Tizu Ngacel Zalhning
Kan ram chung i a ummi tiva hna ah a mah le a khuacaan sining in tizu ngacel kan pupa hna nih an rak zalh ning hna cu hiti hin a si. Fur ti lianh caan ahcun nu le hngakchia le miderthawm nihcun nga hi zalh khawh a rak silo. Mizaw caa le afim-hawmi caah khua chung i pa ṭhawng le pa cak deuh an timi hna kha a tlawmbik minung 10 in a cunglei mibu nih changkham timi an rak tuah tawn. Changkham timi cu fur ti lian a reh lei deuh ahkhin fur i nga a kaimi ngaleng, ngavaang, ngacuun, ngami, tibantuk an kir deng cang tiin a riak in an rak pok hna i thing le rua in tiva pi kha an rak kham i bawm an rak dawnh. Cu bawm hna cu tiva kap lei veve ah an rak dawnh tawn. Zaan i nga a kirmi nihkhan bawm dawnhnak lei i ti a luangmi kha an zawh tawn caah an bawm chung ahcun nga an rak tla tawn. Cucu fur khat chungah khuami hna nih ngalian sa an rak ei khawh caan a rak si. Culio ahcun sur zong a rak um rihlo caah nga sa ei khawhnak caan cu hi bantuk lawngin hin a rak si kho.
September thla in November karlak hrawng ahkhin ngafuan veh le ngafuan riah caan a hung um ṭhan. Khi lio caan te khi ngapum hna kha vate i an kai lio le an ti tit lio caan a rak si caah pa fel deuh le nupi fale a daw deuhmi hna nihcun chun ah a laang in a vehmi an um i zaan ah a riak in a hngakmi zong an rak um. Cu zong cu zaapi nih ngasa ei khawh lio caan hna an rak si ve. December le January hrawng khin cun ti a hung hmet deuh cang caah nu hna nih ngahring dawi zong an hun thok pah ve cang. Khi lio caan hrawng khin cun tiva kha ṭhenhnih i aa ṭhennak ngara cu an thliar i hru an rak denh tawn. Cucu ‘parathlei’ an ti. Cu parathlei tik caan ahcun nga ṭha le nga lian deuh cu tibungkur timi le tili ah an um caah tili uam an ti i a tili telawng kha an rak thlei tawn. Cun “zapi te in minung pakhat ah ngadenh awk hru cuzat cio nan i ken lai” tiah tlang an rak au i denhtluan in vahna in hru cu an denh i hru nih a phak khawhnak tiang paoh kha mah le tleih khawhmi le char khawhmi cio paoh kha fonh hnu ah vo i phawt a si. Cucu zapi nih nga an tinco caan le an tha a rak nuamhnak caan hna an rak si ve. Hakha le Chuncung lei nihcun ‘ngachuk’ an ti ve.
A cunglei i kan ṭial ciami ngatlaih phun hna kha cu upa hngakchia danglo in le nu le pa zong thleidannak umlo in, cun a der le a cak zong bang cio in vo i phawtmi phun an si. Cuti cun pupa hna chan ahcun sur zong an rak ngeih khawhlo caah tizu ngacel an rak zalh ning cu a phunphun in an rak um ve. February thla dih lei March thla in May thla dih tiang cu ti reu lio a si caah tivate ah nga a ummi phun paoh caah an ei ding rawl an i harh lio a rak si. Cucaah hngakchia he upa he sio thlak a huammi paoh nih ngazalh caan phunkhat a rak si ve. Cun sio thlaklo zongin vate i ti a reunak deuh paoh cu thliar haulo in leh-kheng an i tuah mi in ‘leh-kang’ an rak ti i nga tlaihnak caan ah an rak hman hna. Ti chung nga tlaihnak lei ah ngaknu tlangval hna nih an rak uar khun bikmi cu ‘tium ngahring dawi’ an rak ti. Cu ngahring dawi timi cu a tanglei bang hin an rak hman tawn hna.
(a) Lainu le ngahring dawi
Fur a hun i lawh lai le khuapau hung chuah lai cu Lai nu pawl nih an i ngaih ngaingaimi, nuamhnak khuacaan ah an hmanmi, a sunglawi tukmi caan a hung si ve. Ngahring dawinak sawngpi, nga tlaihmi senhnak berel an ti i khelpai sawngte an ngeihlo ahcun an lung hna a rak ngam kho tilo. Sawngpi sawngte an ngeih ahcun pa hna nih meithal an ngeih tlukin an hna a ngam ve. Ngahring dawi cu tiva a phan khomi paoh nihcun kal an duh ciomi a si. Mino cu chimlo nutar pipi hmanh an hlawp a tlo ngai ve. Zultu pa an ngeihlo hmanh ah nu lawng zong in an rak dawi tawn. Ngahring dawi cu nu caah cun a biapi ngaingai ve. Mithi a ngaimi pawl kumthum tiang hna aa kholh ti lomi hna kha an sawm hna i tlun lai ah an tlaih hna i an rak kholh hna, an lu an ṭawl hna i an mithi ngeihnak khan ngeih tilo nak ah an rak letter hna. Hlan lioah cun saupi mithi ngeih khawh timi hi an i zuammi a rak si.
