Ramriah le Sakah

 Laikhal pa le ramriah

Chin miphun Zo le Lai cu ramriah, sa kah, tizu ngacel zalh, thang/rap chiah hei ti phun hi a uar ngaimi le a hmangmi miphun kan si. A nuamh zong a nuam bak ko. Sifak le miderthawm te hmanh nih khuapau lai hi kan i ngaihchan bikmi khua-caan pakhat cu a rak si ve. Thopi hlukhla lai cu nu le fasem chimlo pitar putar ṭuakpar habeuh le hnachet hna hmanh nih kan i ngaih tukmi, kum le kum tonnak kumthar puaipi cu a rak si fawn. Hi puai caan i eiawk buh le sa hna cu a hlaankan in chiah le khon kha an rak i zuam. Nu cheukhat hna cu hmuhchom in din dih ei dih a hmangmi nu zong cu an rak um ve.

 Nu rual hna cu zawng hei ti bang an hrik an i zohpah in nitlang hlaam ah mikong ceih cu an i nuamhnak bik si phunkhat bantuk ah an hman. Kum le kum tonnak thopi le hlukhla lai hmanh ah kan fa le hawi an hngar sual lai ti hmanh ruatlo in khuukung (Or khu) te chung le bang cu sapherh le nga-caar te hmanh khonglo in an hmuh hmasami paoh an or an i sum kholo i an lok duahmah ko tiah heh! tiah an ceih pah hna. Ram riah i riahcaw hrang faang phomi suk a cut cun nu pawl nih an hrik zoh cu an ngol i nu rual cu faang a su na, rawl a chuang na, ti a than na tiin an buai cio hna.

Ramriah timtuah cu pasal le hlaanah nupi fiim nih an thok hmasa. Ba, bahra, kawhra, senherh hna an phuuk tikah nubik nih a nganmi pum ṭha deuhmi tete hna kha a dangte in a chiah tawn hna. Hngakchia nih an laak sual hmanh ah khah! khah! tawng hlah uh, nan pa ram a riah tik i rawhpiak dingah ka chiahmi a si an rak ti tawn hna. Ramriah kal lai taktak tu ahcun caangmeh tihaang le faangfak, kawm-solh le bete ho hei tibantuk nakin congṭial tikur kha biapibik ah an rak chiah. Siahnit dur thengmang khi an rak uar chapbei. Zaal tlek, biar tlek le angki tlek hna kha an hun belhṭawn hna i an pa hawi sinah ningzaklo dingin an timhtuah piak hna. Nupi le nihhin tha an rak pek ngaingai hna.

(a) Meithal le zenkuan lei timhtuah ning

Ramriah kal a hung zaat hlan deuh khan zenkuan lei timhtuah kha an rak thok. A hmasabik ah miṭhawngṭha kawmtang ah zencing chuan awk dawm an ruh hmasa i an thlor hnuah u-kaangpi in an rak chuan. A daih khawh in a den awk meihol caah kawldai kung romi kha an kawl. A dennak ah sum ṭhami thengte kha an hawl i khuang-sum an hmuhlo lawngah sum dang cu an rak hman duh. Cun, meithal ṭeklung cu taat cia le tuah ciate in an i zalh hna. A rawn awk dar-kuan, thir-kuan, suan-kuan heiti hna kha an rak i damh hna. Zen den caan cu khuapau nichuah ṭhat ni te ah khin zen den cu an rak uar khun. Ruah haang tam lio i zen den cu tlolh a hmang ai an ti i an rak duhlo, vansan lawng ah nikhua chiat ni ahcun an rak den tawn hna. Zen dengmi an um ahcun chuncaw hlam hmanh hngallo in hngakchia nih an kulh tawn hna. Muichia le hapoh le mitcei cu kan neih hlah u zen a hrulh an ti hna ahcun an ning a rak zak tuk i an hmai a chia rup tawn. Zen sum ahcun khiang-sum a ṭhabik an ti i zen surh awk ahcun banhla kawk kha an rak surh tawn. Cu a umlo ahcun hngakchia pawl kha an zun an zunter hna i zun cu zen phut ahcun an toih tawn. Zen sum kam i zen tlawt dawnhmi kha an ruh i ruamang meithal ah an rawn i an puah tikah hngakchia cu an rak i nuam ngaingai. Lai zen timi cu zencing le kaat le meihol denmi hna kha a si. Cucu sa kahnak le ral kahnak zongah pupa hna nih an rak hmanmi cu an si.

