PUPA HNA SULHNU
Chung Um Bia
1.Lunglawmhpinak Biahmaiṭhi Pakhatnak
Pu Hrang Uk
2. Lunglawmhpinak Biahmaiṭhi Pahnihnak
Rev. Phun Uk
3. Caṭialtu Bia Lam Vaat le Lunglawmhnak Bia
Caṭialtu:
Dal 1: Chin miphun thawhkehnak le vahvaihnak
1. Uknak hram aa thok ning
2. Lai le Zo mibu cu tlang ram ah an kai
3. Zo mibu (Tidim)
4. Zo miphun chungah miphun 10 an um
5. Lai mibu
6. Zaw mibu cu Laitlang kai a duh lomi Chin miphun an si
7. Ram haal hmasa nih ramuk phung an rak thok
8. Mi an uk ning
9. Khuachiah rawlrel an laak ning
10. Chin mibu Daidin miphun
11. Mirang kai hlan Lai ralthawh lio chan
12. Mirang kai lio ramuk bawi hna
…………………………………………….
Dal 2: Mirang Nih Laitlang Tuk A Timh
1. Mirang ral a tho
2. AD 1887 March 26 ni in Laitlang cu tuk hram a thok
3. Hakha I a ummi le Fortwite I a ummi caa an I kua
4. Raltuknak a donghnak
5. Thlanglei Laitlang le Mirang doh ning (1895-6)
6. Mirang cozah nih uk hram an hun thok in Order an chuah hmasami (1892 April)
7. Chin Hills le Lushei Hills muisam
……………………………………………..
Dal 3: American Baptist Mission’ Burma ram I An Luhnak Tuanbia Hrampi
1. Kawlram Missionary luhnak tuanbia tawi
2. Laica aa thoknak tihna le Chin miphun Khrihfa cannak
3. Mission le cozah i bawm in cacawn thok a si
4. Khrih thawngṭha bia le Chin miphun (AD 1500-1700)
5. Missionary caan (AD 1700-1900)
6. Carson Golden Jubilee (1949 March)
7. ABM chan in atu tiang ZBC (CBC) report (1899-1999)
8. ABM rianṭuannak
9. CCOC rianṭuannak (1983-1999)
10. ZBC General Secretary Ṭuantu hna (1953-2015)
11. ZBC nih theihpimi Bible siangin hna
……………………………………………………
Dal 4: Vawlei Cung Ralpi Pakhatnak le Pahnihnak Tuanbia
1. Ralpi pakhatnak
2. Ralpi pahnihnak tuanbia (1939, Sept. 1, Friday)
3. Chin miphun hruaitu kan pa le hna
4. Sal tuanbia
……………………………………………………
Dal 5: Theih Herhmi Tuanbia Dangdang Hna
1. Calendar tuanbia
2. Tidim peng chung ummi Pau Cin Hau biaknak le ca tuahmi
3. Pupa chan minsak le a sullam
4. December 25
5. Biafi ing kholo Khrihfa pawl biakam lehnak
6. Tuanbia donghnak
7. Hlimsang timi min cu 1953 kum in piangthar tiah thlen a si
8. Kachin he unau kan si taktak maw?
9. Chin pupa hna sulhnu timi cu
10. Chin cu Kachin pawl nih ‘Khang’ an kan timi kan si
11. Kachin le Chin hna cu Unau taktak kan sinak tehte
………………………………………………………..
Dal 6
Vawlei Pumpi Tuanbia Chungah Theih A Herhmi Kum 100 Chung Tuanbia (1900-2000)
1. Kum le thil a rak cangmi
2. Vawlei cung pumpi nih kan uar ngaimi World Cup tuanbia
…………………………………………………………
Dal 7: Laimi Phun le Tuanbia Roling Hna
1. Zo le Lai kan i danglo
2. Zo le Lai khua tlak ning
3. Mikei tuanbia nih Cakeifim a hrin
4. Zinghmuh tlangpar i a ummi Lai tili tuanbia
……………………………………………………
Dal 8: Mar le Lai Dohnak Tuanbia (1780 kum hrawng)
1. Khualhring tlang
2. Lian Dun nih Khualhring tlang chungah khua tlaknak nawl a chuah
3. Ram ṭhen hnu i Khualhring tlang khua tlak ning a tlangpi
…………………………………………………..
Dal 9: A Nuam Khunmi Kan Ram
1. Laikhal pa le ramriah
2. Chanthar ramriah caan (AD 1990 hrawng in)
3. Laimi nih tizu ngacel kan zalh ning
4. Laitlang khualipi tuanbia
5. Chin miphun laam a cungnung bik
6. Poih timi sullam hrilhfiah
Dal 10: Laimi Phungphai le Biaknak
1.Laimi chung ah biaknak hram a rak i thok ning
………………………………………………………
Dal 11: Chin Miphun Kan Thih Ning, Thlaan Kan Ngeih Ning le Puai Kan Ngeihmi Phun Hna
1. Laimi nih thih phun kan ngeih ning
2. Pupa chan ruaksuan ning le ruakvui ning
3. Chunhthah phun hna
……………………………………………..
Dal 12: Chin Miphun Nih Kan I Ṭhitumh Ning
1. Nupi hal ning
2. Chin miphun man neih ning
3. Lai miphun nu le vaa ṭhen ning
4. Sual man le daan cawi ning
5. Palaak thah puai a phunphun
……………………………………………
Dal 13: Chin Pipu Hna Rianṭuan Ning le Kum Caan An Rak Hman Ning
1. Pipu chan i inn an sak ning le an min
2. Tual (inn tual)
3. An ciinrawl le pilmiin
4. Lo phun an ṭhen ning
5. An belkheng le thil kho hmanmi
6. Chin tlangval riahbuuk
7. Pipu chan i thil rel ning le tah ning
8. Tum-awn phun an rak hmanmi le hla
9. Zawtfah caan i an i thlopbul ning
………………………………………………………..
Dal 14: Chin Miphun le Tangkaa
1. Laitlang ah tangkaa a hung phan
2. Pupa chan i tangkaa hmanmi
3. Independence (1948) hnu I hmanmi
…………………………………………………
Dal 15: Lian Do Dar Tuanbia
1. Lian Do le Tual Sial cu ngakṭah an rak si
2. Khual lian nih a tlun hna
3. Nungak nih Lian Lian cu khuai hrawn a sawm
……………………………………………..
Dal 16
Chin Laimi Pupa Holh le Phungthluk Bia
……………………………………….
Dal 17: Pupa Chan Lio I Rak Chimchung Bia
1. Pi Ṭial Taang khuavaang chimmi
2. Sihcaang khuami Pi Sai Cuai Khuavaang chimmi
3. Lungzarh khua i Jesuh a rak i timi pa kong
4. Chuncung khuami Pu Khar Luai chimchung bia
5. Bungtlang khuami Pu Than Cuai biaphuan (1949 March)
……………………………………………..
Dal 18: Pupa Chan Lio I An Hla Hna le Hla Aw Phunphun
Dal 19: Pipu Chan I An Rak Biakmi Khuachia Kong
1. Khuachia nih Biak Ling an laaknak kong
2. Hakha khuahrum bawi Ni Thang tuanbia
3. Khuachia khua a tlawngmi pa kong
4. Pi Teel Cin taangthu (tuanbia)
5. Chan Hup le khuachia nu tuanbia
6. Khuachia rianṭuannak he pehtlai in bia donghnak
Bia Cahnak le Bia Donghnak
Caṭialtu Tuanbia Tawi
1.Lunglawmhpinak Biahmaiṭhi (pakhatnak)
Chin Pupa Hna Sulhnu timi tuanbia a ṭialtu saya Ngun Peng nih hin Laimi phun cu Mongolia in Tuluk ah, Tuluk in Tibet ah, Tibet in Kawl ram ah, Kawl ram in Laitlang Chin Hills tiang kan pemvahnak kan theih bal lomi tuanbia kha tling ngai in a ṭial. Kan Pupa hna i nunphung le biaknak, khua khat le khua khat dohnak, Mirang le Chin miphun dohnak, kan i uk ning le missionary hna nih phung an kan chimh i biaknak kan i thlen ning, Mirang nih caa an kan tuahpiak ning, vawlei cung tuanbia hna le Lai phung tuanbia hna kha tlingte in a ṭial hna.
Chanthar nih kan theih bal lomi Laimi kan vahvaih ning, kan nunphung le phungthlukbia hna kha zuunṭhing hlau in a ṭial khawh caah thangṭhat tlak a si. Hi tuanbia hi na rel ve a si ahcun na nun an ṭhangh lai.
Pu Hrang Uk (B.com)
Kalaymyo-Tahan
…………………………………….
2. Lunglawmhpinak Biahmaiṭhi (pahnihnak)
Pastor Ngun Peng nih hin a caṭialmi a ka chimh tawn i ka hei ceihpi tawn ve. A cauk chuahnak ding he pehtlai in ka ruahnak tete zong ka hei chimh ve tawn. A cauk ṭialmi a chuah lai ah a ṭialmi cu ka rel ve i ka lung a tling tuk ve. Kan Laimi mifim cathiam pawl zong nih kan Lai tuanbia hi an ṭial tawn ve i ka banh khawh tawk caa tete kha ka rel ve tawn hna i an i khahlonak tete zong an um hna. Asinain ka lawmhpi tuk hna. Laimi kan tuanbia hitlukin an kan hmuhpiak khawh i cathiamlo zong nih kan vun theih awk in an kan ṭialpiak khawh caah lunglawmhnak ka ngei khun.
Cuve bantukin atu Pastor Ngun Peng nih a hun ṭialmi zong hi a tlingmi le hram a fekmi taktak i kan chiah khawhlo hmanh ah mi nih an ṭial bal theng lomi tete zong kha an i tel hna. Tahchunhnak ah ngahring dawi le ramriah tibantuk hna cu kan hman cuahmah rihmi an si ko nain kan pupa hna nih an rak hmanmi a thawtnak taktak kha a kan theihter. Kan pupa nih hin min an rak i sak zong ah sullam ngeite in an rak i sakning kha kan nunphung (social) he zong an rak i pehtlai. Atu ahcun min kan i sakmi ah kan culture le social hmanh hmuh awk a um tilo. “A tlau cangmi a sinak zong kha a kan hngalhter” tibantuk tete kha a vun ṭial tik hna ah hin a ra laimi kan fa le hna caah roca tuanbia tling a si. Cucaah ka lawmhpi i kaa lunghmuih khunnak zong a si. Hi cauk hi na tefa hna nih kan Laimi nunphung le kan tuanbia an theih khawh ve nakhnga bawmtu ṭha taktak a simi cauk a si caah na rello le na ngeihlo ahcun na fa le kha kan Laimi nunphung le tuanbia ro pek ding na ngei lai lo tinak a si. Cucaah rak caw law rak rel ve tiah ka lunglawmhnak ka langhter buin kan sawm.
Rev. Phun Uk
E.H.C.M
Vice President
………………………………
Caṭialtu Biaam Vaat
Hi bantuk tuanbia cauk hi chuah kho ding in saduh a that ngam ding le a tum ngam ding zong ka silo. Zeicatiah vawlei fimthiamnak nih a san tuk cang hlei ah keimah ka sining zong kaa phuhrung. Asinain ka siaherhmi tuanbia tete zong kha mifim thiam hna nih an chuahmi diriam lakin rel ding ka hmuhlo caah kum 70 leng ka phanh hnu, ka kut tha a ther hnu in keimah diriamnak caah le ṭhangthar seino siaherhnak lungput he Chin Pupa Hna Sulhnu timi minbunh in tuanbia hi ṭial ka hun i ot ve nak asi. 1957 kum lio ahkhan 7th standard caminpuai phi manhlo in police constable chung ah ka rak lut. Police ka ṭuan chung i Tidim, Falam, Hakha peng chung khuate ka phanhnak i khuabawi le tar pawl hi zungzawt bia ka rak hal tawn hna. Cu ka rak halmi hna cu cauk chung ah ka rak i ṭial hna i ka rak i chiah. Asinain 1972 kum pastor training ka kai lio i Dec. 26 ni ah kan inn a rak kaang i cauk vialte cu a kangh chih dih hna caah rel ṭhan awk hmanh ka ngei tilo.
