Thitumh Ning

Chin Miphun Nih Kan I Ṭhitumh Ning

 

Biahmaiṭhi

Nu le va ton ning hi a phunphun in a rak um ve. Cucaah phungtlukbia i hmanmi zongah a hung cang i, “mi lut dawn hlah rawl lut dawn,” ti a si. Nu hna nih pa va fanh kha cu a phung ah mizei paoh nih rak ruahmi a si ko. Cun pa zong nih arsathah he nupi fanh cu lam an onh ve ko nain pa nih nupi va fanh timi hi an nautat deuh ngai hna. Pipu chan ahcun nu le pa inn panhlo in hmun dang khua dang ramlak hna i rak zaam timi hi a rak um bello. Cu nihcun duhnak aa tluk ti langhternak kha a sawh duh ngai ve. Hi a cunglei bantukin nu le va i ton ning hna hi a fawibik le a nautabik ton ning an si hna. Laimi nih ṭhitumh ning kan ngeihmi hna cu a tanglei ahhin a dotdot in kan hun langhter lai.

1. Nupi hal ning

Taitipur tu ah tiah minung pakhat fial hmasa a si i, nupi va haltu ding ahcun minung pahnih fial an si. Nu le pa hnatlakte in varlungtleng biachah le man rel buin aa ṭhium i puai zong a tuahmi hna ṭhitumhnak cu zapi nih an i ṭhitumh ning  cio a si ko. Hihi cu a sunglawi ngaimi nu le va ton ning phun asi. Pa lei nih arsa an thah i nu lei nih an ahpiak, man zong ṭhate in an i man.

(a) Inlailenh ṭhitumh ning

Inlailenh timi cu lianhṭhat muisam a hun pu cangmi hna i ṭhitumh puai pical a hung si cang. Mi va teinak le mi cungcuang sinak ah an hmanmi asi. Nu lei nih laa tam deuh an ahpiak a hau ve i a tlawm lei ah laa kul tal ahpiak a hau. Laa timi cu pupa hna nih hiti hin an rel ning a si. Tilim sia cu laa sarih, naa cu laa nga, caw cu laa thum, vok laa khat, hna kha an si. Ah piakmi tlangzaam zamh pah ahkhan aa ṭhiummi nupa thar hna cu hmaibik ah an kalter hna i inntung kaanlo in inn khat hnu inn khat an pal dih hna. i mipi nih an hnu in bongdaar he an zulh hna. Sazaam, chang tlep, tangkaa, ṭhim, kawhrenh, lahmui, cite cuai, meilah, ngaleng caar le fangfaak, sapherh hei tibantuk hna kha an tuah khawhmi paoh inn kip ahcun an phawt hna.

Cu bantukin fanu ah le tuahvonh cu ‘inlailenh’ tiah min an sakmi a si. Khual nu an ṭhit ahcun chiahinn an ti i kawi an i tlaih i cukaa ahcun an celbual. Cu chiainn caa ahcun chiainn man timi kha a dangte in an hauh piak hna. Nupi ṭhi hna le chiainn i a ummi hna cu rawlhniang an timi kha an i cawih (rawlhniang timi cu buh le sa a hmin ciami kha an i cawih veve). Ṭhitumh puai rawl cu hmun hnih (nu inn le pa inn) hna ah khan an tuah i a hmun hnih ning in duhnak lei paoh ah ei khawh veve a rak si. Nungak le tlangval le hngakchia hna cu mifir bu an ti hna i mino bu hna cu hmun hnih ah an ei hna. Rawl an ei dih cun paihbuan an thok i an i pai hna. Paihbuan cu inn pi le chiainn tiin an rak i pai. An i paih dih cun inn chungah an laam hna. Cuticun pupa hna chan lio ahcun caan sung cu an rak hmang tawn.