 

Ramriah caan cu a hung cu pah cang i pahnih thum an umnak paoh ahcun chim lei zo lei ramleng chuak paoh nih saneh cu an rak ngia pah cio hna. Vom nih thing a khiahmi a um le umlo kha an ngia i thing tlai tlatmi an bih an zoh. Ngal rual seh thawng an ngai, an fa puak-puan hawmh buin an i chok. Paiper a tak na seihnam a tak na, hngahring dawinak sawngpi a tak na, berel khelpai sawng a tak na tiin an rak si. Khuapau chuah cu pipu hna chan ahcun rak i timhtuah lio caanpi a rak si. Nikhua a hung ṭha i thlapa hna a hung vaang, khuasih a hung zual i ramvaih duh pawl cu an lunglen a hung zual cang. Ramriah sawm ahcun khualu khuataw an i chok. Chim lei ah maw zo lei ah ti le saneh a ṭhat deuhnak paoh ah ti pah ṭung i kahlo sual ah hei ti phun khin faar phurh, ṭhiṭhet dawhpah, daangte sutpah ah tiin bia-aam i chim ter in ramriah a sokmi zong an um ve.

 

Zingkhat cu Tlir Dun pa kha ramriah sawm ahcun a hung vaak thluahmah. “Kap Hlei pa ramriah na zuamlo maw?” a vun ti. “Ka zuam ko nain zankhat i sakhi ka puah ahkhan ka ṭeklung a tlau i ka buai ko ee” a vun ti. “I tim ko ṭeklung cu ka pa ro sawngkhoite khat in a um ko, hung i thim law i tim, aa.. nangmah tello cun ramriah a nuam lai lo cuh” a vun ti. “Hawi dang zong rak sawm ve hna, zanthum riak in, minung pakuahra kan si ahcun a zaa ko. Khah pellote in awh kan rinh ko hih” a vun ti ṭhan. Zanthum riak dingin cun riahcaw vaihlam i timh i kip chun ah va pok ding cun hawi cu a sawm hna. Zanlei ah Tlir Dun pa cu ṭhalakte ka sawm ko hna khah, kiptuh ah zanthum riak dingin ka ti hna. A riahnak ding zong chim lei i va riah an duh deuh cio ko khah, khuataw haukaa in i hngak dingin tiah a pa le inn ah paiper lak pah in a hung chim ṭhan. Lungtho thanuamte in runhlum nucem nih a thaichun cu riahcaw vaihlam le ba-pum, hra-pum le congṭial tikur cu an timh hna. Cuticun mitkuh thaw le zan mangṭha manh bute in an it cio hna.

(b) Zanthum riak in chim leiah an pok hna

Ramriah ahcun zanthum riak dingin an pok hna. Khuataw lei haukaa zawn in an i hngak hna i hawi hnubik ah tar pakhat Kap Cin pu timi a hung phan ve. Ka pu na mui kan vun in hmuh cun kan tha a nuam tuk tiah an vun lawmh lulhmalh cio. “Ka fa le ka taw ka toh kholo buuk hngaktu tal ah ka ti i ka hun i thawh ve ko. Khah ka fa le mi kan tlin ahcun kal ko hna usih ca” a vun ti hna. Mang Bik pa nih mi a vun rel hna i “hngakchia 4 he minung 17 kan si, meithalpu minung 9 kan si” a vun ti hna. “Kan tling ko” an vun ti i Kap Ṭhio pa nih “ka pa Kap Cin pu hi hmai ah duhsahte in kal seh” a vun ti i hmaicem ahcun an kalter. Riah hmun an phak cun chuncaw an ei i buuk an sual hna. Thing a kawl na, tikhur a huat na tiin an si. An tarbik nihcun “hriampu pawl i tim pah u, lamhlat deuh kal ding hna cu nan tlai sual lai” a vun ti hna. “Buuk hngak pawl zong ram phah ding zalh le lungthu tuah i rawl chuan dawmh a hau, beel puam cem bel hnih in rawl kha chum ulaw tihang tu cu bel hmemi bel hnihthum in kan so lai i a zaa ko lai” a vun ti hna.