Pastor kum 26 chung ka ṭuan hnu in 1998 kum ah Kalaymyo Tahan ah kan hung pem. 2010 kum ah motor cycle in tlangval pakhat nih a rak ka pah i kattaya lam cung ahcun an hun ka zuanhnawh. A thi lai tiah an rak ka ruat nain Bawipa kutcak cu ka cung ah a lang i ka zeihmanh ka rak i hliamlo. Culio cu kum 71 ka si lio a rak si.
Cu ni ahcun ka lungchung ah a khat i a phulmi ruahnak a hung chuakmi a um. Hi tlukin kei santlailo a simi hi Pathian nih ka nunnak a ka khamh, Pathian nih ka nunnak a ka zuahmi hi zeidah ka minung hawi caah tuah khawhmi le chim khawhmi ka ngeih hnga? timi hi a hung lang. Ka ruat i ka lung ah a chuakmi cu ka miphun le ka Khrihfa hawi hna sinah ka siaherhmi tuanbia ka robawm te hi an umhar phen rel awk ah le miphun tuanbia ruah a luan sual lai ti an hngalhnak ding ṭhangtu tal ah san a tlai hnga maw? timi hi ka ruat.
A cunglei ah ka chim cia bangin Chin miphun he pehtlai in chuahmi cauk cu hmuh ding le rel ding a tamlo pin ah keimah lei zong in cauk dangdang a sawm khomi ka si lo. Pipu hna nih an hmurkaa in robia an kan chiah tami hna kha rawlṭhing bang ka hun lum ṭhanmi te a si ko.
Lai miphun cu buti le rawl hei tibantuk cawh in ei a hmangmi miphun kan si. Rawl phun zakip cawh in ei timi hi a uarmi le a tleihchanmi miphun kan si. Hi caṭialtu kei zong nih Chin Pupa Hna Sulhnu timi tuanbia cauk ka hun ṭial tikah hin tuanbia bawmtu le background caah tiah tuanbia dang deuh le phundang deuh in ka hun ṭialnak zong a um ve. Lai miphun kong kan ṭial tikah miphun tuanbia a rak i thok hlan tuanbia, vawlei pumpi tuanbia le a karlak thil umtuning tuanbia, cun nihin ni Laimi tuanbia tibantuk hna kha telh chih a herh ngaingai vemi an si. Vawlei cung i miphun a ummi lakah Chin miphun zong hi miphun pakhat min a ngeimi kan si ve i cu kan miphun tuanbia ṭial kan i timh ahcun vawlei cung tuanbia le ram tuanbia le thil sining kha ṭial chih le telh chih a herh hrimhrim ko ti zong hi ka hmuh ning asi fawn.
Tuanbia cu theihnak le hngalh ning aa lawh dih phung a silo bantukin tuanbia nan hngalh ciami le nan theih ciami bawmtu tal ah ṭhahnem ko seh tiin caṭialtu nih miphun tuanbia siaherhnak lungthin he hi caa a reltu nangmah cu ka sia na herh ko.
………………………………….
Lunglawmhnak Bia
Chin Pupa Hna Sulhnu timi tuanbia cauk hi ṭial hram kaa thok khawhnak caah thazaang le nunnak, ngandamnak le caanṭha a ka petu ka biakmi ka Pathian cungah lunglawmhnak chim hmasa ka duh. Hi bantukin caṭial khawhnak thazaang a ka petu le a ka bawmtu hna an cung zongah lawmhnak leiba cham cawklo ka ngei. A lamkip in chawva le an caanṭha vialte pek in an ka bawmhnak thawngin saduhthah le lungthlitum kum nga chung ka buaipimi zong a tlam a tling. Keimah tlamtlinnak ruang silo in dawtu hna nih an ka bawmhnak thawngin hi cauk hi kan hun chuah khawh caah an cung ah kaa lawm taktak.
1.A lamkip in thazaang a ka petu, thlazaa a ka campiaktu le a ka bawmtu kan nu Pi Mi Men le a fa le rual cungah kaa lawm taktak. Ka pa lungphun can ah tiin phone chung in siseh, an lungthin chung in siseh hnakkar an ka tenh i thazaang an ka pek zungzal. An pa caah bawmh hi an rian nganbik bantukin an i ruah i biapi ah an chiah. An ruahnak an lungthinput hi an pa keimah nih mithmuh kuttongh in ka theih caah lunglawmhnak tampi ka ngei.
2. Caan pek le rethei hnahnok ngai in Computer in caa a ka ṭialpiaktu le cauk chuah khawhnak tiang ṭuanvo a ka laakpiaktu kan tupa Tv. Bawi Thiang Bik cungah kaa lawm taktak.
3. Hi cauk chuah khawhnak caah a hram a ka thokpiaktu kan fapa Tv. Ceu Lian cung zong ah lunglawmhnak tampi ka ngei. Hi cauk chuah khawhnak caah lungtakte in a ka bawmtu a si.
4. Cauk a chuah khawh ngakhnga ruahnak tampi a ka pe i ka lung a dongh caan zong ah forhfialnak thazaang a ka petu le ka caṭialmi zong a ka relpiak i forhfialnak caa zong a ka ṭialpiaktu kum 80 leng a si cangmi Pu Hrang Uk (Bu Bu pa) cungah lunglawmhnak chim cawklo leiba ka ngei.
5. Thazaang a ka pe i kaa bochan ngaimi Rev. Phun Uk cungah lunglawmhnak tampi ka ngei. Ka caṭialmi te a ka relpiakmi le forhfialnak caa a ka ṭialpiakmi zong kaa lunghmuih i ka thaa a nuam tuk hringhran.
A cunglei i a ka bawmchantu an dihlak cungah Cungchin kan Biak Van Bawi thluachuah vanluhnak cu tlung hram ko seh tiah thlazaa ka campiak hna.
Caṭialtu
……………………………………………………………
Dal 1
Chin Miphun Thawhkehnak le Vahvaihnak
A hmasa bik ah misakehnak tuanbia hrampi kan zoh hmasa hnuah Chin chuahsemnak le tuanbia kalning in Chin an kan tinak a chan le Chin miphun kan i tivenak cu a hung lang te lai. Vawleicung misakehnak tuanbia cu Bible cawnpiaknak tu in dirhmun kan khuar lai. BC 4000 hrawng hi misakehnak caan a rak si. Culio caan i nichuah lei misakehnak cu Russiah le Tuluk ram karlak ummi Mongolia ram hi a rak si ve. BC 4000-2000 kar ahcun minung an rak tam ngai cang. Mongolia ram cu a rak kih tuk caah Tuluk ram lei ah an pem thluahmah. Uknak fekmi an ngeih rih lo caah ram cuh le khua cuh in ral an rak i do hna i kum 2205 tiang cu tuanbia um loin caan a rak dih.
1. Uknak Hram Aa Thok Ning
(a) Xia Dynasty- BC 2205-1766
Xia timi pa nih BC 2205 kum in acozah phung in i uk dingin a rak cawnpiak hna. Amah nihcun sianpahrang uknak phung in a rak uk hna. Rammi kha a upat hna i a rak dawt fawn hna. A rammi nih an upat ve i nawlbia a chuahmi kha ṭhatein an zulh caah an rak ṭhangcho ngaingai. Lothlawh le saṭil zuat in an ram kha a ṭhan hlei ah thiamnak lei zongah an ṭhang. Hilio caan ahhin caaku tuahnak seh zong an rak ser khawh cang. Atu tiang an hmanmi rawleinak funghreu pahnih (Chopsticks) zong hi Xia siangpahrang chan i Xia siangpahrang rawleinak funghreu an tuahmi a rak si. An siangpahrang cu an uar tuk caah (son of heaven) ‘vaanpi fapa’ tiah minthar zong an rak sak. Amah tefa nih kum 439 tiang an rak uk. BC 1766 kum in Shaxng timi siangpahrang nih a hun chaan.
(b) Shaxng (Sang) Dynasty BC 1766-1122
Shaxng siangpahrang cu Xia siangpahrang bangin mi uk le ram uk ning a thiam ve lo. A ram le miphun a daw hna lo. Aa porhlaw i ralrinnak a ngeih lo caah a ram a ṭumchuk. Ram leng ral cu a ngei lo nain a ram chung in ral an tho. Zhau (Zo) timi pa nih a uknak cu BC 1122 kum ah a chuh. Shaxng le a tefa uk caan kum cu 644 chung hi an ṭhancho khawh lo bik caan a si.
(c) Zhau (Zo) Dynasty BC 1122-256
Zhau siangpahrang uk caan ahhin an ram a dai i an rak ṭhangcho ngaingai. Achan cu an ram le a ukmi hna kha a dawt hna. Ngunkhuai tlawmte lawngin a laak hna. Ram chung thilchuak a phunphun le cinthlak saṭil zuat kha a forh hna i tha a pek hna. Rammi nih an dawt i a nawl kha an zulh. Zo uk lio caan ahhin mifim minthang pathum an rak chuak. Cu hna cawnpiaknak nihcun Tuluk ram ah biaknak zong a hrin caah thing le lung, khuahrum biaknak zong a hun derter. Cu mifim pathum hna cu 1) Confucius 2) Laotza 3) Mencius hna an si. Hi pathum hna fimnak cu Tuluk miphun nihcun Greek mifim pathum(Socrates, Plato, Aristotle hna an si) hna tluk ah an rak ruah hna. Cofucius cu BC 511-475, kum 36 asi ah a thi i an zaang a raam tuk ca le a cawnpiaknak an uar tuk caah a thih hnu ah an biak. Cu biaknak cu nihin ni tiang Tuluk ram ah a nganbikmi le vawlei cung biaknnak pawl hmanh ah a ngan ngaimi biaknak a si ve. Zo siangpahrang cu BC 256 kum ah a uknak a dong ve. Kum 866 chung Zo cikawr hna nih an rak uk hna.
(d) Qin (Chin) Dynasty BC 256-206
BC 256 kum cun ‘Chin Shih Huang Thi’ kut ah Tuluk ram uknak caan cu a hung phan. A min sullam cu ‘Chin miphun sui pennak a thoktu milian’ tinak a si. An ram cu a ṭhangcho i an hung rum ngaingai cang. Hilio chan ahcun a tu chan nakin uk zong an rak fawi ngaingai. Cucaah vawlei cung minthang a simi khua le ram kulhnak hauhruang zong an rak tuah i an rak kulh. Tlakrawh in a saan pe 20, a sau meng 1500 a simi Great Wall cu a tu tiangin minthang a si. Hi tlakrawh hauhruang kulh lio ahhin a rammi kha hlawh man pe lem loin a ṭuanter hna caah a rammi nih an celh tilo i BC 7 kum in buaihram an thawk i BC kum 6 kum ahcun Chin Shih Huang Thi pennak cu rawh hram aa thok. Kum 50 chung lawng a uknak a hmun. Cu caah a pawngkam ram i miphun a ummi hna hi Tuluk ram in a rak zaammi le a rak pemmi an si hna. Holh biafang aa khatmi tete hna le kan aw thluk aa khatmi hna hi Great Wall hauhruang a rak rualṭimi hna le sifah a rak ingṭimi unau kan rak si hna.
