk
2. Sahraang sawmtuk
3. Rawl sawmtuk,
Tiin phunthum ah an ṭhen hna.
Pupa chan i Lairal tuk lio, phuhlam lulaak lioah a cunglei hna hi an rak uar tukmi le a sang tuk ah an rak ruahmi an si. Mirang pawl he an rak i tuk lio zongah an rak uar ngaingai. Japan ral lio tu ahcun an hun uar ning a tlawm deuh cang i Karen ral hnu le bang cun a um tilo ti awk a si.
Sahraang sawmtukmi pawl;
1. Vom
2. Ngal
3. Fung
4. Buvel
5. Cakei
Pupa chan lio ahcun sahraang ah an ruahmi hna lawng kha sawmtuk phung asi tiah an rak ruah. Buvel cu rul phun a si nain sahraang phunkhat ah an rak ruah ve. Cun cakei hi cu sawmtuk phung a silo i fim phung a si an ti.
Rawl sawmtuk timi cu rawl zeipaoh kha an ruah ning nak tam in kum an vui paoh ahcun lianhṭhat le mi va tei duh ah sawm an rak tukmi asi. An chan lio i sawm an rak tukmi cu;
1. Fatun (faang phunkhat)
2. Kawm (fangvui)
3. Facang, bete, sangra le rawl phun dangdang hna zong kha tuk an rak si.
Rawl an rak rel ning cu kitcheu pahnih ah sungkit, sungkit pahnih ah relkhat, relhnih ah pungkhat, punghra cu haante an ti i pungkul cu haanpi an ti. Kawm fangvui cu bor, sur tiah an rel i bor cuzat sur cuzat tiin an rak rel. Rawl sawmtuk an duh ahcun haante in an rel deuh tawn. Inn i an rawl chiahnak cu a min ah buk an ti i, bukpi le bukte in rawl cu innchung i caar lei ah an rak chiah tawn. Khuapi hrawm in an hmanmi cu tlangrel an ti i inn bing ah an hmanmi rel tu cu innthawngrel an rak ti. Innthawngrel cu tlangrel nakin a ngan deuhmi private nih hmanmi rel a rak si. Sawmtuk timi paohpaoh cu a tlangpi in an i khat dih i, an bia le an hla le vawrhla sullam lawngah an i dang hna. Sawmtuk a simi paoh ahcun hrangkhawn zu timi hi a rak cungnungbik. Chuanchaang ei a um dih i pasawm a rel lomi nihcun chuanchaang ei le hrangkhawn zu din cu a phung a silo. Asinain sawm atu ve lomi pa zong kha khual ah pasawmrel a vaa ton ahcun khua aiawh in chuanchaang ei le hrangkhawn zu din cu eidin fial phung a rak si.
(o) Chuanchaang ei ningcang;
Chuanchaang ei ahcun khua chung i pa ṭhawng deuh hna kha a tlawmbik pa thumli in an rak thiim hna. Cucu a ei kho lomi kilvengtu dingah an rak chiah hna. A ei kho lomi hna cu an sa eimi khan an cumhnak hna i kut an leh ve hna asi ahcun biatakte in an rak i vua tawn. Chuanchaang an eimi cu chang tlep khat, sathau vopi zungruk zungthum hrawng, sia satit cuai tan tluk, sarilpi sathin, zureu thawl khat hna kha an si i rawl le tihaang tu cu aa tello. Chuanchaang an ei dih in zapi nih rawl ei caan a hung si ve. Eikhim in cun paihbuan an hun thok colh, paibuan a dih cun zaan khuadei zudin le laam in an caan an rak hmang hna i an rak i nuam ngaingai hna. Hi puai ahcun nungak tlangval hna nih an duhmi hla paoh kha sak khawh a rak si.
Sawmtuk i chuanchaang ei ni cu ‘tlangvau’ ni tiah min an rak sak. Chuanchaang an ei lio ahcun vawr hla thlorh an rak hmang i cu an vawrhla thlorhmi hna cu;
Valraan ee pa men nihcun sang in ee,
Kan chawn ee tawn hlah ulaw ee,
Ral lian ee khuaivom hotleu fungvel ee,
Rawl sawm ee kan rel lio ee, aw….
Thington aw;
Sang cungnung hna khupṭhirual lakah,
Kaamlo minchaal hna maw tluang,
Deng tiang an len min sungcem ee…
Pa sawmrel cu a sullam hngalh khawhnak dingah a tlangpi in kan vun langhter. Chunhthah a simi paoh ahcun ka ṭial lomi zong ahhin paihbuan cu an rak tuah zungzal. Cucaah pasawmrel timi zong ahhin paihbuan an rak tuah ve. Paihbuan a dih cun zaan khuadei nungak tlangval hna cu an i nuam i an laam hna.