(b)Puanparphah ṭhitumh ning

Ṭhitumh phun palinak cu a cungnungbik le a sangbikmi i a donghnak asi cang. Khual nu ṭhit le mah khuami lai khat ṭhit cu cawiliam aa dang ngaingai. Khual nu ṭhit ahcun an ratnak lam khua naihbiknak haukaa in nupi ṭhitu pa inn leng tiang kha puan phah a rak hau. Mah khuami ṭhit ahcun monu inn leng in mopa inn leng tiang kha puan phah a hau ve. Khual ṭhit ahcun man zong kha a hlei in manh a herhmi a um. Cu hna cu; lam vatnak, hlei donhnak, hauka luhnak, donnak, tual luhnak, puaknak le chiainn man heiti hna kha a herhmi an si. Puan phahmi phun cu lai hnipuan phunphun hna kha phuntlingte in phah a hau, a nguh lomi cu thilthaan dangdang le dawr thil cawkmi zeipaoh kha a nguhnak paoh in phah a si. Cun a bukbau phurtu ah salnu le ṭuankantu le vengtu ah salpa heiti hna kha an hmai kal ah a hau fawn. Cucu puanparphah timi a harnak le a cungnun khunnak cu a si.

(c) Puanpar an kai ning

Thaithawh an eikhim in hauka leiah an kal hna i puan phah cu an thok. Phah cia cu a vengtu an thiah hna i puanpar kai cu an hun thok colh. Sal pahnih hna kha hmaibik ah an kal i monu le mopa nihcun an kut sih buin zohzah thuam dawh he an zulh hna. Cun puan fimtu pahnih hna nih khan bawm he an zulh ve hna i an ṭa an pa le nukai i a rami khual nih an hun zulh ve hna. Mopa inn leng an phanh in cun an puai sungkhun cu an ngol i rawl an ei hna. An ei dih in favai an thlet i paihbuan an thok. Khual le lai tiin an i pai hna i miṭhawng an tam caan ahcun rawl ei nakin a nuam deuh an ti tawn.

A thaizing ahcun khual pawl cu an khua lei ah an tlung ve hna. Mo thar cu thla a det hlan paoh cu a maw le pathum hna nih an umpi caah mopa cu caang a zam kho rihlo. Thla khat a hung tlin in sulleh an ti i pi le pu khua ahcun an va tlung ve. Cu zaan in cun hmunkhatte ah an ihter hna i cu zaan cu ‘arcuk zaan’ an ti. An pu le nihcun vok an thah hna i an khua ahcun an tlung ṭhan. Pupa hna cheukhat nihcun ‘puanparphah’ timi cu chan tawinak asi an ti i a duhlomi zong an rak um ve.

Kan khuami nihhin Hakha nu pahnih puanparphah in an rak ṭhit hna i cu hna cu an chanling lioah an i thih taak hna. An fa le zong khuaawng tonglo le chan tawi le mi bu-aa deuh in a ummi hna zong an um. Pupa hna nih biaro riahmi cu a hmaanmi a lo ngai ko. Cucaah pupa hna chan ahcun puanparphah nupi ṭhit le pasal neih a tuah kho ding an si ko zong ah a rak duh lomi tampi an rak um ve.

(d) Man le rul

1. Ṭhuthmun rawl ( innkai )

2. Phunthawh (phunthawh timi cu monu i a nu le a pa sinah manhmi)

3. Pu man (monu i a nu ṭa le le a pa le sinah manhmi)

4. Ṭa man (monu a ṭa le le a chuahpi a si lomi an si zongah inn lak i a ṭa le manhmi)

5. Pa man (monu i a pa le a pa unau pakhatkhat paoh kha manhmi)

6. Salpa man (monu pa le sal hna kha an manhmi hna)

7. Ar aat man (monu i a chuahpi a ṭa silo in chungkhat a ṭa le pakhatkhat nih khan ar kha thla a camh i cucu monu le mopa biakamnak ding ah tiah an mah pahnih lawng nih ei ding in a pek hna.  Cu ar a thattu le thla a camhtu, bia a kamtertu hna nihkhan ar aat man cu co asi)