Tuluk ram in a rak zaammi unau rual hna cu: Japan, Korea, Vietnam, Lao, Cambodia, Thailand, Malaysia, Brunei, Philippine, Burma, Assam le Tibet tibantukin ram kip ah an rak i ṭhen dih hna. Ram pakhat ahhin miphun tampi ah an i ṭhen cio. Tahchunnak ah; Burma ram chung kan zoh a si ahcun Shan, Mon, Karen, Chin, Kachin, Naga, Rakhain, Kawl, Pyu, Asuchin, Tet le Kaya hna kan um.
Cu pinah miphun aa ṭhenmi chung zongin mibu tampi ah kan i ṭhen hna. Chin timi chung zongin mibu cu Mar, Zo, Lai, Matu, Dai, Khumi, Mun ti bantukin kan i ṭhenṭhan i mibu 38 kan um. Lushei ram zongah mibu panga tluk an um i Tibet in kawl rawn ah a rami Chin miphun hmanh ah 43 kan um. Ram thar hawl lio caan ah mibu ṭhen cu a rak herh ruang ah hiti bantukin an rak i ṭhennak hi si dawhbik a si. Mibu aa ṭhen zat in holh phun zong hi rak i ṭhen dawh a si.
(e) China in Burma le Tibet
Tuluk ram in a hung zaammi Burma ram chung ah a ummi miphun hna cu Zunan le Tibet ram lei in a lutmi an rak si. Pyu miphun hna cu Zunan ramri i an rak um lio ahcun acozah siangpahrang ngei in a rak i ukmi an rak si. Caa zong a rak ngei cangmi miphun tling an rak si nain AD 832 kum ah Nancho siangpahrang nih a rak tuk hna i Burma ram a linhsatnak a laifang ah an rak lut. Erawady va chung le va ral ah tiin an i ṭhen i an i funtom kho ti lo. An pawngkam ummi mibu dang sinah an i fonh caah an miphun ci zong a hung tlau colh ve. Kawl ram chung i a lut hmasabik ahcun Mon miphun hi an si rua tiin ruah an si. Achan cu Pyu miphun cu Mon ram ah lo thlawh le lei thuan an rak i hlawh ti a si. Cu Pyu miphun nihcun kawl ram laifang an umnak ahcun lei thuan cu an rak thok hmasa ti a si. Cucaah Mon miphun hi kawlram a rak phan hmasami miphun si dawh in an lang. Atu ahcun Pyu miphun tu cu a tlaumi miphun bantuk ah an cang.
Tet miphun kong: Tet miphun zong hi kawlram mi hmasa an si tiah zumh an si. Achan cu kawl ram nitlak lei atu i Rakhain ram lei ah khin Tet Min an timi siangpahrang uknak in an rak um ti a si. Kawl miphun nih an rak tuk hna i an sungh caah Tet siangpahrang cu Pagan cozah kut tangah an um. Tet miphun cu Ashuchin le Chin miphun sinah an i cawh i an miphun zong a tlau cang ti awk a si. Kawl ram chung ah a lut hmasa ti i ruahmi ahcun Mon, Karen, Shan, Asho chin, Chin le Burma miphun hna hi Tuluk le Tibet in a rami Mongolian cithlah an si. Pyu le Tet miphun hna zong hi Tuluk ram i Zunan state in a rami an si ve. Rakhain ( a hlan i Arakan timi miphun) cu a tu i Bangladesh le India lei in a rami an si tiah ruah an si.
(f) Chin le Kachin, Tibet in Burma AD 1100-1200
Chin timi chung ahhin Zo, Lai, Mar timi an rak um rih lo. Tibet ram ahhin a tlawmbik in AD 800-900 tiang an rak um ko lai tiah ruah a si. Tuluk ram ah lothlo pawl nih AD 399-403 (kum 4 chung) duhlonak an rak langhter ruangah Tuluk cozah nih lothlo pawl hna fakpi in a rak hrem hna. Tibet ram chung i lothlo pawl zong Tuluk siangpahrang Wu Ting chan ah kumthum dan ahcun an hung ramh tawn hna. Saṭil lawng si loin minung zong raithawinak ah an rak hman hna pin ah sal ah an rak tlaih tawn hna. Cu bantuk cun an kan tuah ve sual lai ti an phan caah Tibet ram i um kha an ṭih i an ngamh ti lo. Cucaah pupa hna Chin mibu cu Tibet ram in Burma ram lei ah AD 1200 hrawng ahcun an rak zaam. Kachin miphun cu Chin mibu an zaam hlan ah an rak zaam hmasa.
India ram chung i Assam ram lei zongah Tibet ram i pupa hna he a rak um ṭimi Mongolian cithlah asi vemi an unau cheukhat cu an rak zaam. Nepal ram Gurkha Thapa pawl zong nih kan nih cu Mongolian cithlah Gurkha kan si an ti ve i dohdangh kan biakchawnh ning zong aa khatmi a tampi ve. Hi mibu hna hi Tuluk ram miphun a zaammi chungin a zaam hmanung bikmi an si tiah ‘A History of South East Asia Book’,page No. 156 chungah aa ṭial. Chin pupa hna cu Kachin ram an phak tikah caan sau ngai an i ṭhen cang caah an holh aa dang i an i thei kho ti lo. Cucaah a rak kal hmasami a naupa Kachin he ral i an i ruah sual ruangah Chin miphun hna cu Nagah tlang zawh in Chindwin vapi ah kawl lei panh in an lan. Kachin le Chin tuanbia cu dal dang chung ah fiang deuh in kan hun langhter te lai. Pagan cu siangpahrang Anawyatha Minsaw nih AD 1044 kum in khuapi bik ah a rak tuahmi a si. Chin miphun cu Pagan acozah kut ah AD 1025 ah an lut. AD 1287 kum ah Pagan cozah cu a rawk ṭhan. Pagan khuapi kulhnak ah Chin miphun cu an rak i tel manh ve, zeica tiah khuakulhnak hau chonmi ah Chin timi min a cuan ve caah hngalh khawh a si.
(g) Burma Pagan In Khuakhen Timi Chindwin Va Hrawn Ah
Pagan acozah cu AD 1287 kum ah a rawh cang caah a pennak chung ummi miphun hna zong an mah le an siarem ning cio in um ding ah an i ṭhenṭhan hna. Kawl miphun cu hmun rawn i an rak umnak ṭhingte ah an um ko. Amah belte a hmun cu a hei i ṭhial deuhmi zong an um ve. Chin unau a simi Ashu Chin cu kawl ram laifang a linhbiknak hmun kawl rawn ah an um. Pyu, Tazet, Pakokko, Minchian hrawng le Rakhain ramri lei ah a tambik cu an um i kawl nih Ohchin an ti hna. Kholhṭawl an daithlaan le thilsu lemlo in an rimhaw a chiat deuh caah a si men lai, nautatnak min ahcun Chinpoh an rak ti hna. Cu a sullam cu ‘a rim a chiami Chin miphun, a thu tukmi Chin miphun’ tinak a si. Pa paohpaoh cu an min hram ah Salai an i ti i nu pawl paoh cu Mai an i tive. Atu ahcun kawl biaknak an bia i kawl phunglam an zulh cang caah kawl miphun ah a lenglei cun an cang lan. An miphun min cu tuanbia lawng ti awkin a lang. Pagan siangpahrang uknak a rawh hnu cun Chin miphun zong an dihlak in laitlang leiah an rak kai dih kho ve lai lo. Pyu, Tet, Chin le Ashochin hi kawl ram ah kawl i a cang lanmi tampi an rak um ko lai tiah zumh a um.
(h) Chin Taktak Pawl Cu Mizeidah An Si Hnga?
Chin taktak timi cu; Lai, Zo, Mar hna hi an si. Chin pupa hna cu kawl ram um an rak duh ti lo caah tlang ram lei panh in Chindwin va cho hrawn kai an i tim. Kawl ram cu hitihin an soi cang, a lin tuk, fikfa a tam, hmaifa a tam, thlitu tiangin a lum, cu pinah mah rian hmanh ṭuan thiam loin siangpahrang rianṭuan piak le ral doh zong kan celh ti lo an rak ti (an mawh hrim lo sal can cu). Cucaah Chindwin va hrawn in duhsahte in an rak kai i Mar pawl cu Zo le Lai sinah i cawh loin an dangte in an rak kal i Khampat khua khi an rak tlak. Zo le Lai pawl tu cu Chindwin va hrawn i an umnak khua le ram cu a min ah Khuakhen an rak ti. Culio i an rak um tawnnak khua hna cu atu i Sagain, Monywa in Kalaywah karlak Minkin le Kani hrawng hna khi an rak si. Pupa hna cu Oksa tlangin an rak kai i umnak ding khua ram an cuan. Atu i Laitlang le Oksa tlang karlak i hmun rawn ah khin khua an rak sa hna. Tamu in Gankaw karlak i Kalay Kabaw timi hmun rawn hi Plain Chin tiin mirang nih min an rak sak. Tidim Zo pawl cu Ngiangpinta Kalaymyo khua chung ahhin hmunhma an rak khuar i Chin Laimi aa timi pawl tu cu Kalaymyo Chinsai Thuma in Hnatchawng leiah an rak um.
(i) Mar Pawl Tuanbia Tawi
Mar pawl cu an khua tlakmi Khampat khua ahcun Bung kan phun an rak ti. An mah Mar nih an chim ning ahcun hi Bung kung i a par nihhin vawlei a tongh tikah kan rak kirṭhan te lai tinak ah kan rak phunmi a si an ti. Cu bungpi cu nihin ni tiang minthangmi bungpi ah a cang lan. Cun, Thado miphun zong nih bungpi hi kan pu Thado phunmi asi, Khampat khua cu kan mah Thado Zo miphun nih kan tlakmi a si an ti ve. Khampat khua hi cuhmi khua a si i bungpi zong khi cuhmi bungpi a si.
Khampat i a rak ummi Mar pawl cu AD 1382 hrawng i an rak um kaa ahhin Kawl siangpahrang nih Manipur ram a rak tuk i an rak tei hna. Mar pawl cu kawl siangpahrang nih an veh hna caan paoh ah pawṭa kuli an rak phurhter zungzal hna. Culio i an ramuk bawi cu Shan Sawbua a rak si. Sawbua nih a rian a rak ṭuanter hna i ngunkhuai zong tampi in a rak laak hna. Kawl siangpahrang le Shan Sawbua uknak celhlo ruangah Khampat cu chuahtaak in Laitlang ahcun an rak kai chung. Culio caan cu AD 1500 (or) 1600 hrawng a rak si. Laitlang i khua an rak tlak hmasami cu a tu Falam peng Seipi khua khi Mar khuatlak hmasabik a rak si. Cu Seipi khua cun Mar cheukhat pawl cu Manipur ram Lamkaa khua leiah an rak pem. Cuka lei i a kalmi Mar pawl cu a kal ve lomi pawl nih Hmar an ti hna. Hmar timi a sullam cu Seipi khua in chaklei ah a kalmi Mar pawl tinak a si. Ṭio vapi hrawn kam i a ummi Hualngo pawl paohpaoh khi Khampat Mar an si ko lai tiah zumh a um. 1892 kum ah Mirang nih uk an hung si ri in Mar ram uktu Renglal a simi Kairuuma chan in Mar ram cu Mirang nih Lushei Hills tiah min an thlen. 1954 in Lushei Hills timi cu Mizo ram tiin thlenduhnak politic a hung chuak. Cucu an unau khuachak ram American Baptist Mission field cu 1953 kum ah American Baptist nih convention an hun pek hna caah Chin ram pumpi Khrihfa cu convention min ah Zomi Baptist Convention (ZBC) tiah min an i sak. Lushei timi hi thlen an rak duh ngaimi min ah ZBC chung i Zomi ti kha aa tel caah khuachak unau hna Zomi an si ahcun kan nih zong unau dik tak kan si i Mizo kan si ve awk a si tiah an ruah i Lushei Hills timi cu 1986 State fate an hmuh hnu in Mizo ram tiah vawlei cung nih pompinak ‘World Recognize’ an tuah. Atu ahcun Mar ti le Lushei ti kha hmang tilo in Mizo tiin hman a si cang.