Mei an vun kau i rawl beel an vun khin dih hnu i an vun i dinh ahkhin an buuk chak te khin meithal aw phung! tiah an vun theih. “An i thlahphoih a si ko lai khua a tuan tuk deuh” ti an vun i ceih lioah Khuk Er pa nihcun sakhi kawngbaro a hun i puak i buuk cu a hung phan. Kap Cin pu nihcun “lulpi le vandaar lasi le thingbawngpi bong kan sawmh ulaw thinghnah ṭil fawh kan char hi ee,,,” tiah khuachia bawi cu a vun biak hna. Kawngthun a vun i laak i holhlo in saruak cu a vun fuh. A paw zei rihlo in a phaw a vun hawh i a paw ka zei cang lai tiah a vun hnuh pah ahkhin ‘phehret’ tiah a voih aa ceh. A ningzah thur ah “ka fa le ka biar thlek ṭhitnak dingah inn thlang ah ṭhim le laa va hlang ta u, cun fingrilh zong” a vun ti hna. Tum Cung timi pa te nih “keimah” a ti i ṭhim le laa le fingrilh hlang dingin cun a vung kal. Asinain inn cu a hmulo i a au lengmang. “Hung kir ko ka pu nih an deh” tiah a hawi le nih sa chungril le sacek ṭawl pah cun an vun auh. Buuk hngaktu pawl cu an haani khumhlo in an nih lawng a chuak. Tum Cung nihcun a ningzah thur ah aa bahter.

Ramvaak pawl zong cu pakhat hnu pakhat in buuk cu an hung hlam hna. Khuk Er pa cung ahcun lawmhnak bia an hun chim cio. Pakhat hnu pakhat, “Kei cu sakhi ka hlauh i ka puah manhlo” a ti na, “Kei cu zei thawng hmanh ka theilo” a ti na, “Kei cu sazuk neh thar lawng ka hmuh” a ti na, an si. Asinain Kim Hmung tu cu kaa khat hmanh a holh ve lo. Kap Cin pu nih “Kim Hmung zeidah na kah chim?” a vun ti. Kim Hmung nihcun “Aa,, ka pu sazuk fate ka kah a vun ti. A paw na sat ta maw? a vun ti ṭhan. “Ka sat lo ka angki tu ka khuh ta” a vun ti. “Kuttir ahcun a mawhlo ningzah pah ngaihchia pah le lungleng phun khin dahkaw kan rak um cio” tiah Phun Cung pa nih a vun ti ve.

“Khah! rawl tuah ne uh, tuzan ah saruak cu kan va laak a hau, sa zong nih a kan chuh sual lai,” tiah an tarpa nihcun a vun ti hna. An aw aan a ṭha i an holh cur hna. Ruahlo i sakhi kah laang haang le a cek haang cu puarluar in an i dinh hna i sazuk sa va phur ding cun thlapa vang tang ah an kal hna. Zanlai ahcun a pum in an hun i zawn i buuk cu an hun phanh pi. Meiphu ceu le thlapa vang tang ahcun a phaw an hawh i a chungril cu buuk sa ah an chiah. Sahrang cu a dangte in an chiah i khuavaang sa cu a thinpaw he thingnge ah a dangte in an bah. Meiphu toh pah in kawhra, ba, bahra le an chang hna kha an em an raw hna. A thaizing i ram vahnak ding khua zong an khaang pah hna. Cheukhat cu an nupi le mang hna an rak chim len ve. An holh lulh cio i a hohmanh an bia an i ngeih piak setlo, Kawl sa vuailo ko an bang hna. Meiphu hawrh pah cun biasawng an tlorh hna i tikur an vun hmawm pah, meiphu ceu le thlavaang tang ahcun hngilh zai an rel kho hna lo. Sakap rihlo pawl cu an lungchungte in ṭek an tu. Ramriahnak ahhin capo le zir kong ceih tello ahcun a nuamhnak taktak a tling rualo. Cucaah meiphu kam ahcun a phunphun an ceih hna i an nih le an raak buin an thabaat nih a thlim hna i an aw cu a dai ziahmah i an i hngilh cio hna.