8. Tuum man (rang a siloah sia heiti kha monu i a pa le phun thawh cotu nih an comi)

9. Ni man (monu i a pa far a simi a ni nih a comi)

10. Nu man (monu nu i a unau pakhatkhat nih a comi)

11. Kawi man (monu pa i a kawi nih a comi)

12. Maw man (Monu i a maw le nih an comi)

13. Ah man (phunthawh nih an comi thahpiak man)

14. Phah man (inntek ṭhiamṭhiam nih comi)

15. Lam vaat man, hlei donh man, hauka luhnak, donnak, puaknak, tual kainak, hlei kainak, ṭhut phah, keh ṭhu, orh ṭhu, ral veng, tibantuk hna hi a ni nih ṭuanvo a laak dih hna i a mah nih a duhnak paoh ah a ṭhen i a phawt khawh hna.

(e) Man thap kong

Man thap an timi cu, Bawi a simi paoh kha cu a thap in man hauh phung a rak a si. Thap khat cu dar bel asi ahcun khap thum in khap hra tiang an chawnh i cucu thap khat timi a si. Darkhuang a si zongah a nganbik in a hmebik tiang chonh khawhmi kha thap khat ti a si ve. Pu man timi cu a mahte in man i hauh phung a si i phunthawh le pu cu an man lam aa khatmi an si. Man le rul timi hna cu man a tam paoh ah thah-ah piakmi a tam ve. Fa an ngeih paoh ah pu le nih nau chuak ven phung asi fawn (nau kha zohpiak phung asi).  Pipa deuh in an zoh khawhlo asi hmanh ah ar khokheng tal cun zoh hrimhrim phung asi. Cun a dir  hna in a zoh hna ahcun arsa an rak thah ve a hau (keli ngeimi sa, vok tello in), cucaah an sunghmi le an hmuhmi kha aa rul lengmangmi an si caah kan pupa hna nih man le rul tiah an rak tinak hi asi.

(f)Arsathah sullam

Pipu hna chan ahcun kum 10 cung a simi nu pawl an hnuk a bom tiangin taklawng i an rak um lio caan a si. Cu bantuk nu hngakchia pawl i an hlawnthil cu na arte an rak ti hna. Pasal an ngeih tikah an ṭapa le nih kan fanu kan farnu hi nan kan ṭhit ahcun a mah can ah arsa kan thah ulaw kan phun sa ah kan hman lai an rak ti i arsa thah ahcun ar an rak i thah. An phun minung cu an hung karh deuh tikah an i zaa tilo i vokthau an rak hman. Atu ahcun vok can ah sia, naa, caw hna kha hman an hung si cang. Arsathah timi cu miphun dang a simi nihcun ei phung a rak silo i nu rul lei i unau le kawi le lawng nih eipi phung a rak si. Pucing le laafa timi tufa pawl nihcun eipi phung a rak silo.

Cucaahcun pupa hna nih arsathah timi an sunhsak nak le phun i hawlnak caa i an hman caah arsathah hlehlo le arsathah ei sawmlo ahcun unau sinak in na ka hlonh tiah an rak ruah i unau le phunkhat a simi kha i ṭhennak tiangin an rak hman.

2.Chin miphun man neih ning

Chin miphun cu man a ngeimi miphun kan si dih. Kan unau Lushei (Mizo) hna zong nihhin man an ngei ve i an phung ningte in bawi le chia tiin man tlawmtam an um ve. Cun monu lei nih an fanu cu hnipuan le thilthuam, tuhriam, sei le hnam, thiamlaa tonghthamnak a phunphun hei tibantuk hna kha an putter i a pasal le inn ahcun an kalter.