(j) Zo Mibu Ti Cu Tidim Miphun Tinak A Si
Tidim timi cu Guimang nih khua rak tlakmi khua min a si. Cu khua cu Zo mibu asi loah Tidim miphun an khuapibik asi. Tidim khua cu kum 1856 riin nihin ni tiang a hmunmi khuapi a si. Cu khuapi fekte in a hmunhtertu Pu Kam Hau i a min cu an miphun min ah an hman colh. Cuca ahcun Tidim ram ah Kamhau phun cu phun bawibik tiah chiah an si. Cucaah Zo kan ti tikah Tidim cu Zo miphun an si tinak lawng a si i Hakha peng le Thantlang peng, Matu peng hna i a ummi Zotung , Zophei, Lautu, Miram, Senthang hna cu hi kaa i Zo kan timi hna chung tu ahcun an i tel lo. An nih cu Laimi an si nain an holh a vun i dan deuh caah pupa hna nih holh theihlomi cu Tidim Zo ah khan an rak ruah hna caah Zo an rak tinak hna hi a si. Asinain Zo an rak ti hna tikah hin Tidim miphun an si tinak tu cu a si lo.
2. Lai Le Zo Mibu Cu Tlang Ram Ah An Kai
Chin, Zo le Lai pupa hna cu an umnak Plain Chin area um cu an hna a ngam tilo i fuh an timhmi tlang ram kai lawng an hna ngamnak um chun cu a si. Achan cu Minbu siangpahrang nih Kalay ah ramukbawi mangki a hun chiah caah a si. Hi mangki bawi nih Chin pupa Zo le Lai cu a huat tuk hna i ngunkhuai tam deuh in a rak laak hna. Cu pinah a umnak inn kha tlakrawh hauhruang in a kulhter hna. Minbu siangpahrang cu a chan a hung dih cun Inwah (Ava) siangpahrang nih a hun ukṭhan hna. AD 1700 kum ah Alawngphaya siangpahrang nih Siriam ral tuk ah Chin miphun 700 cu ral tuk ah a rak thlah hna. Ral tuknak ahcun an rak sung i an rak thi dih. Chin mibu ralkap an sungh ruangah ral tuk ah a kal lomi Zo le Lai mibu cu siangpahrang hrem lai phang in ṭih le phang in an um cang. Kawl rawn nilin le khua al chuah taak cu an saduhthah asinain a i timhlamh ning caan a phak rihlo caah an lung a rak rawk tuk. Thlifim le zildai umnak ramsa phuntling le tizu ngacel cerh tiput le rialtidai umnak ram nuam panh dingin khua an rak khaan. Pupa hna nih hmun rawn um hi rak duh hna sehlaw an um lioah kawl rawn tilo in Lairawn (zozaang) an rak ti hnga. Atu an umnak tu cu Laitlang (Tlang ram) an rak ti ko. Cuticun Chin pupa hna cu khua le ram haal dingin Zo mibu le Lai mibu cu biakhiahnak an rak ngei. Cuticun ram haaltu ding cu Zo mibu chungin minung 40 an thim hna i Lai mibu chungin minung 30 renglo an rak thim ve hna. Chin pupa hna cu an saduhthah le an lungthlitum zanmang lawng si loin chunmang i an manh tawnmi khua le ram haal dingin an pa fim le an pa dikcak deuh cu AD 1700 hrawng cun hmun hnih ah an i ṭhen i ram halh dingin an pok hna.
3. Zo Mibu (Tidim)
Zo mibu kan timi hna cu BC 1122-2056 tiang Tuluk ram ah siangpahrang a rak ṭuanmi pa Zhau(Zo) timi pa cithlah le hrinsor kan si caah kan pu Zo miphun kan si. Laitlang Zo ram i kan um ruangah Zo kan sinak a si lo an ti caah Zo mibu tiah a theih fawinak dingin kan ṭial hi a si. Cu pinah Tidim timi cu khua min asi caah an phun min ah Zo kan si an timi hi tuanbia ningin cun a hmaan ve ko nain Tibeto-Burma chung tu ahcun Zo timi hi a lang lo i Chin timi tuanbia chungah an um ve. Cucaah Chin mibu chungah Zo mibu le Lai mibu tiah kan ṭhen hna hi a si.
Chin timi mibu ahcun Mar an i tel ve caah Mar mibu an si ve ko. Lai mibu ahcun Hakha, Matu, Falam le Thantlang peng hna hi an si. Tuluk historian Master Uang Shu Tang ṭialmi chuahkehnak cauk ‘Many Nationalities in Central China’ timi cauk chungah hiti hin a rak i ṭial, “there are many nationalities in China, they are: Lai, Zo, Tung, Tai, Salung, Salai, Khalkha, Manan and Chuang,” tiin miphun pakua min a rak i ṭial. Lai le zo cu atu i Zo le Lai timi hi kan si ko. Tung cu Zuriah(Thai) miphun chungah an um i Tai cu Shan miphun an si. Salung cu Karen an si i Salai cu Ashu Chin an si. Khalkha cu atu i Halkha (Hakha) hi an si, Manan cu atu i Mon hi an si. Chuang cu Kampalet Mindat lei i Cho timi hna khi an si hna. Cucaah Lai timi zong hi Lailun lungkua in a semmi kan silo ti a fiannter. Kan unau a simi Zo miphun zong hi Cimnuai lungkua in kan chuak an ti ve nain an miphun min an thlaulo. Lai miphun cu Lailun in kan chuah ruangah Lai kan si kan i timi cu kan palh. Laimi tiin kan cuang ko nain lungkua chuak miphun in kan tuanbia a kan chimhmi tu hi cu hmaan dawh a silo. Sizaang pawl nih Cimnuai cu misakehnak Eden dum bantuk ah an ruah tiah Master Carey Tuck nih the Chin Hills Book chungah a rak ṭial. Zo mibu ram halh dingin a kalmi minung 40 hna cu Tuingo va hrawn in an kai i tlang par an phak hnuin ṭhenhnih ah an i ṭhen; Zaangpitang tlang le Thuamvuum tlangin khua ram cu an cuan i Ruun vapi cung khuul an timi ah an i tong. Lungkua i an umnak in cun Cimnuai cu an miphun funtom hmasa nakding khua ah an tlak. Cu kaa khua ahcun atu Tidim khua khi Gui Mang an timi pa nih a tlakpi hna. Manipur lei ral nih an chiim tawn hna caah an rak ṭio taak tawn. 1856 kum thok in Kam Hau an timi pa nih a hun tlak ṭhan i atu tiang Zo miphun khuapi le an miphun minputu ah cu khua min cu a hung cang. Hi ram chungah hin an i ṭhekdarh dih i khua an tla cio.
4. Zo Miphun Chungah Miphun Pahra (10) An Um
Tidim, Sizaang, Thado, Zo, Theizaang, Saizaang, Khuano, Dim, Kuite le Hualngo hna an si.
Khua le ram cu an mah le an mah an i cuh caah phunkhat le phunkhat an i do i ral an rak i tu ve. Ral a sung i a zaammi pawl kha Tidim nih ‘apeite’ an rak ti hna. Cu a kalmi a zaammi pawl cu Manipur ram ah an um i 1892 kum Mirang acozah an hun kai tikah an chuahkehnak le an miphun min an hal hna i cu lioah a kalmi pawl le a zaammi pawl ‘apeite’ timi kha mirang nih caa an ṭial tikah ‘peihte’ tiin an ṭial caah ‘peihte’ tiin chim lan an si. Cucaah Tidim ram chung i a ummi nihcun peihte kan silo an ti i an thin a hung. A der pawl, a zaam pawl, a sung pawl timi cu an duh ve lo caah an mawh ve lo. Asinain peihte ram i an kal ahcun Tidim mi kha peihte an si i peihte pawl kha Tidim ram i an luh ahcun Tidim miphun an si ve ko i miphun pakhat ram hnih ngei ah an cang. Mirang cozah nih Falam ralkap Military police an rak laak lioah Tidim holh i a holhmi paoh cu Peihte an rak ti hna i peihte kan silo an rak ti ngamlo.
5. Lai Mibu
BC 256-206, Chin Sih Huang Thi hrinthlak kan si caah Chin miphun kan si aa timi Lai mibu pawl zong an umnak he aa naihmi Manipur(Ruun) vapi hrawn in ram haal pawl minung 30 renglo zong an rak kai ve. Dong tiva timi Ruun vapi i aa fonhmi zong minung tlawmpal nih an zawh i minung 30 hrawng cu Locom in Lailun lungkua ah riahhmun an rak khuar. An riahcaw vaihlam a dih hlan kha a phuphu in an i ṭhen i khua le ram cu an haal hna. Dongva hrawn in a kaimi hna zong Rimpi le Zokhua peng lei zawn in khin khua ram an rak haal ve. Letsa vapi hrawn in a kaimi hna zong Phawkva an hrawng i atu Senthang ram lei ahkhin khuaram an rak haal cio. A cheu mibu cu an rak lan i atu Zotung ram zawn lotaw leiin an rak kai ve. Cuticun an mah hrihruai le hawikom ngamhtlak deuhin a phuphun in an rak kai cio ti a si. Cun, hi lioah hin holh phun hi a rak i ṭhen pah cang nain tlang cung kai hnu cun tlawn lam a um tilo caah le khua le khua i tlawn ngamlo in ram sahraang le minung ral ruangah holh phundang le awthluk khahlo a tam caah an i pehtlaihnak a rak derthawm. Cupinah kawl rawn i an rak um lioah innpa rualchan chungkhar miderthawm le sifak lakah mifim le minung kho deuh, cun cheukhat cu a kai duh lomi an rak um ve i cu hna cu Zaw mibu an si ve i Lai holh le kawl holh cawh in an holh caah Zaw mibu tiin kawh an si.
6. Zaw Mibu Cu Laitlang Kai A Duh Lomi Chin Miphun An Si
Zaw mibu cu Chin miphun kan unau an si nain a phunphun ruangah kaltaak an rak si. Zaw miphun tiah kawh an sinak a sullam cu, miphun pahnih nunning le holh le biaknak dang a hmangmi an si caah aa cawhmi ti duhnak asi. Biaknak zongah Buddish an si nain Nat Kadaw khuachia bia pawl an rak si. Cu pinah kawl ram chung zongah Chin miphun hrin a simi kha kaltaakmi an rak tampi ve bantukin Pyu le Tet le Ashu Chin miphun zong Chin miphun sinah aa tel vemi le Laitlang a phanmi an rak tampi ve ko. Cucaah Chin miphun mibu tlawmte kan si nain holh phun tampi a rak um khawhnak hi a rak si.