Zinglei cu khuangtir in an tho hna i ramvaak ding in cun an kal cio hna. Buuk hngak pawl zong nihcun dide lawng an rak ngai ve. Ramvai pawl an taklawng i an hung lawi ahcun an hmai lawng a chia ko. Ramvaak pawl cu buuk an hung phan cio hna i Hmun Khar nih “vom ka kah i ka zoh ta lo, a nganh zong ka nganh khawh men ko” a vun ti. Khen Cung pa zong nihcun “ngal ah ka puah i ka khen le ka nganh ka zoh ngamlo” a vun ti ve. An zate cun an hmai a hung panh ngaingai cang. Kap Cin pu le Dar Tum pa nih “rawl ser ah kan i rianranh a hau phuhnih ah kan i ṭhen a hau lai” an vun ti hna. Cun, “kan pangmaat ahcun sakhaan kan duum colh lai” tiah an vun ti. “Hranthawl a ngeimi nih ti i rawnh cio ulaw pumhra le chang i ken dih u, chunni zong kan tla kho” an vun ti. Rawl an ei pah cun bia an i ceih pah i sahang cu haileng in an vun i suah hna i ‘hrum’ tiah diriam ngaiin an vun i dinh pah. A nuam hih! An lungthli in an vun ti pah. An thanuam in lung bang an ril hna. Rawl an khim le cangkaa hngakchia pali kha buuk an hngahter hna i a dang paoh cu sahliam cu an dawi. Ngal cu a ruak in an va hlawm, “a khaat a silo rialpel a si” an vun ti i an tha a nuam tuk. A cheu nih ngal ruak cu buuk lei ah an tlunpi i a cheu cu vom hliam zulh ahcun an kal hna. Vom cu a hma a faak nain lo hnih hrawng a kal ahkhin a rak bok ve. Ruahlo pi khin a rak nam ciammam hna i Hrang Khuai a seh dengmang. Zunhnih in an vun nolh chap i a thi. Vom ruak cu laangpaak in an vun put i buuk cu zanlei phiangciar cu ah khin an phan. “Kan tlun manh lailo caah an chungril kha chuah hna ulaw hnahhring kha benh hna u” tiah Hrang Kap pa nih a vun ti hna. Vom le ngal cu thaizing ah nu le hngakchia le tar pawl zoh awk ah a pum zawnh dingin an tuah hna. “Thaizing ah pa um paoh nih rak kan dong hna seh” tiah zualko hngakchia pahnih an thlah hna. Sazuk sa le sakhi sa kha ramriak pawl an i phaw i vom le ngal tu cu khuapi zamh dingah siseh an ti. A thaizing cu inn mi an phanh in an i thawh colh hna i dinhhmun bo in than an thlah, vawrhla an thlorh.

 

Kaplo pa nih;

Minthan ee, lai duh ah ee, fing le tlangsang kan hrawng cio ee, aw..

Khua i ee, vun phawtlo cu ram bang ee, ṭuan long awk ṭha hlah ee, aw..

