Thih le loh

Chin Miphun Kan Thihning, Thlaan Kan Ngeihning

 

1.Laimi nih thih phun kan ngeih ning

Laimi nih thih phun kan ṭhenning hna hi phun dangdang in an um i cu hna cu:

(a)Sarthih

Sarthih timi hi zawfak manhlo in thihnak a si; mei kanghnak in a thimi, lung denh, thing nenh, lungpang tlak, thingkung tlak, mangkhawng nenh, saseh, rul cuk, ral thah, meithal kah, hri awk, si din, naupawi lio i a thimi le nau ngeihnak in a thimi, accident phunphun, hi hna hi sarthih in a thimi hna tiah ti an si.

(b) Pawpiphur thihnak

Pawpiphur in thih timi cu nau pawi lioah a thimi hna kha an si, sarthih paohpaoh cu sangban thi ti an si dih nain a sullam nih a sawh duh bikmi cu nu hna nih nau an pawi lioah siseh an ngeihnak ruangah siseh an i hliam khuai sual an i siam sual ruangah an thihmi khi sangban in thih timi cu a si.

Thlaan an rak cawhning cu a tanglei bang hin asi; sarthi dang paohpaoh cu khuachung ah thlaan rak cawh piak phung a silo. Atu chan i thlanmual kan tibantukin hin hau leeng ah a bute in sarthih in a thimi paoh cu vui an rak si. Cun, puul thi timi paoh cu khua chung ah thlaan cawh i vui an rak si. Nu pawl pawpiphur i a thimi hna paoh cu khua chungah vui an rak si ve nain puul thi bantukin thlaan ker piak an rak silo. An thlaan min ah kawleih thlaan tiah rak ti a si. Thlaan kha a sirlei ah pekhat hrawng thuk in an hei puuk i a thlaankhar ah thing in tuahpiak an rak si. Puul thi le sar thi dang hna cu an thlaankhar ah lungpher kha rak hman a si. Cuca ahcun sarthi timi ciocio zong hi thlaan an cawh ning an rak i dang cio. Sar thih in a thi lomi hna paoh le pawpiphur in a thi lomi hna paoh cu puul thi tiah rak ti an si.

(c) Mitlau thlaan phunhnih

Mitlau thlaan timi phunhnih hna cu a tanglei bantukin an si; 1) nau chuakthar, kun thian hlan i a thimi, min zong a ngei rih lomi, 2) thinghmui zawtnak a ngeimi le mi tlu, mi thianglo  hna kha mitlau tiah ti an rak si. Kun timi cu cangkun tinak asi. Fapa pawl cu an chuahnak in ni sarihnak ni ah kun an thiang i min zong i sak khawh an si. Asinain fanu pawl tu cu a ninganak ni ah kun thian a si. Kun thian hlan paoh ahcun an thih lai le an nun lai aa fian rihlo caah min zong i sak phung a rak silo. Kun thian hlan i a thimi cu thlaan cawh piak phung an rak silo caah laibel chung ahkhan an rak sanh hna i kawmtang ah an rak phum hna. Cu hna pawl cu min zong an rak ngeih rihlo caah minung ah relh an silo i mitlau tiah an rak ti hna.

Cun a dang mitlau timi phunkhat cu an thih le caangka in an min chim phung a rak si ti lo. Cubantuk ruak vuinak hmun cu a min ah hmunchia tiah rak ti asi. Thlaan kha an nun lioah cawh i an thih hlan in thlaan ahcun an rak chiah chung hna. Cuticun thlaan chung ahcun rawl va pek le va zohkhenh an si. An thlaan zong kha ker phung le kawleih piak phung a rak silo. Cun an thlaan kha chilhpiak phung zong a rak silo. Cu bantuk minung an rak vuinak hna hmunchia cu pal phung le kal phung zong a rak silo an ti i cu kaa hmun ahcun thing hmanh an hlamlo. Khuai hei tibantuk hna le zu hei tibantuk hna zong kha an kua cawh i ei phung a rak silo, zeicatiah kha bantuk zawtnak kha an rak ṭih tuk hringhran i a pawngkam thilnung hna hmanh kha an rak ei ngam hna lo. Cupinah an umnak hmun le an inn hmun hna zong kha mitlau pa hmun ti a si i a ho hmanh nih um an rak duh tilo.

(d) Puul thi

Puul thi timi cu a cunglei kan ṭial cangmi hna he hin aa khat lomi thihnak phunkhat a si ve. Puul thi timi cu rai phun le zawtfah phun in a thimi hna paoh kha pul thi tiah ti a si. Mah pumpaak zawtnak le tar thih in a thimi hna le tlangrai zawtnak in a thimi hna paoh cu puul thi tiah ti an si. Puul thi in a thimi hna paoh cu khua chung ah phum an rak si i an thlaan zong kha ṭhate in kerpiak an rak si.