7. Ram Haal Hmasa Nih Ramuk Phung An Rak Thok
Khua an halh i ramri an tuah khawh hnu cun an riahcaw a dih pah cang i tlun zai an rel ve. An sin ah a kal dingmi hawi sawm le riahcaw vaihlam timh pah in caan sau ial kawl rawn ah an um hnuin Laitlang lei ahcun an pok thluahmah hna. Ram haal hmasa nihcun an ram chungah khua an rak tlakter hna i ram ngeitu nih a ram chung um man chiah (ngunkhuai) kha a phunphun a kholh hna. Kholhmi paoh kha michia an rak ti hna i khawltu paoh kha bawi an rak ti hna. Curi cun Chin, Zo le Lai miphun cu bawi le chia timi a hun i thok i an i uknak cu ramuk phung ah a hung cang. Hi ramuk phung i upadi an tuahmi nih hin sifak rethei le mihar cu an rap nih a fawih hna caah sal thong ah an tla. Pupa hna cu AD 1700 le 1800 kar hi Kawl in Laitlang ah an kai caan a biapibik si dawh a rak si. Voikhat pi i miphun kai cu thilfawi a si lai lo ti cu a fiang ko. Cucaah a kai hmasa nih a kai hmanung kha a lamkip in miak an rak duh hna caah phung ṭhalo kha an serpiak hna. Cu phung cu zulh khawhlo ahcun an rap nihcun michia le sifak kha a fawih hna. Cu phung an sermi cu hiti hin a si; rawl kha relkhat an cawih hna a si ahcun a cam a phak tikah a letthum in chamṭhan a si i a cham kho lomi cu thlaipasal an ti i an fanu maw an fapa (asi loah) an chungkhar in rawl neitu pa i sal ah an cang.
Pupa chan lioah hin sal timi hi phun 6 an rak ngei:
1. Thlaipa sal (leiba cham khawh lo ruang i sal ah tlaihmi)
2. Tlaih sal ( ral a simi kha a nung in tlaihmi)
3. Kalh sal ( fanu ahnak can i hmanmi)
4. Ṭuangchuak sal ( a bawipa inn ah a chuakmi /sal fangfaak )
5. Tlanh sal ( leiba champiak ruang i tlaihmi sal )
6. Sangalkhenh sal (kawi le dua biakam fehnak kha a zullomi paoh tlaihmi)
Kan pupa chan ahcun hi sal phunruk chungin a luatmi le aa tellomi cu bawi changtu michia thiang ti an rak si. Bawi nih nupi pasal i ṭhit le vaat awkah cu bantuk hna cu lungthiangte in an rak cohlan hna. Hi upadi phun 6 chung i a luat lomi cu hnam nei le mifir le lainawng he tlukceo in nautatnak muisam in rak hmuh an si, thleidannak faakpi in an rak ngeih hna.
8. Mi An Uk Ning
Ramukbawi nihcun biaceihnak a donghnak tiang nawl an ngei. Khuabawi biakhiahnak lungtling lomi nihcun ramuk saangmi sinah azu an khaan i ramuk bawi nih bia a khiahnak cu a donghnak a si ko.
9. Khuachiah Rawlrel An Lakning
Ramukbawi nihcun a ukmi michia hna sin ahcun khuachiah cu a phunphun a laak hna i a ṭuanter hna. Inn an sakpiak i lo rian an ṭuanpiak dih. Cu pinah a ram chung i khuaikua a ummi aa laak i ramnga thingphur man a laak hna. Fur rawl he ṭhaal rawl he a kholh hna, ramsa kahmi sakhua a laak hna, innzuatsa an thah zongah sakhua a laak hna. Ṭuanpiak a simi ramuk phung in Laitlang an um hramthawk in February 20, 1948 tiang kha Chin pupa hna cu ṭuanpiaktu le ṭuanpiakmi dirhmun ah an rak um. An bawi taktak i michia cu an rak chia taktak ko. Cun pupa ram haal phu cu Falam peng Lailun lungkua in aa naihmi khua Sunthla, Khuangli, Tlaisuun, Laizo, Mangkheng, Ramthlo le Thlanrawn tibantuk khua hna ah khin an rak um hmasa i Thlantlang peng Hakha peng le Zahau le Run va hrawn hna ah khua an rak tla hna. Cu caah chuahkehnak hrampi cu atu i Falam peng chungah a ummi khuangir (khua hlun taktak) deuh hna khi an si hna. Cun thlanglei Laitlang unau hna zong khi kanmah ukning in ramuk phungin an i hruai ve ko. Zo miphun (Tidim) zong uk hruaining ahcun an rak i khat dih hna. Pupa chan ahcun khua le khua phun le phun pumpaak zongin i doh le i thah, phuhlam hei ti hi an rak hmang cio. Biaknak zongah Chin miphun paohpaoh cu khuachia an bia i khuavaang cawnpiaknak in raithawinak zong an rak tuah cio.
10. Chin Mibu Daidin Miphun
Anoh Gankaw, Sungsi zua khua i a ummi Daidin mibu hna cu hiti hin an tuanbia hrampi a rak si. Hakha peng Senthang Chin miphun Sumsi khuami an rak si. An bawipa Daidin nih Hakha khuami Thang Hlei fanu cu nupi ah a rak ṭhit. ‘Nupi velh awk darkhuang cumh awk’ an rak ti bang in a rak pamhhmaih tuk ti kha a pa Thang Hlei nih a rak theih i Daidin cu hiti hin bia a rak cah; “Ka fanu na pamhhmaih tuk caah hmaitlam siapi na ka manh lo ahcun Sumsi khuapi ṭhio dingin ka ra lai. Cun, ka pamhmaih ti lai lo tiah bia naa kamlo ahcun ka rak in ṭhen fawn hna lai” tiah bia cah cu an chimh. Daidin nih siapi a sianlo hleiah an nu he ṭhen ding zong cu a sianlo caah a ran nakin kawl ah an khuapi ningin a zaampi hna.
Gankaw khuami sinah khuatlak awk le ram thlawh ding kha a hal colh hna. Gankaw bawi nih Daidin cu hiti hin bia a hal, “Khua zeidah na si?”, tiah a hal i “Sumsi khuami kan si” tiah a leh. “Na min a hodah a si?” tiah a hal ṭhan i “ka min cu Daidin ka si” tiah bia cu a leh. Kawl bawipa nihcun, “phunglam zulhawk kan timi na zuul lai maw?” a ti i Daidin nihcun “bawipa kan halmi na ka pek i umnak nawl na ka pek ahcun ka zulh ko lai” tiah a hun ti. “Daidin, na ka halmi cu nihin thok in pek na si i cun na ka hal lomi thingrua zong kan pek chap” tiah a hun ti. Curi cun “Gankaw in nitlak lei Letsa varal cu khua ah an pek. A khua min ah Sungsi khua ti a si lai i an miphun cu Daidin miphun an si lai” tiah bia an khiah. Cucaah atu tiang Chin Laimi Senthang miphun timi cu lungthin chung ah um hna hmanh sehlaw Daidin ti an si ko cang. Kawl biaknak an bia i Zaw Burma (Daidin mibu an si ve) ah an cang ve. Senthang holh zong an thiam pah ko rih. (Lt. Colonel Pension Phu Kung hmurka, Daidin, Sungsi, 1962).
11. Mirang Kai Hlan Lai Ralthawh Lio Chan
Pupa hna ram uk lio chan hi Zo, Lai le Mar hna cu acozah ngei loin ram an uk i khua le ram chaw le vaa i cuh le i ramh in mibu pakhat le pakhat khuakhat le khua khat an rak i do, an rak i that i hraanchaw an rak i ramh hna. An chan hi ṭih a nungmi le harnak cipit a muih caan a rak si. Tangkaa ngeihlo lio uknak chan a rak si caah thil i thlen chan a rak si. Cu hmanh ah khua le khua i doh caan a si i lam a umlo. Fur ah tlang an zawh i ṭhaal ah hawrkuang an zawh. Kedan loin hling le so lakah an vaakvai. Kawmreu phomh vaireu an timi riahcaw an i rawnh i hraanthawl in ti an i kenmi i dinh in le sa le ral doh pah in khua le ram an ser i nupi fa le an rak cawm. Hmeinu hmeipa an rak zohkhenh hna. Culio khuacaan cu a min ah ‘khuakhen leido chan’ tiah an rak ti. A rak i tumi an tam tuk caah theihfiannak dingah tlawmpal in kan vun langhter lai; AD 1777 ah East Pakistan (atu i Bangladesh) khuapi Chittakawng cu Chin pupa hna nih an rak tuk hna. AD 1780 hrawng ah Khualhring (Mar) le Tlangte khuami (Lai) an rak i do, AD 1800 hrawng ah Taisun nih Lophei an rak tuk hna, Khuasak zong an rak tuk hna, Chuncung nih Hualngo an rak tuk ve hna. AD 1800 hnu cun i tuk kha a hung tam chin lengmang i Khuangli le Lungzarh, Ramthlo le Tiphuul, Hakha le Sakta, Chuncung le Thlantlang, Zahau le Kaamhau, Sukte le Peihte, Khuangli le Vanzang hna hi an rak i tu hna. Chin miphun a simi Tidim, Sizaang, Hakha le Falam nih lamnai i Kawl, Mar le Kala pawl an rak ramh hna. Lai ral chan lioah a rak i tumi cu ṭial cawk ding an silo caah cuvial cun kan donghter rih lai i Mar le Lai dohnak tu cu a dangte in kan hun ṭial ṭhan te lai. Cuti cun Mirang kai hnu tiang phuhlam le raldoh cu a rak um pah buin Mirang uk cu a nungdammi vial mitlawmte nih an hun phan kho. Mirang kai lioah hin Laimi Chin Hills ram chung milu cu tinghnih (200000) hmanh an rak tlinglo ti a si.
12. Mirang Kai Lio Ramukbawi Hna Cu
A muih lio caan in ni chuah ceu dawh chung i ram le miphun hruaitu Chin miphun ramukbawi hna cu a tangleimi hna hi an rak si.
Chief- Ramukbawi ngan hna:
1. Pu Con Bik ( Falam-Taisun)
2. Pu Lal Luai ( Hakha- Thlantlang)
3. Hau Tin Khup ( Tidim- Tonzaang)
4. Pu Lul Sang (Hakha)
5. Pu Kairuma ( Lushei Hills)
Sub- Ramukbawi hna:
1. Pu Van Nawl (Falam- Tlauhmun)
2. Pu Van Aung ( Falam- Lumbang)
3. Pu Awi Kual ( Falam- Khuangli)
4. Pu Kap Son ( Falam- Laizo)
5. Pu Zahuata ( Hualngo- Seipi)
6. Pu Mang Kung ( Hakha- Surkhua)
7. Pu Lian Hmung ( Hakha- Zokhua)
8. Pu Ral Er ( Hakha-Khualhring tlang)
9. Pu Khai Kam ( Tidim- Khuasak)
Hi hna dottu cu an rak tampi i khuabawi an rak si hna. An tefa hna nih cun ramukbawi kan si an ti ve. Ramuk silo in khuaukbawi tu an rak si hna. Zei a va si zongah ram le miphun dawtu le kilveng zohkhenhtu an si caah upat pek tlak an si dih ko. Ramuk phung in cozah nih uknak a rak pehter ṭhan hna caah Independence hmuh tiang cu ram hruaitu an si nain an cungah Mirang cozah bawi an um cang. Hi ramukbawi a dotdot hna hi Independence hnu cun Mirang cozah nih pension an mah le an tinvo cio ningin Lamsam Pension a pek hna. Mirang uknak kai ri khan Missionary zong 1899 kum ah an hung phan i Laimi nunphng le Khrihfa phung cawh in Independence tiang cu Chin miphun cu kan um nain Independence hnu in atu tiang ahcun Khrihfa phungin 1999 kum ah Centenary tiang ah khan zakhat ah sawmkua cu Khrihfa kan si cang.
Dal 2
Mirang Nih Laitlang Tuk A Timh
Biahmaiṭhi
AD 1886 kum ah ramuk bawi Con Bik cu mirang ralbawi Raikes nih Kalaymyo Indin khua ah a rak auh. A auhnak a chan cu Chin miphun nih Kawl, Mar, Bawm miphun hna kha an ramh ṭhan hna ruangah a si.