Tidim(Zomi) miphun hna zong nih man an ngei ve ṭhiamṭhiam i bawi le chia tiin man tlawmtam ning zong an ngei ve. Bawi deuh pawl cu sia riat, naa riat tibantukin an phung ningin an ngei i michia man cu a tlawm deuh ve. Monu lei nih putkalhmi a phunphun zong an ngei ve. Cun Falam peng zong nih man an ngei ve i, arti pum kha cuzat khazat tibantukin a manmi zong an um. Cun bawi le chia ti zong in an i dang ve i, monu lei in putkalhmi zong an ngei ve.

Hakha peng zong hi man a uar tukmi miphun an rak si ve i, Hakha chung lawng silo in Thantlang peng le Matu peng zong an i tel ve. Man ah salnu salpa, lo ram, rang, tuum (sia kikawng), daar a phunphun le meithal tiangin manh a rak si. Bawi cu a thap in an kal i thap timi cu daar-bel asi ahcun a hmebik khap thum in khap hra tiang cu thap khat ti a si. Khua lam hlat le tipi ral ahcun thap nga tiang tiin manh a si. Cun mah khua le lai khat ahcun thap khat thap hnih thap thum tibantuk zongin asi kho ve. Thap nga a simi cu thap khat let nga kha asi a hau.

Monu lei nih putkalh a phunphun an i putmi cu salnu salpa le lo ram tiangin an rak i put ve. An ahmi hna cu laa tiin rel asi. Laa 16 timi cu sia pakhat, naa pakhat, caw pakhat, vok pakhat tibantuk hna kha pakhat cio an thah tikah laa 16 asi. Mindat, Kampalet le Paletwah miphun hna zong hi man tampi aa manmi miphun an si ve.

Hi bantukin man rak i manh te hna hi chanthar ruah ning ahcun vawlei cung ah a hrut bikmi miphun kan si ko  ti zong ruah a fawite.

3. Lai miphun nu le va ṭhen ning

(a)Va cung pa duh

Nu nih a va cungin pa dang aa duh ahcun va cung pa duh a si caah man paohpaoh a rulh dih pin ah arsathah zong kha khirh ṭhan a si. Cun sual man kha ṭhi fangkhih salaang zawnh timi vok thau sumnga le siapi kha a pasal lei nih an ngaihthiamlo a si ahcun a sualpitu pa nihkhan cawi phung a si.

(b) Duhlo ruang kir

Duhlo ruang i kir sawhsawh ahcun man lawng kha khirh asinain fa an neih hnu i a kir asi ahcun phunthawh le arsathah tu cu khirh phung an silo. An fale kha pa i a fa an si. A pa nih phunthawh le arsathah kha ka khirh dih uh a ti i an khirh taktak ahcun an fale paoh kha pu fa an si lai i a pa phun i hrawmlo in a nu phun a simi a pu le phun tu kha hrawmh an si. Cucaah an pa nih a fa le kong ahcun zeihmanh i ceih khawhnak nawl a ngei tilo.

(c) Nuva aa duhlo veve mi i ṭhennak

Nuva aa duhlo veve mi le ka ma ko, va kir ko tiah aa ti veve mi hna cu sumlaitan in bia an khiah piak hna. Sumlaitan timi cu man kha a zatceo  te in, 100 hei ti kha 50 heiti bantukin sunghter veve an si. Cun kir sawhsawh belte cu man lawng khirh a si ko. Asinain a pasal he nu le va an si hlan i a kir asi ahcun arsathah kha khirh chih phung asi. Cun pa nih a nupi kha a maak ahcun man a manmi kha a sungh dih phung asi. Va cung in pa aa duhmi le a kirmi cu a pasal nih a serhmi ṭhihlawn kha a chuh dih khawh ṭhan.

4. Sual man le daan cawi ning

Mi pakhat nih midang pakhat kha a hliam tikah a hliammi pa i a hma kha a din fah ning in daantat a si. Cun bia le holh i an i ti tikah a bia dinh le fah in i ti a si ṭhan.