(e) Mithi tirhtuam kong

Mithi tirhtuam le mithi ngaih cu, mithi an ngaihnak hna diinfah le an thihning le sifah le rum tibantuk nih a ngeih ve. Fa ngeih tlawmtam, fanu fapa, nu le pa, ṭa le far, u le nau, thih ningcang, sar thih, puul thih, ruak hmuhmi thih, hmuh lomi thih, nu-ei thih, pa-ei thih, nuhmei thih, pahmei thih tibantuk ruangah zuuntuar a dinfah le mi sifak le mi nungcang kho deuh le mirum deuh tiin an dirhmun cio nih tirhtuam a phunphun hna cu i khahlonak a umter.

(f) Sangban thih le sar thih

Sangban thi le sar thi pawl tirhtuam ning cu aa khatmi an si. Sangban thimi le sar thih in a thimi hna phun cu an thutheng, an nam ruangah mithi nih mithi khua chungah cun an rak luhter duh hna lo i an thlarau kha fing le tlang zawh kip ah a vakvai tiah an zumhning a rak si. Cucaah tihal rawlṭam in an um lai tiah an rak ruah hna caah a thimi hna chung nih khan eidin awk a phunphun le zukhmawm ding a phunkip kha lamṭe kaa le thlua tlang kip le an hnabeiseinak hmun kip ah khan an rak chiah i an rak hunh hna. Hiti hin thla an rak cam i bia an rak cah tawn hna, “Maw lulpi le vandar zin le khua, khuazing le pathian aw, kan thei ulaw kan hngal ulaw. Kan fanu e kan fapa e kan nu e kan pa e, a nih kha e tihal in vahter hlah ulaw rawlṭaam in umter hlah ulaw, chim ulaw relh ulaw, hruai ulaw nan mah fawh kan in rinh hna hi e” tiah thla an rak cam. “Nute pate, ka nu ka pa ei ulaw ding ulaw” tiah an kut in thil an chiah dingmi kha an tongh ta i an rak kal taak. Cuti i an tuahmi nihcun an hna a ngamter hna i hnangamte in inn ah an rak kir ṭhan. Mithi khua i an um khawhnak ding caah ngandamnak tuah an ti i an rim thianternak ding caah tiin tiva ah va kal i va kholh an si tawn. Mithi aiawh in pakhat kha an thimmi a rak um. Cucu tiva ahcun an rak tlawnlen pi, an kholh i nu a si ahcun rawkha an tlakpi, pa a si ahcun peihbuan an tuah i an rak paihpi. Cu hnu cun an thiang i mithi khua ah an um kho ve cang tiah an rak zumh. Ramlak i rawl le eidin ding va hunh zong kha an hau tilo an rak ti. Cun, pa a thimi a si i ramvaih duhmi a si ahcun pualthawh ramriah timi zong tuahpiak an rak si.

(g) Mithi tirhtuam phun hna

1. Thih ni i ruak hngah

2. Thlaanpho ulh

3. Thopi, mithi rawl hunh

4. Lungdonh

5. Laamsirh

6. Hlukhla, mitthi rawl hunh

7. Pualthawh

8. Ngandam tuah

9. Thlaan sial

10 Rau hnek

Mithi a ngaimi hna paoh nihcun a cunglei i tuahphung pahra hna hi an tuah khawh chung in tuah khawh le tlinh khawh an rak i zuam hna.

2.Pupa Chan Ruak Suanning Le Ruak Vuining

Pupa chan i mithi an um caan ahcun ṭuanglai i kaanphir zawnah ṭemtung in ruak cu an rak i suang tawn. Ṭemtung timi cu rua a hningmi tuk chommi kha an cheu i a thimi hna pum rupte khan a bitkauh an tuah, hmunthum in an karh i an ṭem, cun kaanphir ah khan an ṭem chih i cu hngauh cun mithi ruak cu an ṭhutter. Rua an karhmi a pathumnak mithi ruak cung ahcun a ei awk rawl kha an chiah piak. Rawl an chiahpiakmi cu mama a si i a lai ah arti pum chumhmi kheh ciate kha an chiah. Arte an thahmi cu a ṭemtung orh lei kap ah an thlai. Cun, mithi khabe an ṭemnak cu laa a si zongah thilpuan a si zongah a senmi in a luthlung in a kha ah an ṭem. Zoh ah ral a rap in ṭih a nung ngaingai. A ruak cung i tho vennak ahcun thinghnah an rak hman, asinain thinghnah zongah cun zei thinghnah paoh tiin hman a rak silo i inchiat raithawinak i an hmanmi thuktha hnah le sahriak hnah thengte kha an rak hman hna.