1. Sizaang pawl nih Kalay area i Kawl pawl an ramh hna
2. Taisun le Sukte nih Kabaw area i Kawl pawl an ramh hna
3. Taisun khuami 1000 nih Sihawng khua an chiim hna
4. Kamhau le Sukte nih Kanci khua an chiim hna
5. Hakha, Thlantlang le Zokhua nih Gangaw peng an rak chim ve hna
6. Cinzah le Zaathang nih Tio ral Mar khua an rak chiim ve hna
Mirang kai tiang ahkhan Hakha Zathang Thang Hliang le Thlantlang Cinzah Lal Luai nih Ṭio ral chiah an rak khawlh hna i Mar pawl nihcun Thang Hliang cu Ṭio a per khawh an rak ti i an rak ṭih tuk hringhran. Atu Hakha khuathar i Falam le Thlantlang lam aa tonnak khi minthang Thang Hliang lungdonhnak hmun cu a si. Thang Hliang lung tiin chim a si lan. A min khirh Thang Hliang cu Khuafo ah khuauk bawi a rak si i ‘Ram Mang Pa’ tiah an rak auh. “Hiti i mi va chiim le mi va ramh nan hman caah hin Laitlang ah kan rak kai lai, cucaah thisen chuaklo in Lairam ah kan luhter u law a ṭha lai tiah chimh kan duh” tiah Captain Raikes nihcun Con Bik cu a rak ti. Con Bik nihcun “Laitlang ah nan mah zawng raang kai a haulo, kan mahte in ka i uk kho ko” tiah bia a leh. “Ṭhate in na mi hna cu chim hna law, ‘ee’ ti ko” tiah Captain pa nih cun a ti ṭhan. Asinain mirang uk cu kan duh hrimrhrim lo an ti i a miṭhi hna he cun an thinhun buin Laitlang ahcun an rak kir.
1.Mirang Ral A Tho
Mirang nih Kawl ram thlanglei cu kum saupi a uk hnuah Kawl ram chaklei cu tuk hram a hun i thokṭhan, Mandalay siangpahrang Mindungmin fapa kum 16 a simi Tibawmin cu 1885 kum ah an rak tlaih i India ram ah siangpahrang bantukin innthong ah a nupi le a fale he nuamte in umter buin an thlak. Kum 60 a si kum i AD 1925 ah a thi. AD 1886 kum ah Kalaymyo cu Captain Raikes le a ralkap company pakhat cu an hung phan colh. Cu pa cu ramuk bawi Con Bik Indin khua i a rak autu kha asi.
2. AD 1887 March 26 Ni In Laitlang Cu Tuk Hram A Thok
Laitlang kan timi chung ahhin Lushei ram zong aa tel ve. Mirang ralkap cu Ekiap(Shittwe), Silchar, Assam le Gangaw, Kalaymyo tibantukin hmunkip in tlangram lei cu an rak fuh i sakhaan dum in an rak dum dih. Culio ahcun thlanglei Laitlang tu cu a rak i tel rihlo. Chaklei Laitlang a tu dingmi Mirang ralkap cu phu hnih ah an i ṭhen i, Phu khatnak cu Numbat 2 Stroket leiin a kaimi an si. Ralkap 1622 le Labour kuli 2073 an si i phu hnihnak cu Gangaw leiin a kaimi phu an si i an hruaitu a lubik cu Major General Simon a si. Ralkap 1869 le Labour kuli 2073 an si ve. An ralkap cu Gurkha le Bangali le Pakistan Putan miphun an si. Chin pupa hna nih khuakip in an rak kah hna i an kap hnih in hma a pumi le a thimi cu an rak tam ko. An hriamnaam hmanmi aa thlau tuk caah pupa hna cu an rak sung. Major General Simon le a ralkap hna cu Hakha khua ahcun um hmun an khuar i Tidim lei i a kalmi group 1 thawngpang an ngai. Falam Con Bik le a ralkap hna he zeitik dah kan i ṭhuat lai tilawng kha ruat buin Hakha khua ahcun hmunhma an remh cuahmah ko. No. 1 group pawl nihcun Thangpi tlang timi an phanh in 1889, Feb. 4 ni ah Sizaang khuapi Khuasak cu an laak. Thangpi tlang ahcun hmunhma cu an khuar i Civil lei i an bawi min chuankhaan in a min ah Fortwite tiah min an sak. Cu Thangpi sakhaan cun Tidim khua cu 1889 March thla thok kaa ah a rak laak ṭhan. Cu khawh cun Tonzaang ramuk bawi khua cu an hun tuk ṭhan i an laak ve. Ramuk bawi Hau Tin Khup le nu pahnih le pa pariat hna cu an tlaih hna i Kalaymyo ah an rak kal pi hna. Ahnu ah nu pahnih tu cu an rak thlahṭhan hna. An bawipa le pa pariat tu cu Rangoon ah an hei lanhpi hna i a hnu ahcun an dihlak in an thlah ṭhan ve hna.
3. Hakha I A Ummi Le Fortwite I A Ummi Caa An I Kua
“Chin Hills ram chung i ramuk bawi nganbik Con Bik umnak Tlaisun khua cu tuk dingin kulh ding a si cang” timi cakuat asi. Con Bik nihcun a ram chungmi kha a cah hna i ralringte in Tlaisun khua cu 1889 November 3 ahkhan a rak kulhter dih ve hna. Major General Simon le a ralkap nihcun an kulh chin ve hna i a ho lei hmanh nih meithal zang hmet duhlo in nithum khengte an um hna. Nithum hnuah General Simon cu Con Bik ton awk ah a inn ahcun a hei kal i ramuk bawipa na lung i ṭhum law surrender tuah ko tiah a lemṭhan. Con Bik nihcun nihnih hnuah kan leh ṭhan te lai tiah a ti i nihnih hnu ahcun hiti hin bia cu a hei leh ṭhan hna. “General bawipa Simon nemte in na ka lemmi cung ah kaa lawm ko nain ka ram le ka miphun aiawh in surrender cu ka tuah kho rih lai lo tiah thawng kan thanh” tiah bia cu a hei leh ṭhan. Simon le Fortwite ralbawi nihcun tu lote in an kir taak ṭhan. Con Bik cu 1892 April thla tiangin kum thum chung cu an lem lengmang ko. “Na ralkap he rak lut u law na khua cu Laitlang khuapi ah kan ser lai. Cun Chin Hills ram cu ramuk phung ṭhiamṭhiam in nan i uk ṭhan ko lai. Kan hriamnam zong aa thlau tuk i minung nih le nan tlawm tuk fawn caah kan in tei ṭhiamṭhiam hna lai na ram le na miphun na dawt ahcun ‘ee’ kan ti ko” tiah an lem peng rih. Mirang nih an lem pah an hro pahmi bia cu ruat ṭi dingin a kuttang ramuk bawi panga hna cu a cah hna i an ceih ṭi hna hnu ah hiti hin biakhiahnak cu an tuah;
1. Mirang cu an kan hlenlonak dingin bia kamter ding
2. Ramukphung ṭhiamṭhiam in Laitlang cu uk ding
3. Falam cu Laitlang khualipi ah ser ding
4. Kan nunphung le biaknak hrawh piaklo ding
5. Kan biakhiahmi hna hi an zulh khawh ding ahcun remnak tuah ding
Con Bik nihcun Hakha i a ummi Mirang pawl cu a hei thanh hna i Mirang bawi nih lunglawmte in an cohlan caah 1892 April thla cun Chin Hills ram cu Mirang cozah kut chungah a lut cang. Asinain Thlantlang ramuk bawi Pu Lal Luai cu a lut duh ve lo. Mojor General Simon nih Thlantlang peng le Khua cu a laak dih caah Northern Chin Hills cu Mirang nih uk a hung si dih. Lal Luai cu a mah le a hawi pa ralṭha hna he ralfir in Mirang cu an doh hna i an thah lengmang hna. Cuti cun kumthum hnu 1895 kum ah a mahte in Mirang kut ahcun aa ap ṭhan. AD 1892 kum in cun an biakam bangin Falam khua cu khuapi si dingin ser hram an hun thok colh. Tlaisun khualu Vankau tlang tang faarhu (faarhual) lak i chengpang Farthok an timi hmun ahcun khuapi cu an hun ser i a min ah Falam tiah min an sak i cukaa hmun nihcun Tlanglo ti zong in min a rak ngei. Falam khuapi an i ṭhial hlan cu Mirang cozah nih Laitlang cu Fortwite camp cun an rak uk hna i Falam ahcun miuk bawi Zipeng an rak chiah. Laitlang khuapibik kum 70 a si hnuah ralkap acozah nih khuapibik cu Hakha khua ah an hun ṭhial ṭhan. An ṭhialnak a chan cu thlanglei Laitlang he ipehtlaihnak a naih deuh caah a si. Con Bik philhlonak lungdonh cu atu i Falam khuapi khi a si. Falam khua cu khuapibik Head Quarter ah an hman i Tidim le Hakha cu Sub Head Quarter an raksi. SDO Vuanthok an chiah hna, cuti cun chaklei Laitlang cu uk an rak si ve.
4. Raltuknak A Donghnak
1892 October 7, zanlei sang ah Pumva khua ah remnak puai tuah dingin Zipeng bawipa Master Carrey cu an sawm i khual a rak tlawn kar asi caah Myo uktu le a ralkap 30 cu an rak kal hna. Tangzaang khuami 86 hna nih meithal zuun 60 he lampi in an rak bawh hna i Myo uktu le a ralkap 30 cu meithal zuun 60 in an kah hna caah pakhat hmanh taanglo in an thi dih. Mah hna khua pahnih hi Sizaangmi an si. Sizaang miphun an ramuk bawi cu Pu Khai Kam a rak si. Pupa hna nih raldohnak ah an rak hmanmi hriamnam hna cu; thing, lung, naam, fei, li le thal, mei, mangkhawng, thang hna hi an rak si i biapibik in an rak hmanmi cu meithal a rak si.
An rak hmanmi meithal hna cu:
1. Cuankipi-1630 kum ah France nih an rak sermi (ṭeklungtenh, lai meithal)
2. Angkilip- 1600-1700 kar i England nih sermi
3. Awlan- 1700-1800 kar i Holand nih sermi
4. Tukkuli- 1793 i Scotland nih sermi ( tawkeu ti zongah an ti)
5. 1893 kum i meithal an rak khawmh lioah zuun 4302 an rak khawmh i Mirang nihcun an thuhmi meithal zong tampi a um rih ko tiah caa an ṭial.
5.Thlanglei Laitlang Le Mirang Dohning (1895-6)
Thlanglei Laitlang a rak dotu Mirang hruaitu hna cu Civil bawi Master Right le ralkap bawi Major Rose hna an si. Zaw Burma he hmunkip ah an rak i tu i a thimi le hma a pumi cu an kaphnih in an rak tam ngaingai. Hi tan i an rak i tuknak ahhin Pungṭawng Pungngia tuknak a rak faakbik. An hriamnaam an rak i dan tuk caah pupa hna cu an rak sung i atu Mindat an timi Milum khua an laak hnu cun Mirang nih camp ah an tuah. 1896 January 1 ah Sih khuabawi an rak thlaih i an rak thlah ṭhan, cu pa min cu Pho Ling a si. Thlanglei Laitlang cu Mirang nih 1930 kum hnu lawngah an uk khawh hna. Chin Pupa Hna Sulhnu timi hi ruah tikah ram le miphun a daw taktakmi le thisen nunnak zong ui loin a rak i pemi an rak si hna.