Vawrhla a dongh ahcun meithal zunhnih, phung!! phung!! tiah an vun puah. “Ee.. than an thlah an hung tlung lio” an ti i haukaa in nu le hngakchia le tar pawl nihcun an rak don hna. An pa le an fapa le pawl a rak thimi nu nihcun puan bulu i khuh buin zureu zuhoi le tikur, zupi thlormi tibantuk kha an i put i mithi kha an rak hunh chung hna. ‘Rauthla in an i tel ve lai’ tiah an rak ruah. Cun, dongtu sahrang co deuhmi nih zureu, tikur le zupi thlor haang he an rak don ve hna. A nimi le a ṭapmi, bia aa ruahmi aw bei theilo in khuai ṭio bang hau-hnar ahcun an ri lulh i an buai ur ko. Zu le tikur cawh in an ri lulh cang. Ramvak le sakap pawl cu ‘keimah bik ka si cem’ hei ti phun khin an um cio hna. Culak ahcun kuttir ah sazuk kap pa tlangval Kim Hmung cu nungak rual nih an hun buuk lulh i ningzak ṭung, hmaihngal pah ṭung, lunghno lei in aa laa i “holhhak pah i zu vuai nawn in a holh ko kha ngaih a nuam tuk” an rak ti. Ramriah tlun ni cu mithi ngai zuntuarmi hna le lunglawmmi bei theilo in ṭahnak le vawrhla le hla aw rumro in an mah le an inn cio ahcun aw aan a rak leng cio.

Sakap pahnih hna nih haukaa i vawrhla pahnih an i thlorhmi cu hihi an si:

Hmun Khar hla;

    Tuhlum ee, khuaivom sa aw, ka thai ee, Dar Hngel nih ee, aw..

    Lungrawn ee, kan khua hnin daaimaai in ee,

    Na len ee, minsung seh ti ee, aw.. (phung! tiah meithal an puah).

 

A vawrhla bia an vun theih cun khuami hna nihcun “aa.. sawmtuk colh an rel” tiah an ruah i an tha a nuam tuk colh.

Khen Cung pa hla;

    Chuahhau ee, hnar in ka dong hlah u ee, aw..

    Tleicia ee, lunglam nan ka hlau ee, aw..

    Miphun ee, sang hmanh si ko sehlaw ee,

    Ngaknu ee, lengdawh si ai ee, aw..(phung! tiah than an thlah).

 

An hla sullam: “Kei i ka kahmi cu sawmtuk a phu deuhlo, ngal cu a si ko nain ho neilo ngalnu a si ai” tinak a si.

Ram an vah khawh tilo hnu i an lunglennak hla an phuahmi cu;

    Khuapau ramtlong sa phuntling kan dum ee,,

    Tawnnak fing le tlang hrawn kuam hna kha,,

    Kan neh zunṭhing buarsi kai cang lai,,

    Kan lenliim hnu cun ee…

An chan lio ruah ahcun an mah le tawkte in an lung a rak leng tuk cio hna.

Ramriah a donghlei ah ramriah hlawhtlinlo caan i a nuamhlonak kong tlawmpal in kan hun langhter rih lai. Ramriah hlawhtlin caan ahcun ramriah zuamlomi lungthin chungah “ziahdek ka rak riah ve lo, inn ah zeihmanh ka rak tuah ṭunglo” an rak ti tawn. An i chiir tuknak le hawi an hngarnak cu an rak tuar, cucu Chin pupa hna sulhnu tuanbia ah a nuamlo ngaimi a rak si ve.

Ramriah i a kalmi pa hna nih hiti hin an rak ti vemi a um, “Ramriah ahkhan ka rak kallo dengmang. Kallo in rak um ninglaw kan nu nih a ka thahhrulh hnga” an rak ti ve. Asinain ramriah sa kaplo in an rak kir caan ahcun kallo pa nih “ramriah ah ka rak kal dengmang, nucir bawm pahnih ka rak tahmi hmanh hi a ṭhahnem” tiah a ti ve (nucir bawm timi cu arpi farual riahnak innka lamchak lei kham i an bekmi khi a si). Pupa hna nih ṭhahnem an rak ruah ning hi a rak men ve lo ti u.