(a)Thih ni ruak hngah le caamceh

Thih ni i ruak hngah cu thlaanco rawl ti zongah an rak ti. Milian pawl thih ni ahcun sia le vok in an hngah hna i cakei fimmi an si ahcun uico tuum in an hngah chih hna. Achan cu mithi khua i an kal i buantual an va tlak tikah a sakahmi hna bauhtu ding le mithi pa vengtu ding ah tiah uico tuum cu rak thah chih a si. Vok cu sum-nga in a cunglei kha an thah i sasir kha eiter an si. Zupu an dah, lai chiti le aithing phomh an ciahmi ah vok sasir cu an hnim i fung in zungthum dan ah an sawh. Cucu ei dih hrimhrim a hau, a ei khomi nihcun tampi in ei khawh asi. Conglai an zawnh, bongdar an tum, bo peeng an tum, sasir zu cu a bultu nih tlah kual in an hngawng in  an kuaih hna, vawr hla an thlorhter hna, cuti cun ruak pawng ahcun tuah a rak si.

Vawr hla;

            1. Khuakam e, tu kan zoh zuun kaamlo ee,

            Nang tlei e, a fah cu e, ee….

            Lungrawn e, khua nih zunkhung tlem ai ee,

            Kir law e, lungrawn khua ah e, aw….

Ruak vui a hung zaat cun intual thlaan ah ruak cu an vui. Bong dar an tum, vawr hla an i thawh ṭhan i thlaan pawng ahcun an thlorh ṭhan.

 

              2. Lungkhar e, pialrem chinh in tleicia ee,

                Na me e, rem cang sehlaw e, ee…

                  Na liam e, lungherh hlah law, rizung ee,

                  Buantual e, ah cir len law e, aw….

Vawr hla a dongh leiah meithal kha zun tampi an rak puah tawn. Thih ni i ruak hngah tirhtuam cu a tawinak in kan donghter ko lai. Cun, pupa hna nih mithi thlarau an zumhning ahcun mithi khua an luh lai ahhin haukaa ah mi a rak chektu a um tiah an zumh. Cucu pa silo in nu a si i a min ah saanu an ti. Sa a khap lomi cu saanu nihcun an til a rak dih hna tiah an zumh. Cucaah pupa hna chan ahcun saanu tildik dawn sakhi te tal kah velo ahcun thih lai an rak ṭih tuk hringhran. A sullam cu buantual timi mithi hauka rawn ah an sakahmi phunkip le an mah thahmi sa phunkip le an rak thahmi le an nungak le mi nupi an sualpimi hna thlarau he khan buantual tlak cu an uar bikmi a rak si.

 

(b)Thlaanpho ulh

 

Thlaanpho ulh cu a thimi ruakvui thaizing paoh khi a si. Khuapite in um a si i rianṭuan le ramvaih, thiamlaa hei ti hna kha tongh phung a silo. Kun thiang rih lomi nau chuakthar, laihri zong a tlong rih lomi belrua in phummi kha thlaanpho ulh ti silo in laicaar ulh an ti i a ulhamh ning cu aa khat ve ko, asinain laicaar ulh cu aa-naa (duh zong duhlo zong ah) in ulhtermi a rak si.

(c)Thopi

Tho timi cu kum le kum tonnak rawlthar zaat caan, kum khat ah voikhat tuahmi a si i mitthi le minung hna puai tuahṭi caan an kumthar a rak si. Thla khat dan in tlang an au i “banhla uam ulaw tizu ngacel tho meh i ring hna u,” tiah an au. Mithi thar a ngeimi nih thirawl kawl le lungdonh dingmi zong i timhtuahnak caan kha thla khat aa duh ah an rak i thanh chung. Tho ni hmasabik cu thitimh ni ti a si i cu zing ahcun inn kip in changvut den le banhla ei, mithi rawl hunh tibantuk kha an thok ni a rak si. Tho chung i ei awk ah changpi le fangkar le ruava hna cu tual haar ahcun an chumh lulh hna. Fangkar cu denglo in fatun bete le facang cawhmi chang min a si. Ruava timi cu chang denmi kha zaa can sau, a ngan lei ah zungthum komh tia in funmi a si i akap hnih ah hri saumi in hngawng awih khim in an ṭem i hngakchia nih an rak i awih i an hna a rak hngam ngaingai. Thosa an ti i vok hrawm cu inn thumli bawm in an that hna. A paw le a ril ah sathi le a thau le fathau fang an cawh i sachang an hun fun le bang ahcun an nupi le nih a chin phongh cia in congṭial tikur cu atu le atu an vun hmomh hna. Hngakchia thi a ngeimi hna chung le bang cu an hngakchia hawi he ei awk ah changzaa an timi zunghnih kauh changtlep zakhat nak tlawmlo an fun i an chumh hluahmah ve. Zing ah banhla le changraang an einak hmur hmanh hnawtlo in a vaakmi zong an tam. Cun, an i rinmi sa phun cio cu ei hram an thok cio. Chang le rawl ei dingmi cu kuangka thlang ṭuang ah mithi an hunh hnuah mithi nih a ei cang lai tiah an ruah hnu ah an rak ei ve. Mithi nih an ei le eilo ti hngalhnak ah thothe cu mithi thlarau ah an ruah i a tlanhtu thothe kha an tamlo ahcun tlamtling in mithi an tlunglo tiah an ruah i an ngaih a rak chia ngaingai.