6.Mirang Cozah Nih Uk Hram An Hun Thok In Order An Chuah Hmasami (1892 April)
1. Khua le khua kar ah lam cawh i hlei donh ding
2. Tidim, Falam le Hakha kar ah i chawnhnak thirhri zam ding
3. Laitlang meithal khomh dih ding
4. Laitlang ramuk bawi 49 cu Rangoon ah kalpi ding
5. Chin Hills cu 1895 in ramṭhen hmete Province pek ding
6. 1896 in Chin Hills cu regulation in uk ding ( hmante in i uk ding)
(Report on the administration of Burma, 1924, 22, pg. 25)
Magwe Division i a ummi Mangki bawipa Sir Frederick Frey cu 1896 kum ah Falam, Hakha le Tidim khuapi hna ah a hung tlawng. District Head Quarter Falam ah Zipeng an chiah. Sub Head Quarter Hakha le Tidim ah Sub Division Officer cu an chiah. 1907 ah police an laak i 1909 ah police cu an hrawh ṭhan hnu ah military an laak ṭhan i Chin Hills Battalion tiah an ti. 1910 kum ah Major Randul nih Laitlang ram pumpi i khua le khua kar ramri a cheu i record book ah an rak chiah. Cucu nihin ni tiang ramri kong ah record cauk kan i chirhchan bikmi cu a si. Laitlang a hung kaimi Mirang ralkap ahkhan Pakistan miphun a simi Butan, Nepal miphun a simi Gurkha ralkap hna cu aa phuakmi kha an ram ah tlung ti loin Falam, Hakha le Tidim ram ah dum tuah le caw le meheh zua in an um hna. Bangla Daruan, lamzung Daruan le zung dangdang ah Daruan rian an ṭuan hna i pupa hna nih an nautat tuk hna caah Daruan rian a ṭuanmi cu Laimi nih ṭuan an rak duh velo. A chan cu Daruan cu Ek rut rian a si tiah an ruah caah a si. Laa le rang cu thilphurtu le cit awk ah cozah nih an zuat i cu pawl a zohkhenhtu cu Tarabi an ti hna i Laimi nihcun ‘rangcongtu’ tiah an rak auh hna. Laa timi cu Khacer ti zongah ti khawh asi. Kala ralkap aa phuakmi zakaa ah ralkap cu Laimi chung lawngte in laak a hung si. Ramuk bawi fa cu Jamidar bokhat in laak an si hna. Peihte, Hualngo, Falam, Hakha le Zo tiin an rak laak hna i an miphun sam tomningte cio in lupawng an chuah hna. Chin Hills Battalion ralkap cu Japan ral lio i 1943 kum lawng ahkhan raltuk tikah hna a hnok tuk an ti i Hualngo ram i an zaam lioah an lu cu an rak i met dih (Ralkap samtom a um ti lo).
Chin Hills Battalion ralkap cu ralkap le police rian kemhchih in a ṭuanmi ansi. An ral tukmi cu Tongkun, Ralleng, Nagah, Khuangsai, Thado le Sumra miphun hna an rak si. Falam Head Quarter ahcun Band Platoon le pumpululh chuih pawl le zung lei rianṭuan deuh pawl umnak a rak si caah Falam i a ummi pawl nihcun Falam ralkap tiah an i ti khun i hmun dang Post i a ummi nakin sang deuh ngaingai ah an rak i chia. Chin Hills Battalion pawl cu Kanpalet, Hakha, Tidim, Mawlaih, Humlin hrawng hna ah an rak um hna.
Lushei Renglal Kairuma tlaih le Matu peng misual tlaih hna ah an rak kal tawn hna. An umnak khua tangkaa inn(Bank) le thonginn vengtu an rak si. Postman (capetu) an rak um hlan ahcun Chin Hills Battalion ralkap pawl cu khuate lei ca pek zong ah an rak kal tawn. Khuate mi nih police capetu cu ‘caataang’ tiah an rak ti hna. 1921 kum ah Burma Riffle Battalion ralkap luh an van phawnh ṭhan i Chin miphun 1000 an laak hna. Cu hnu deuh ah Kuking Battalion tiin Laimi ralkap 1000 an rak laak ṭhan hna. Miphun dang nakin Kachin le Laimi cu Mirang nih ralkap ṭuan awk ah an rak duh khun hna, a chan cu an din ruang le an fel ruangah a rak si. Cu pinah Laimi cu ralkap aiawh ah UMP Battalion pakhat caah 1000 an laak ṭhan hna i Hnatchaung le Kalaymyo ah cu hna pawl cu Fourteen UMP battalion tiah an rak ti hna. Mirang cozah nih Chin miphun cu thiamnak zeihmanh kan rak ngeih rihlo caah kan ṭhancho khawhnak dingin kan ṭuan khawhmi ralkap leiin thazaang an rak kan pek. Cucaah ralkap a tlami hna nih an hawile ralkap a tla lomi hna kha ralkap tlak sawmnak ah hla an hun phuah hna, cu an hla cu hiti hin a si;
Thington aw (ralkap phuahmi);
Thlanglei vairangpa cer cawng cio u ee,,
Lung nan tum Thai nan ngen kho lai lo,,
Suingun ṭial bau lai ee… ( tiah hla in an rak sawm hna).
Laihlum vaal hla lehmi;
Thlanglei vairangpa cer cawn nakcun ee,,
Kan lai lei maanzu hrawn Leng zulh hi,,
A nuam ai kan ti ee… ( tiah hla in an rak leh ve hna).
(Theihdingmi: ‘ thai’ timi cu ‘Nupi’ tinak a si).
7.Chin Hills Le Lushei Hills Muisam
(a) Chin Hills
AD 1892-1938 kum tiang cu Falam District pakhat le Township pathum lawng a rak si. Falam, Hakha le Tidim Township hna lawng an rak si. 1938 hnu in Kanpalet le Paletwah cu Chin Hills District chungah chiah an si i Kampalet cu Pakkoko District ah a rak um, Paletwah cu Arakan District chungah a rak um. Matupi cu Hakha Township chungah a rak um nain Myone khuai bantukin an rak hman. 1947 May 17 ni i Bochoh Aung San le Chin Upa hruaitu hna hnathlaknak in Chin Special Division ti a hung si. Ralkap acozah a kai hnuin Laitlang cu District pahnih ah ṭhen a hung si ṭhan i Township thar Tonzaang le Mindat le Thlantlang hna hi pek an hung si. Chaklei ah Myo (City) panga a um i thlanglei zongah Myo pali a um ve i an dihlak in Myone pakua an um. 1973 December thla in Chin Weihtehtahtaine (Chin Special Division) si tilo in Chin State ti a hung si ( Laitlang cu District pahnih ah ṭhen a si i chaklei Laitlang cu Falam District chungah a um i thlanglei Laitlang District Head Quarter cu Mindat a si).
(b) Lushei Hills
1892 hlan cu pupa hna nih Mar ram tiah an rak ti tawn. Hi kum ahhin Mirang cozah nih ukmi an hung si ve i 1892 kum ahhin Renglal Kairuma nih a mah phun min bunh in Lushei ram asi a ti caah Mirang cozah nih Lushei Hills tiah record chung ah an ṭial hnu in Mar ram ti si tilo in Lushei ram ti in auh a hung si. Assam State chung District pakhat chung ah a hung cang. 1922 kum ah sal luatnak zong an hun hmu ve. 1954 kum thokin Lushei timi min cu leet duhnak politic a hung chuak i Mizo ram tiin thlen an duh. 1972 January 1 ah Territory uknak an hun hmu. 1986 February 20 ah UT timi uknak an hun hmu ṭhan. Hi kum thokin Mizo ram tiah recognize an rak tuah i Mizo ram tiah ti a hung si cang. Atu ahcun Full-state an hmuh cang caah Mizoram State ti a hung si. India ram i Full State 25 le UT State 7 lakah hnangamte in an um cang. Kan unau Mizoram bantukin kan duhmi State kan hmuh khawh hlan cu Pathian sinah thlacamnak in hal kan hau rih ko.
Dal 3
‘American Baptist Mission’ Burma Ram I An Luhnak Tuanbia Hrampi
Biahmaiṭhi
American Baptist nihhin Mission rianṭuannak cu AD 1810 kum in an rak i thok. Adoniram Judson zong hi American Baptist Mission nih Vawlei nichuah lei Burma ram ah an rak thlah hmasa bikmi a si. Amah cu American ram i Matsachusat state ah Aug. 9, 1788 kum i zarhte ni ah a rak chuak. A pa min ah Adoniram Judson Senior timi pa a si i a nu min cu Abigial Brawn timi nu a si. Judson hi an unau rual pali chuak lakah upabik a si i an miphun cu New England timi miphun an si. An biaknak cu Congregational an si i Judson cu kum 16 a si ah Brawn University ah ca a rak cawng i a mah kum 19 a si ah BA Degree a la. Sianginn a kai lio i caa tampi a relnak ruang in a zumhnak ah Liberal zumhnak a ngeimi a si. Cubantukin Liberal zumhnak a ngei ngaimi asi caah a pa a thin a hung ngaingai. A pa lawng silo in a nu zong cu a zumhnak ruang ahcun a ṭap lengmang. A thinlung chung ahcun Pathian rianṭuan duhnak cu faakpi in a hung um i Pastor pakhat he an i ton hnu in a nu le a pa le tiin an zumhnak aa khah tilo caah a chuahtaak hna i 1808 kum in siangin a kai ṭhan.
1810 kum i a mah kum 22 a si kum ah MA degree a la ṭhan. Hilio caan ahhin Nancy timi ngaknu te cu a rak duh tuk ko nain Pathian rianṭuan le Missionary rianṭuan kha a rak duh tukmi asi caah England ram i a ummi bawmtu hna sinah khan bawmhnak hal ah a rak kal. Cu kaa i a va kalnak ahcun lampi ah France ralkap nih an rak tlaih i thong ah an rak thlak. 1812 kum ah a hung kir ṭhan i1812 Feb. 5 ni ah a nungak Nancy he cun ṭhitumnak an tuah. 1812 Feb. 18 ni ahcun Bawipa ramthar kauhnak ding caah American ram cu an chuahtaak colh.Pathian rianṭuan ding in tiah American an chuah taak ni ah a hnu lei her in a chim taami cu “Aw…American ram! ka ram le ka inchungkhar ka rumnak le ka lianhnak vialte hna nakin Bawipa ram caah ka nunnak le ka sining vialte pek hi ka duh deuh ko”, tiah a ti i cuti cun a sian lomi an ram American ram cu an liamtaak ko (Kawlram i a luh hlan ahhin Africa ram le Malaysia ram hna ah a phan nain a lungthin chung ah ‘nichuah lei ah kal’ tilawng kha a rak khah tuk caah India ah a hung lut i India in Burma ah a lan tiah tuanbia dang hna ah hmuh ding a um).
1812 June, 17 ni ah India ram Golgotta khua an hung phan. India ram ahcun rianṭuan awk aa remrello caah kum khat an um hnuah 1813, July 13 ni ah Burma ram Rangon khua an phan. Hilio caan ahhin Kawlram cu England Mirang a simi chawlet pawl an rak um cang. Rangon khua chung ahcun Philip Kerry te nupa zong an rak um cang. Kawlram chaklei Inwah(Ava) siangpahrang kha hung biakchawnh awk ah Mandalay khua ahcun an hung kai i Ava siangpahrang laksawng pek awk ah tiah a phaw sui in huutmi Holy Bible cauk kha aa phurh. Cun Inwah khua ahcun a hung kal i Ava siangpahrang pa a hung ton. Laksawng pek ding ah tiin aa kenmi Holy Bible cu a rak cohlang duhlo i a ngaih a chia ngaingai. Hilio caan ah hin Kawlram cu Mirang nih an rak uk kho rihlo. Rangon, Molamyan le Tawai lei lawng ah mirang chawlet pawl cu an rak um. Molamyan cu Mirang pawl an umnak hmunpi deuh a rak si caah Judson te nupa zong cu an va um pah ve tawn. Culio i an rian nganbik cu kawl ca cawn le kawlholh thiamnak ding ah faakpi in cawn kha a rak si. Judson te nupa zohkhenhnak caa i tangka kuat hi a rak har tuk caah American Mission Board pawl nih kawlram ummi Mirang mirum pa kha Judson nih a herhmi tangka kha rak pe law nangmah tu kan in kuat tawn lai tiah an rak ti. Cucaah mirum pa sin ahcun an herh caan paoh ah tangka cu an rak laak tawn. A tangka laaknak nithla hna cu mirum pa cazin ah a rak um dih.