1. Lungkhen daan an rak timi hi a sang bikmi daan a rak si. Cucu khua chung tiang hmanh in chuah le dawi an rak si.

2. Rilṭial lainawng bia cu phunthawh, ṭhifang khih, salang zawnh le zu hei tiin cawi a rak si.

3. Hnamrung, sal, firtlei, misual pakei bia le vawlei ei tiang a phanmi hna ahcun siapi, cawpi le vokthau sum 3, sum 4, sum 5 tibantuk hna kha cawiter an rak si.

4. Bia tetuai le i sikvelh pipa asi lem lomi ahcun vok sum 3 le zu belpi tibantukin daan an rak tat hna.

Pupa chan lio ahcun rem hi a rak tambik. Zu le zu an si an i vel an ti, asinain zu ṭhiamṭhiam in cun an rak i rem ṭhan. Lu cumh, hna ṭam, thingtan tuk le lainawn tiang zongah khuabawi nih remh khawh lomi cu ramuk bawi zung in an biaceihnak cu an rak dong. Mirang pawl an hung kai hnu lawng in Vuanthok, Zipeng, Mangki le biaceih bawi hna hi an rak um.

5.Palak thahpuai a phunphun

Palak thah timi cu dodangh biakmi pathian khuazing le khuachia hnamrung, pinu paangval sinah chunhthah bawilaam bantukin raithawi le thlacam umlo in puai a phunphun le muikhumh thlahual an tuahmi le sullam dangdang ruang i thahdah le eidin tuahmi phun hna khi palak thah timi cu a si.

1. Fanu fapa puak

2. Innthar luh (peih hnawh)

3. Khual lian sathah

4. Salu meh nawn le zu hnaar (zu hnaar timi cu a fapa nih a kuttir ah vate hna a cheih khawh, asiloah sa pakhatkhat a kah ahcun zu a hnaarpiak, sa a thah piak, puai a tuahpiak tinak a si).

5. Ningzah mualpho thangchiatnak a phunphun hna le zawtfah hliamkhuai ruangah an tuahmi phun an si i, cucu muikhumh thlahual an ti.

Ningzah mualpho thangchiatnak hna kha huhphenhnak ah sia, vok le ar hna kha an rak hman hna i caw le naa an zuat hnu cun caw le naazong cu hman an hung si ve. Cun sifak mihar deuh hna nihcun arhli sen le zuu pu khatte zongin muikhumh thlahualnak cu an tuah ve. Muikhumh thlahualnak an tuahpiak hna hnu in cun mi nih holh teinak i a nang zunceh ekceh tibantukin an ti hna ahcun tazaa an cuai hna i an muikhumhnak i an dihmi kha cawiter an si. Muikhumh thlahual a chan cu kan ṭial lomi tampi a um. Achan pakhat cu mi nungcang kho deuh nihcun chunhthah phunkhat ah an ruah i a phupha lomi zongah khin an tuah tawn vemi asi ko. Cun, upadi bantuk zongin i vennak le i khamhnak caah an hman fawn. Muikhumh thlahual lomi cu zu-zaan sa-zaan le i sik tikah holh teinak ah an rak hman tawn hna caah hi bantuk muikhum thlahual cu a herh ngaimi zong a rak si ve. Atu chan ahcun thlacam thluachuah halpiak tiin a min thlen a hung si cang i muikhumh le arthin tuh tiin pupa bia rak hmanmi cu chanthar ahcun thlacam thluachuah halpiak tiah a min thlen a hung si cang.

Palak thah kan timi cu a cunglei i kan ṭial cang bang khan i huhphenhnak le i fahsakmi le i porhlawtnak le fanu puak le innthar luh le khual lian sathah le salu meh nawn le zu hnaar, hrirai bawlsannak tello in tuahsermi chunthahnak phun an si.