Tho timh ni cu mithi tlun ni a si caah thitlun zu an dah hna i inn kip ah an rak i nuam ngaingai hna. Zaanlei cu buh le sa le chang kha ei ding a si caah inn lak i aa chawkmi hna hi mithmai chia an rak um lemlo. A hlan ahcun sa nakin buh hi a rak har deuh caah tho buh cu facang cinnak ram ah an va phiar hna. Kum khat chung puai sung khun kum thar le mithi he i tlawn puai ah an rak ruah. Hakha le Chuncung nihcun ‘kuut’ an ti i Thantlang peng nih ‘tho’ an ti ve. Falam nih ‘faanger’ puai an ti i Tidim nih ‘khuado’ an ti ve. Cun, a thaizing cu topi ni a biapi bikmi asi cang lai.

A ni hnihnak ni cu a biapi bikmi topi ni an timi a hung si. Mithi ngaimi hna inn kip ah zu an daap cio i hngakchia thi a ngeimi hna chung kip nih changzaa an sah cio i khuapi hngakchia inn kip ah chang ei ahcun an i zul i an vaak lulh hna. Nungak tlangval hna zong nih inn kip i zu va hrawng dingin an rak vak cio ve hna. Tarnu tarpa pawl cu a thimi hna an nundam lio kong an chimpah hna i an mitthli he zuhrai in zu an thlormi cu an din pah. Zahan zaan i an mang ah mithi a tlungmi kong kha an i ruah pah hna, mithi ngaihnak hla hna kha khuang tumlo in an rak sa hna.

Thington aw;

          Pialrem chinh in liamcia rizung ah,

          Ka cawi hrinhniang a merem,

          Lai lo ka nawl lungfah cu ee…

Tho cu ni thum chung an tuah i a thaizing cu mithi kha mithi khua ah an kir ni a si cang an rak ti i cucaahcun an lunglen a rak zual khun. A ni thum ni cu thithlah ni a si cang i zanlei sang cu khuapi te in an haukaa lei panh in mitthi thlah ahcun an i thawh hna. Haukaa ahcun minung bangin hmuh lomi mitthi cu “damte in va tlung ko ne uh… hlukhla ah kan i tong ṭhan hna lai” tiah an ti hna i an rak ṭap dih hna. Mithi an kal cang tinak ah meithal an puah i inn lei ahcun an rak ṭin cio. An i ngaih tukmi tho cu a tawinak in cuvial cun kan donghter cang lai.

(d) Lungdonh

Lungdonh timi cu tho a hung dih hnu in an peh tawnmi a si deuh. Lungdonh cu mithi an tam ahcun an peh tluahmah ve tawn. Lungdonh cu hlan lioah cun thingṭial an ti i thingṭawl a fekmi fahia thengte kha an rak hman. A pungsan an tuahning cu minung pungsan bantukin an suai i nu a si ahcun nu bantukte in an rak suai i pa a si ahcun pa bantukte in an rak suai ve. Cun sa an thah i a thi kha an lungdonh ahkhan an thuh hna. Nu cu ṭhirual an awihter hna i pa cu samtom lupawng le ṭhi zong an awihter ve hna. Cun an sakahmi le an nungak ngeihzat kha an suai hna. Cu thingṭial an phunmi keh le orh ahkhan lung an phun i lungpumhmi pura bantuk zong kha an tuah chih. Lungdonh ni ahcun lungdonhnak hmun ahkhan mithi ngaihnak hla an i thawh i an rak laam hna. Inn an lawi hnu i an ei dih in peihbuan ah favai an thlet i hngakchiabik in i thok in upabik tiang an rak i pai hna.

        Thington aw (peihbuan hla);

            Tleicia lenlim khukṭhi hawi na kom,

            Buan cungnung zuam hna ai zaang an cuai,

            Kan chumtual dawh ah ee…

 

        Thingṭial phunnak hla;

            A tlung chukcho dinhhmun zawn ahkhan,

            Thingṭial remhhlei na len min,

            Cuang cu kan phun nguntaang ṭa ee…

Hlan ahcun mithi an ngeih tikah kum thum tiang hi zapi nih rak ngeih a si. An nupi le an pasal le an thih hnu in kum thum hlan i nupi pasal neih cu vaa cung le nupi cung i nu duh pa duh khing ah an rak chiahmi a si. A hlei in nu pawl kha biapi an rak si. Mithi ngaih lio i an ulhamhmi hna cu an i kholhlo, sathau an lu ah an i thuhlo, sa an zawhlo, a thawmi paoh kha eidin an ulh dih, puai i bawi laamnak hmun ah an chuaklo, ngahring dawi le ramvah heiti hna zong kha an rak ulh chih dih. Cuca ahcun a tam deuh cu an derthawm i an chan a rak tawi. Mithi kha kum kua chung a rak ngaimi hna cu upat hmaizahnak a rak hmumi an si. An rak upat hna i an rak ṭihzah ngaingai hna. Pa pawl tu cu pa le uico an rak ti hna i an hmuh hmasa paoh nupi an ngei, cun hmeihtawi lei ahcun pa nih hin nu an tluk bel hna lo.