(b) Ngahring dawi caan i ngaknu le tlangval hna nih caan an rak hmanning
Nungak pawl nih tlangval pawl kha ngahring dawi an sawm hna ahcun nga va tlaih tam timi kha biapi ah an rak chia lemlo. Tuchan i picnic timi phun in an rak hman deuh tawn ve. Nungak rual nihcun chuncaw meh ah sa a phunphun an phurh. Zureu, zuhoi, tikur le kuak zuuk chan ahcun kuak kha zualcia te hna in an rak phurh. Tlangval pawl kha pa hnihthum tal cu an rak sawm hna. Tlangval pawl nih meithal kha an i put i dinhhmun ah an thuh ta, zureu zong cu dinhhmun ahcun an thuh ta ve. Lungkalhnak ding taal caah cun biangrei taal an rak uarbik. Biangrei thing an hmuhlo ahcun ṭhiil, khukkhi le faathing heiti te hna zong kha an rak hman ko. Taal an sah dihcun tiva ah an tla hna i ngahring dawi berel te cu an tai ah ngaknu pawl nih an i khih i ngahring dawi cu an hun thok. Tlangval pawl nihcun taal cu an i put i ngaknu pawl nih lung an hammi kha an hei fuh cio. Taaldan lung a pelh sual ahcun tlangval caah i hliam a fawite. Par Iang nih lung a halhmi cu tlangval No Hmung nih a vun kalh i ngapum pali a vung lut. Aa nuamh tuk ah a holh aa palh i, “Ai! ka manto liangluang” a vun ti. A hawi le rual cu an hung ni ruimei. Asinain Pa Hmung tu cu a ni bak ve lo. A hun kalh ṭhan i a hawi le nih, “manto na kan coh velo” tiah an vun capoh i a ning a zak ngai. “Ka maw le aw, kaa palh sual ko cuh. Manto tham cu pakhat cio lawng pei kan ngeih cio ko cu” tiah a vun ti hna. An chak deuh i Mang Caan nih lung a halhmi kha Khar Mang nih a hun kalh i ngaramh kha a sawng chung ahcun a vung lut i ‘kululh kululh’ tiah a cawl lulhmalh ko. “Chukululh, chukululh, ka bawm uh” tiah a vun ti i vaukap lei ahcun a zaampi. A hawi le nihcun “khawi khawi?” an vun ti ah khin ngaramh cu a sawng chung ahcun a vun senh. Khar Mang nihcun a vun kalh ṭhan i a hawi le nih ngapum le canṭial, cangai pawl hna kha an vun tlaih cio. Khatlei ral ah Ngun Puum le a hawi le nih ngahler kha lung in heh tiah an rak cheh len kha Thla Cung nihcun a hei zoh ko hna. Nungak Sui Cer nih “Pa Thla, mi na zoh sawh ko ee.. rak kan bawm ve hme” a vun ti. Lung a vun i char i an ngahler cu a lu ah a vun cumh i a thi. Cuti cun tiva hrawn cu nuam ngai in an hman. Tikur le kuak cu an kam a chiat lemlo zongah an hei i titer thulh pah hna. “Nu pawl hi holh palhter hi nan zia rengreng a si deuh ko hih. ‘Chukululh le manto’ cu khawika zawn i a um hmanh kan theih ṭung lo” tiah Thla Cung nih a vun ti sual ai. “Ai! ai! ai! um ziar ko.. a thei cem dah na si lo ah,” an vun ti lulhmalh i an nih thawng ah an ngaramh thih har cu a vung cawl i Par Iang nihcun a lau tuk ah “chupi khah!” a ti hoi i Khar Mang nih “a min faakfaak cun ti hlah uh Pa Hmung lam a thin nan runhter lai” tiah a vun capoh hna i an nih buin an tho ṭhan hna. Kol khat tiang tlawmpal an hei dawi i chuncaw an ei hna. Chuncaw an ei dih cun kolkhat an hei dawi ṭhan ah khin Thla Cung cu a taaldan a pelh i a til aa khawng sual ciammam i milai tlangval pi a hrum len ko. Ngaknu pawl nihcun “nu nih dawmhpiak na siang hnga maw?” tiah an vun capo ve i “Nu Puum kha vun hal ulaw a mah nawl a si lai,” tiah a vun i capo chin ve. Nu Puum nihcun “nan ka nehsawh” a ti pah in, “Ee.. tlun a cu cang” a vun ti hna i an nga an i zoh piak cio. Kholh pah in tlangval he cun ti an i theh hna. Kan tlaih pah cio ko hih an ti i thanuamte in tlun ahcun an i thawh hna. An biangrei taal cu hluaihleuh khaan awk ah No Hmung nih a put pah. Zuhoi an eimi nihcun a ciah pah hna i an holh ram lingte khi asi. Tlangval pawl cu an i lauter i “chupi khah!” an ti i an hei i zaamter thluh. Nu pawl nihcun “kan in zoh hna lai lo mei. Chun ahcun nan vaa zaamter len, zaan vial ahcun nan zaam ngai hnga maw cu, ai.. ai.. ai.. nihchuak in a ngamh cem dah nan silo ah” an vun i ti vial ahkhin dinhhmun cu an hung phan hna.