Nu nih an pa lung a donh hnu ahcun ka rian kaa lim a ti i pasal ngeihnak nawl a ngei ve cang. Nu pawl cu an pasal le an thih hnu cun an luat i an duh paoh in an um kho ko nain an sining kha nuhmei timi sinak nih a nenh hna caah an ngaihchiat le an lunglen caan ahcun an pasal le kha an ngai tuk tawn hna. Nuhmei timi cu mi nih upat le hmaizahnak ngaingai an pek khawh hna lo caah an mitthli tlak cu a rak tam ko. Nuhmei cu an mah nawl paoh i an um deuh caah an i nuam i ralrinnak taktak timi zong an ngei kholo. Cucaah ‘nuhmei thluang le ngakṭah zau’ tiah an rak ti hna.

(e) Hlukhla

Laimi phun cu mithi he kum khat ah voihnih lengmang in rawl hrawm puai a tuah tawnmi miphun kan rak si. Pakhatnak cu tho timi kha a si i, a caan cu October thla i thlapa lai caan khi a sibik. Cucu chanthar ahcun pupa kumthar puai an ti. A voihnihnak cu kum canceo March le April thla hrawng ah asi i mithi he a voihnihnak rawl hrawm caan asi i a min ah hlukhla an rak ti. An tuahning phun cu tho an tuahning bantukte kha asi ve i aa danglo. A mah belte cu ṭhaal caan asi caah lungdonh lawng silo in mithi laamsirh caan ah an hmanbik tawn. Hlukhla a dih hnu in cun laamsirh timi hi a sibik tawn, cun pualthawh timi zong kha aa tel chih ve.

(f)Pualthawh

Pualthawh timi cu sakah le ramvaih a duhmi mithi thlarau hna caah tuahmi a si bik. Kha mipa a thih hnu i khuami hna chungah sakap an umlo le, an kah ko a si zongah sa kha a thihlo ahcun a thimi pa thlarau kha a lung a tluanlo caah tiah an rak zumh. Cucaah khuami hna zong nih a nupi kha nan pa pual nan thawhlo ahcun sa kan kap kho tilo, pual nan thawh a hau an rak ti hna. Pualthawh cu ramriah sawhsawh he a rak i khatlo. Pual thawh hruaitu cu bungṭhu an rak ti hna. Cun mithi pa i a aiawhtu dingah khan a thimi pa i a unau pakhatkhat kha kal an hau, cu pa cu ram an kalnak in an tlun tiang paoh kha midang nih chawnh a chia. Bungṭhu cu thlacam tiphultu an si, cu pathum hna cu intek hna nih riahcaw caangmeh an funh hna i asinain zapi tu cu mah le riahcaw cio he an pok cio.

 Lasi khuachia ai ah thingkung biaknak arhli sen le zuha, fangfak le caangmeh arti hna an rak rawnh hna. Pualthawh ramriahnak ding hmun ahkhan bungṭhu dingmi pahnih hna kha zankhat riak in an kal i thingkung kha arhli sen in an biak, mei an va duah ta i an tlun hnu cun ram i va riak ding cun an pok hna. Mithi hna chung nih a herhmi an damh piak dih hna hnu ah mithi aiawhtu pa le bungṭhu pahnih hna cu an kalnak ding lam tluang seh tiah thla an cam i fang var an vorh. Zu an dinh hna, tikur an hmomh hna i ram lei kal ding in cun an i thawh. Mithi aiawhtu pa kha hmaibik ah a kal i a hnu in bungṭhu pahnih hna nih khan an zulh. Cucun ramriak zapi hna zong nihkhan an hnu in an hun zulh ve hna.

A hmun an phak in riahbuuk an sual hna i mithi aiawhtu caah pakhat, bungṭhu pahnih hna caah buuk pakhat le zapi riahbuuk tiin hmun thum ah an i ṭhen hna. Mithi aiawhtu cu holh lote in a mahte lawng an umter. Bungṭhu pahnih hna nihcun thingkung cu arhli sen le zuha cun an biak i thla an cammi cu, “kha e sa phunthling zuatu thing bawngpi aw, arhli sen le zupu he fawh kan in biak hi ee, kan sakhaan ah sa khumh law, sa lian kan in hal e sa hme kan in hal e, kan phu kan pe law kan tawk kan pe law, kan li ṭhawnter law kan thal dinter law, kan lawngin kan kirter hlah law, vawr hla he fawh e zaido he fawh e, lulpi aw vandar aw, khuahrum aw vaangpa aw, tluang kan thanter ulaw, hau kan honter ulaw” tiah thla an cam.

Cu hnu ahcun ramvai dingin cun an kal hna i sa an kahmi hna paoh kha bungṭhu nih lai an rel. Sa chungril kha zapi eiawk ah bungṭhu nih an pek hna. Bungṭhu nih a hmincia a haang he mithi aiawh pa kha an pek. Tlun lai ah pualthawh te chung le bungṭhu sahrang le khuavaang sa an laak hnu ah meithal sa le sahrang an laak ve. Cuhnu ah zapi an i phaw i an tlung hna. Zualko nihcun innmi hna cu an hei thanh hna i vomkhuai, ngalhriang le salian an kah ahcun haukaa in bongdar le zureu, zupi thlor le tikur he an rak don hna. Than an thlah i vawr hla an thlorh, pualthawh te chungkhat cu an ṭahnak ah an mit zong a phing dih. Pualthawhtu inn ahcun salu cu an vun dinhpi i zu an rak dahmi an din khawh in an mah le inn cioah an ṭin hna. A zaan cu vok an that, zu an ding , an i pai hna i zaan an vaar dih hna.

Mithi pa i an nu pualthawhtu nu cu ramriak pa pawl haukaa i an tlun lio ahcun an pa aa tel velo. ‘Lungfahnak he kaa lungsak a hau ko, nang zong i lungsak ve cang mu’ tinak hla a phuah. Pual an thawh dih hnu cun khuami hna zong nih sa an kah khawh tiah an zumhning asi. Mithi pa kha an nu nih hla a phuah i cu a hla cu hihi an si:

Thington aw;

        1. Zaido awi in tlung ve rua ka ti,

        Tleicia na muithlam a leng,

        Tilo lungrawn khua chuah ah ee…

 

        2. Lungsak merem cang law Kapthangcin,

        Sunghno na thainu aan har tuk ai,

        Sianghnuai liang cung khinh he hawi,

        Na kom khuakhir ṭhan dih hna ee…

(g) Thlaan sial

Thlaan sial timi cu fa le hna nih nu le pa thlaan sial tinak a si. A sullam cu an nu le an pa a thi cangmi i an fa le nih an hrinmi hna an tu le kha kal thiamlo, kal kholo, holh thiamlo le holh kholo hei tibantuk i an um tikah khuavaang nih “an pi lung a awilo, an pu lung a tluanglo, arhli sen le vokpi in an thlaan sial hna ulaw nan fa a kal lai, a holh lai” tiah khuavaang nih an rak cawh tawn hna. Cun, an zuatmi saṭil arva cungah zatlak puicimh timi an ton tik zongah nu le pa thlaan siallo kha an sonh hna. Zeitluk i bawi hrin an si ko zongah thih hnu i fa le le tu le tongh a hmangmi hna cu an thih hnuah hnam nei le dawi thiam ah an i cang ti khawh a si ve. Asi loah khuachia ah an i cang tiin ruah awk a um. Thlaan an sial khawh cun a thi cangmi an nu le an pa, an pi le an pu an lung a tluang cang, sungh le zatlak le, vanchiat derthawm an tong tilo tiah an rak zumh. Cucaah nu le pa thlaan sial cu raithawinak phunkhat a rak si ve.

(h) Rau hneek

Rauhneek timi cu rawl ṭuan an domh lai le an ṭuan lio zongah an tuah tawnmi phunkhat a rak si ve. Mithi hna nih rawlṭuan bomh cu an  duhlo. Achan cu mithi nih rawl ṭuan an kan bomh ahcun rawl ṭuan a heu tiah an rak zumh. Cucaah rawl ṭuan lio le rawl ṭuan hlan ahcun a thi cangmi an nu le an pa hna sinah khan hiti hin thla an rak cam. “Rawl ṭuan domh kan i tim cang i kan nu le kan pa aw kan veh kan vat ti hlah u, kan tlawng kan kai ti hlah u, rawl kan ṭuan chungte cu rak i din ve ulaw tiah rau kan in hneek hna ee,” tiah an rak ti hna. Rauhneek timi cu vok a si loah arpi/ arhli, changvut le zupu hei tibantukin an rak hneek hna. Rauhneek timi i a sullam cu mithi cia thlarau he rawl ṭuan lio i umṭi le biaceih khuakhaan ṭi cu a nungmi hna caah sungh le zatlak puicimh ah an rak ruah caah an fa le nih an duhlo i an thlarau kha “ra hlah u” tiah an donhnak hna can ah raithawinak phunkhat bantuk a si ve.

(i)Laamsirh

Laamsirh hi cu puul thi sar thi ti a umlo i miṭhawng ṭha si lawngah tuah khawhmi a si. Laamsirh cu an mithi zunngaihnak le tirhtuamnak vialte aa lim dih hnu i a tlangkawmnak a donghnak caah an tuahmi phun a si. Laamsirh timi cu mithi tirhtuamnak lei i a cungnung bikmi a si caah sunglawi taktak in an rak tuah tawn. Laamsirh cu innpi timi le thiing timi in ṭhen hnih ah ṭhen an si. Innpi timi cu an fanu an fapa laamsirh a tuahtu inntek kha innpi ti an si i, cun thiing timi zong cu laam an sirhmi mithi aiawh in mithi lei ṭuanvo a latu tinak asi ve. Thiing cu laamsirh puai kha sunglawi khun seh ti a duhmi hna nihcun khua chingchan i khua dang hna zong kha thiah khawh an rak si. Cu bantuk thiing an thiahmi hna nihcun laamsirhtu khua ah khan ṭuanvo latu thiing a dot hnihnak kha an i sawm hna i, cucu innpi le thiing timi hna an i thleidannak cu an si. Thiing thiahmi nihcun innpi kha tei kho dingin an khua i miṭhawng le micak kha zureu thawl he an sawm hna. Cun innpi zong nih thiing thiahmi cu tei kho ve dingin an khua chung i miṭhawng le micak kha zureu thawl he an rak fuh ve hna.