Dinhhmun an hung phanh cun an i ṭhum hna i an thil chiahmi meithal le zureu hna kha an va lak hna. Dinhhmun pawng i a ummi thingkung sang deuhmi hna kha a nge an thlamh i a par lei nge a ṭemi ah khin biangrei taal cu an khan. Thing cu a par ah a borh an zuah i ruapum par i an thlaimi pavuah raang cu lamhlatpi in vun hmuh khawh dingin thingkung par ahcun ruapum cu an ṭem chih. Cu ruapum par ahcun puanthaan raang kha an rak tlai. Cuticun an thil tuahmi cu a min ah ‘hluaihleuh’ tiah an rak ti. Cu an tuah dih cun zureu cu an hun ding hna i zu an hun mawng deuh cun hmuichon an tuah i meithal in khen khawh an i zuam hna. Nungak pawl nih an hrukpi an chon i tlangval pawl kha “mah hihi nan khen ahcun nan kan co lai” tiah bia an kamh ve hna. Cuti te cun tlun a zat hlan paoh cu an rak i nuam tawn hna. Hla an phuah i an sa, capo an sai i an ni. Nuamte le lunglawmte in tlangval zuri he cun an i kuh buin an rak tlung tawn hna, a nuam hih!.
Hla an rak phuahmi hna cu:
Thington aw;
1. Kan sah taal raang, thinghluaimim dawh le,
Puan vaar sanghlei khuazaa fing,
Kip in a lang lai ka ti ee..
2. Tium ngahring kan dawi cang hi ta
Tlangcung kehthei kan hrawnlo,
Bel hi kan nawl lung herh lai ee..
3. Sianghnuai liang cung thir meithal put he,
Tla thlaimai kawngno ṭha bang,
Kan runinn hlam cu hoi ai ee,
Cuti cun hla cu an rak i sak pah i inn lei ahcun nuamte in an rak tlung tawn hna.
Pupa hna sifah le sa le ral karlak ah khuapau lai an rak i ngaihmi ramriah le ngahringdawi tuanbia hna cu chanthar seino rual zong nih miphun tuanbia le hla asi caah, thiam ve le tuah ve lo hmanh ah theih ve cu kan herh caan khi a um te men lai ti ruah ah a tawifian nakin ka hun langhtermi a si. Hi kan ṭialmi tuanbia hi Mirang an rak kai hlan in Independence tiang tuanbia chung hna kha kan ṭialmi a si. Independence hnucun Khrihfa phung nih kan nunphung le kan biaknak hna kha tampi a hun thlen caah atu chanthar ahcun seino hna nih zumhawk le pom awk ah an i harh ko lai nain mah le miphun tuanbia taktak a simi cu hngalh ve le theih ve zong ṭhangtharmi hna caah a ṭhatnak a um ve ko lai tiah ka ruah caah ka hun ṭial chihmi hna an si.
Atu chan i tizu ngacel zalhning hna cu ṭih a nungmi tampi aa tel cang. Cuca ahcun din-ei ngam awklo tiangin ṭih a nungmi le ralrin a herhmi a tam tuk cang. Pupa hna nih rak hman khawh lomi tizu ngacel zalhnak hriamnam hna cu; sur, lenkhang, dynamo, bomb le nga thahnak si a phunphun hna hi an si. Ram le miphun dawtnak le tlaihchannak cu kan kaa incun tampi kan chim khawh nain a ding-eitu hna caah ṭih a nunning hngalh buin ‘mi an thih ah kan zei dah a poi, kan mah caa i ṭhanchonak le miaknak le ṭhathnemnak a si paoh ahcun’ timi lungput kan ngei. Ngahring dawi awk hmanh kan ngeih ti lomi le Laimi nih kan sunhsak ningte in kan hman khawh ti lomi hi na ruat ve bal maw? M.M Thomas timi pa nihcun “vawlei pi hi kan pupa hna nih an kan rohmi a silo, asinain hi vawlei pi hi kan mah nih kan tefa hna kha kan rohmi hna vawlei tu a si,” tiah a rak ti. A hman tuk hringhran, atu kan mah chan in kan tefa hna kha an zawn ruat bute in an caah hi kan ram le kan vawlei hi kan kilkawi le kan dawt cang a herh.
Cuca ahcun a nuam khunmi kan ramte hi a tuanbia chimmi lawng ngaih nakcun Chin Land ram a kan petu kan Pathian kha upatnak le ṭihzahnak pek buin hi hnu talah hin dawh deuh ding le ṭha deuh ding le nuam deuh dingin nu he pa he, ṭhangthar seino tiang nih kan mah le kan ti khawhnak zawn cio ah a takin ṭan laa hna usih law, a nuam tukmi ram a si khawh nakhnga remhtu ding ah ṭuanvo kan ngei timi hi philh hna hlah usih.