Cu bantukin miṭhawng le micak fuhmi hna cu laamsirh puai ni ah peihbuan co kho dingin an rak i cenh tawn hna. Thiing thiahmi nih si hna seh, innpi si hna seh ruakhua tlak thiammi hna kha zureu thawl he an rak sawm hna. Laamsirh cu innpi nih khan thiingtlir timi an rak sawm hna i zaan fate laamsirhtu ding hna inn ahkhan an laam i zaan an rak vaar tawn. A tlawmbik zaan-kua zaan-sarih hrawng kha thiingtlir timi cun caan an rak hmang tawn hna. Laamsirh timi cu sirhte ni le sirhpi ni tiin ni-thum ni-li chung hrawng kha puai tuah a rak si. Sirhte ni ahcun sathah le changfun, haar huah le khual tlun ni hei tibantuk hna ahkhin hman a rak si i, khual thiing thiahmi hna cu lai khat thiing thiahmi inn ahkhan an rak tlung i an caam chung paohpaoh kha inn cu an inn bantukte in hmanter an rak si. Sirhte ni ahkhan sathah ding paohpaoh kha thah an si dih. Khuapi tlangzaam sia le vok heiti hna kha innkip in an zamh hna i khual kha a dangte in tlangzaam an tuahpiak hna. Sirhte zaan khan khual he lai he laam sirhtu inn ahcun laamsirh a dih tiang rawl ei a rak si. Sirhte ni ahkhan zu dah ding paohpaoh kha zu lei tlangtlatu sinah zupu kha cuzat a si tiah report an pek hna. Zu tlangtlatu hna nih a dah ding zu thaw le zu thawlo hna kha an thleidan hna i a thawmi le a tam deuh paoh cu sirhpi ni i din awk ah an rak chiah.

A thaizing i sirhpi ni cu zing deuhte in rawl ei an tuah i laamsirh cu an rak thok. Zupu zong cu tual chaklei ah pu 20 renglo an dah i faangzu le facang kum hlun zu kha thiing zu ah an dah i dawnkawng in an thlor i aithiing phomh kha an cawh, cucu rit awl khun seh an rak ti duhnak a si. Faangzu le facang zu kum hnih-thum hlun cu a thawt tuk ahhin khuaite sawhsawh silo in khuai-it tizu ko khi a bang tiah an rak ti tawn. Innpi mi sawmmi cu chokhlei par bang entui in laam sak dingin an i tlar ṭhup. Thuam dawh phuntling he mi dongtu pawl le thiing zubul cu aihre lupawng he zu thlormi hmaihuum hram ahcun an rak dir. Laamsirh tuahtu nupa hawl cu ṭumbut ah an rak dir i mithi ngeihnak zuunngeih hla kha an rak sa chung. Siaki le paran tumtu cu kan mah hi a biapibik kan si hei ti phun in nungak lei hla latu hna cu ṭheplo in an rak zoh ve hna.

Thington aw;

          Khuachin tluangdang le thiing sinah,

          Tleicia zuunrau in kan leng law,

          Cerhlian nisung awiṭi sih mu ee…

Laamsirh ni ahcun thington aw hi hman a si, achan cu thiing timi cu mithi aiawhtu caa i thiahmi hna kha an si. Cucaah thington aw nihcun laamsirh caan i hmanmi hla aw a si ti a langhter. An hla a dongh bak ah thiing pawl cu khuang le hla he tualpar an hung phan colh ve. Cu hna nihcun hla an hun i sak pah i;

        Cerhlian ninu kan hngak ko law,

        Kan chumtual le runinn chungah,

        Tleicia hrinhniang len lungawi in ee…

Thiing pawl cu an fahniang a thimi ai a awhtu hna nih khan lam hmai a sak hna i a mah nih hla aa thawhmi kha an sa pah. Khuang le sia-ki an tum pah, cun an laam pah buin ṭumbut lei i a rak dongtu a nu le a pa le cu a hei fuh hna i an hun i ton cun an kut an i sih i mithi le minung cu nichuah le nitlak hoih in zuunngaihnak hla fung hnih an sa i an laam ta (cu an laammi cu lehlaam ti asi). Thiing le innpi kha an i fonh hna i laam an i kulh. Zu hlun le aithiing cawhmi zu cu tlangtlatu zuphaw pawl nih cohkiak in hrai khat cio an dinh hna i an mawng phut i an ralṭhat lingte khi an si hna. Laam kulh chung ahcun an nu le an pa le mithi aiawhtu hna nih hla an i thawhmi cu an sa hna i an laam hna. Hmun dang ah sasir tleih dingmi voksa a can na, chiti le aithiing le cite hna kha hmaihumpi chungah a rak tuah na tiin an si.

Cuticun sasir a kawk lio na, zu a rak ding na, a laam na, chung a ṭuan na, a ri na, a rak i vel na an si. Pakhat pa cu a hung au i laam kha ngol cang u, ruakhua tlak kan thok cang lai tiah lek nawnte khin a hung au. Ruakhua tlak cu an hun thok colh. Ruakha an hun tlak taktak ahcun nu ruakha tlatu hna  nih meithal an puah dingmi kha a liang ah a hun i khinh, cun mithi thil an kuatmi hna kha zaal in aa pai, ruakha cu khawn riat in tlak ding an hun ti. Cu hnu ahcun vawr hla cu an hun i thawh;

        Rizung e, khawntlang liamcia ee,

        Lungrawn e, khua dawh ah ee,

        Neh zuun e, ṭhing khirh cu ee,

        Faak chin e, an liam e, lungherh lai ee..

Meithal cu nu nihcun ruakha tlak pah in an hun puah. Ruakha tlak timi cu mithi lungawi ternak caa i tuahmi asi. Cuvial ahcun ruahkha kha sim ulaw inn car lei buuk i favai kha tual ah thle cang u tiah peihbuan hohatu pa kha a hung au. Favai cu an laak i peihbuan cu thok ding a si cang tiah an au;

          Khuatin zaangcuai buan kau cang u e,

          Cerhlian ninu liamser sual lai,

          Kaamlo chuncha bang dir dih hna ee...

Laamsirh ahcun duh paoh in i paih phung a silo. Thiing le innpi tiin party tete in i paih phung a si. Hngakchia in thok phung asi caah innpi lei hngakchia mit pawt nawnte kha buan ahcun a hung to. Thiing pawl cu mithi lei an si i innpi cu minung lei an si. Paihbuan ahkhan ui le ar le nu hna kha luh terlo dingin ven an si. Biar tlaih le suumpom hna an i al ahcun lakthlak in an paihter hna. Paih ṭhawng deuhmi hna nihcun a lal ah an i thla khun. A leng in an vun hro chel hna an vun fak chel hna a si tawn. ‘Khah! khah! Buan Ceu vun laa cang, aw.. khah! relhlo a si ai’. An vun i kup ṭhan i Thang Hmung nih thawhpah vaangkau in Buan Ceu cu a nungak hmuhhngan ah a vun tei i ṭah zapei khat he a hung tho. An hung tho ṭhan i Buan Ceu nihcun a tha a tuk i kaktur in buan lai ahcun a tengh ve. Ziah ka tha na ka tuk? Ka tha na ka tuk ahcun ka dir kholo teh tiah a vun ti. Khah! khah! khah! voikhat veve nan i tei, atu aa tei paoh nan si ko khah an vun ti vial ah Thang Hmung nihcun kehlaak in a kedil zong kak viar in a vun tengh i Buan Ceu cu a kir. Cuticun an i pai lengmang hna i a donghnak i a ṭhawng bikmi nih buan cu a co. Buanco pa cu hmaihngal ngaiin a mitsir nungak zoh pah in a kal. Cu pa nihcun a fa min ah Buan Hmung aa sak ve;

          Keiṭial vaanglai a hluan rua ka ti,

          Buan cungnungbik sangcem ngun,

          Taang ṭa ziik nei hngiarbik cem ee…

Rawl an ei dih cun innchung ah tar pawl kha an laam i tual lei ah nungak tlangval pawl zong an rak laam ve hna. An ṭian lai ahcun hla an hun i thawh ṭhan i;

          Kan i ton zawn ahcun lung kaa lawm,

          Kan ṭian in hnawnbor rualhawi,

          Faakchin tlung ruangmang hoi lai ee… an rak ti.

Laamsirh pi ni cu a dih ruangmang cang nain a thaizing cu khuapite in khual rawl dumpi a si ṭhan. Belkheeng ṭawl le inn thianh a si. Khualtlung hna kal ni a si caah an lung a leng ngaingai hna. Tar deuh pawl cu topi ah an hung chuak hna i topum hla in an i hnem hna. Nungak tlangval le seino deuh hna cu an laam hna. Zurua cu din cawklo in an tlar i an ding hna. Ṭian ni ko cu a nuam khun an rak ti. A zanlei cu thithlah an ti i haukaa ah lungzur ngai in an ṭap hna.

        Tleiicia tlanghra nan liam ni fah cu,

        Laihlum sunghno le rualhawi,

        Nan zuun faak kan tlem tuk lai ee..

An rak ti i an inn cio ahcun an rak ṭin hna. Cuti cun laamsirh puai pi cu an dihter ruangmang.