Cuhrawng lio ahcun Kawl le Mirang hna kha biatakte in an hun i tuk tikah Kawl pawl nih Mirang mirum pa cu an rak tlaih. A tangka lutchuak cazin kha an zoh tikah Judson min kha hmun tampi i an hmuh ruangah 1824 June 6 ni ah Mirang Interlegent (mi ngaitu) asi tiah an lunghrinh i Kawl cozah nihcun Judson cu an rak tlaih. Inwah i Ava thong ah an kuat. A nupi Nancy zong cu Ava khua ahcun an pa zohkhenh kho dingin inn aa hlan i a um colh ve. An pa nih a leh liomi cauk (Bible) te kha police pawl nih an hmuh sual lai tiah chantling ah a tuahpiak i chantling ah a tlinhter. Thongin le biaceihnak zung karlak cu kedan lo in ṭhetse cungah nilin le ruahsur lak ah zaangfahnak ngeilo kawl rual nihcun a keza vun zong maan dihlak in Judson cu an hruai tawn. A mah temtuar le a nupi Nancy lungretheih le thinphan bute in Bawipa ruang ahcun teminnak cu faak ngai in an rak tuar.
1815 Sept. thla ah fapa dawhte Roger William an hrin i thla 6 chung lawng a rak nunpiak hna. 1817 kum ah kawl caa in Matthai Thawngṭha Bia chung cu a leh dih. 1819 April 4 ah pumhnak an tuah i minung 15 an i pum. 1819 March thla dongh lei ah U Naw timi pa nih Jehovah Pathian cu a hun zumh ve i June 17 ni ah tipil a ing colh. Adoniram Judson Kawlram a phanh hnu in kum 6 hnu lawngah thlarau tlau pakhat a tlaih khawh. Cu kum ṭhiamṭhiam i Nov. 7 ni ah Maung Tha Hlah le Maung Piah hna zong nih tipil cu an ing ve. Cubantuk thawngpang cu Inwah siangpahrang nihcun a hun theih i Inwah ahcun a auh i bia a hal. 1823 kum ah kawl holh in biakam thar cu a rak leh dih ṭhan, cu hnu 1824 June 8 ni ah Mirang mi ngiatu tiin an tlaih ṭhan i Inwah thong ahcun an thlak ṭhan. Kum 1 le thla 4 le ni 6 a tlak hnu, 1825 Nov. 4 ah thongin in cun a hung chuak ṭhan i cucun rianṭuan hram cu a hun i thok ṭhan. Hilio caan cu Kawlram a muihbik lio caan le an hruh liobik caan a rak si. 1826 Oct. 24 ni ah a dawt bikmi le aa bochan tukmi a thaisung Nancy nihcun Malayria raifanh zawtnak in a thihtaak riangmang ṭhan. Lungfah zuuntuar lakah a har bikmi nu le va ṭaangṭhen zuun cu a hun tuar fawn, cuhlei ah nu ṭaanglum pheinem cung i pomcawilo le hnuk thlum ding manhlo i a roh taakmi a fanu Marria cu a cawi i an nu lu phumnak thlaan ahcun an pafa te cun an kal tawn. Cu caan lio i a lungthin kehkuai tuk bu le mitthli he a chim tawnmi cu “Umm… Nancy ka dawt tukmi aw.. Bawi Khrih caah sihlah sehlaw mu”, tiah a hrum bu le a mitthli rualret he philh khawh lomi robia a chim tawn. Marria an fanu te cu a vun zoh i a holh kho tilo, an pa fa te in thlaan cu bye bye an pek i an mitthli he cun an kir ṭhan tawn.
Cuti cun an pafa hmunkhat te hmanh ah umṭi thiamlo in Kawl miphun caah cun chunzaan dinlo in Bible ca leh cu aa hruhpi chih i a fanu a simi Marria ngakṭah nute cu conghram kholo le thlopbul kholo in sinum le mi kut ah a chiah i nu hnuk ngai le thisa der, chamhbau zawtnak in 1827 April thla ah a nunnak cu a dih ve. An nufa rual pathum nihcun an dawtmi an pa cu vawlei cung harnak phun zakip le zuuntuarnak hmun an khua le an ram hmanh silo in mihrut le ram mui a simi Burma ah Bawipa ruang i ramthar an halhmi ahcun lungleng le ngaihchia in an kaltaak dih.
1834 kum ahcun Inwah thong a tlak lio i a nupi hmasa a dawtmi Nancy i chantling i a rak tuahpiakmi Bible a lehmi kha a ningpi in Holy Bible in a hun chuahpiak khawh hna. Vawlei cung phung asi bantukin a herh tukmi asi caah nupi pahnihnak cu Mission rianṭuan dingin a ra vemi nu Ann timi nu he cun ṭhitumhnak an hun ngei ṭhan. Ann he an i umh hnu 1850 April thla suimilam 12:15 pm ah, a mah Judson cu kum 62 a si kum ah a thi i a hnubik a rel tami Bible ca caang cu Ps 116:15 nak hi a si. A hawipa sinah a thih lai i rovuih bia a cah tami cu “ka thih tikah vawlei ah na ka vui lai lo, rili ah na hun ka hlonh lai, a ruang cu ka rianṭuanmi a theipar nakin ka thlaan tu kha upatnak an hun pek deuh sual lai. Cun, ka nupi le ka fa le kha kirtaak in keimah lawng American ram i um cu ka ruat kholo” tiah a rak ti. Burma ram chung ahhin kum 37 chung harnak phunkip a tuar dih hnu ah a Bawipa sinah aa dinh hi a si. A nupi pahnihnak he fapa an hrinmi i a tu/tuchin nih an pa an pu a simi tuanbia a chimmi i a bia donghnak lei ah a chimmi cu “ngaihchiatnak le lunglawmhnak mitthli an luangṭi” a rak ti.
1.Kawlram Missionary Luhnak Tuanbia Tawi
Kawl miphun sinah hin Thawngṭha Bia a karh khawh le karh khawhlo kan zoh tikah Mission rianṭuannak lei in tah ahcun tlang cungmi sin lawng ah Thawngtha Bia rianṭuannak a theipar hi hmuh khawh a si. 1813 kum in Judson nih Rangon khua ah Mission rianṭuan hram aa thok i 1885 kum ah Mandalay ah England Methodist Misionary nih rianṭuan hram an thok ve. Nihin ni tiang Kawl miphun Khrihfa member cazin chung ah zei Khrihfabu member an si zong ah bochan awk tlak le zumh awk tlak taktak in hmuh khawh an silo. Tlangcung mi ciocio zong ah Karen, Kachin, Chin hi pathum hna sinah hin Pathian ṭhawnnak le Missionary theipar cu hmuh khawh deuh a si. Cu hmanh ah a hmasabik ah Karen miphun hi Kawlram chung Khrihfa lakah nu le pa dirhmun i a dirhmasami an si. Cun pahnihnak ah Kachin miphun sinah Thawngṭha Bia theipar cu hmuh khawh a si i a pathumnak cu Chin miphun nih 1983 kum hnu lawng in ‘Jesuh cu Bawi a si’ tiah kan miphun ningpi in hngalh hram kan hun thok. Cucu CCOC Programe ruang ah a rak si. Cun, Karen miphun cu 1949 kum ah ral an rak tho i atu tiang harnak chung ah an miphun cu an um i an tuar peng. Cubantuk cun Kachin zong an ram chung i sui ngun lungvar ṭha vawlei rosung pawl an ngaih ruangah Thawngṭha Bia lei ah min thang lemlo in an miphun dihlak in ngaihchiatnak le lungretheihnak an tuar peng rih ve. Achan cu Karen le Kachin nih Pathian ram kauhnak nakin an mah miphun le ram ṭhanchonak, chawva le thilri, duhfahnak le hakkauhnak lam kha an zulh caah an tuanbia rel hi a nuam tilo.
Cu bantuk cun Chin miphun aa timi zong ramcaar le ram harnak i a ummi kan si caah vawlei cung chawva le fimthiamnak in aa porhlaw kho ding kan silo. Kan hawi le Kachin le Karen bantukin Pathian nih a kan pekmi thluachuahnak phunkip hi a thimzia kan thiamlo ahcun kan i lawmhpimi Bawipa thluachuah hi harnak hringtu ah kan hman sual lai ti hi phan a um ko.
2. Laica Aa Thoknak Tihna le Chin Miphun Khrihfa Cannak
Ca kan timi ahhin Lushei, Kachin le Chin hna caah rak tuah chommi ca tiduhnak asi. Missionary le acozah cawlcangh hlan ahhin Hakha holh le Lushei holh in caṭialmi a rak um diam cang. Missionary pawl an phak hlan i caa kan rak ngeih ning hna cu a tanglei bantukin an si hna, cu hna cu;
1874, Lushei ram Mirang nih a rak uk hlan kum 16 lioah khan Lt. Colonel Thomas nih Lushei le Mirang holh lehnak cauk a rak chuah cang. ‘Colloguial Exercise in the Lushei Dialect’ timi cauk a rak si. Lushei ram tlawng a rak duhmi nih holhcawnnak ah an rak hman caah a sunglawi ngaimi cauk zong a rak si.
1897 kum ahhin R.H. Zseydhut, Chin Sonesq nih cahmai 137 nakah Lushei holh in ca a ṭialmi a rak um cang. 1899 kum ahhin Major A.G.E Newland I.M.S cahmai 128-132 zongah Hakha holh in Laica ṭialmi a rak um cang.
1892 kum ah Assam ram Turah khuapi ah American Baptist Mission Conference an rak tuah lioah hiti hin bia an rak chahmi a rak um;
1. Assam ram tlang cungmi le Burma ram chung i a ummi Chin le Kachin mi hna caah Italian (Italy System of pronounciation of the Roman Character) hmang dingin bia an rak chah.
2. Secretary nih a herhning in Siangbawi te umnak kipah thawng thanh hna seh, tiah biachahnak an rak tuah.
3. Missionary cu, cu ni ahcun London mirumpa Arthington an timi pa nih a mah private in ṭuanvo a rak laak colh.
Missionaries pahnih hna cu hi hna hi an si;
1. Rev. Frederick William Sevidge, B.A, Ph. D, Lushei nih sap upa an timi le,
2. Rev. James Harbert Lorrain, B.A, B.D, Lushei pawl nih Pu Buanga an rak timi, hi hna pahnih hi an si.
1894 kum ah Aizawl an rak phan colh i hi siangbawi pahnih hna le 1899 kum i a phanmi Missionary Carson zong an rak i pehtlai hna. Laica aa thoknak tihna cu miphun, pumpaak lungthin le Khrihfabu chungah cun kanglo in a luang peng ko.
3. Mission Le Cozah I Bawm In Cacawn Thok A Si
1900 kum ah tangli tiang kainak sianginn cu Hakha khua ah on hmasa a rak si. An cawnmi caa hna cu Laica in silo in Kawlca in cawn a rak si. 1902 kum ah Tidim khua le Khuasak ah sianginn cu on ṭhan a si i kawlca ṭhiamṭhiam in cawn a rak si. 1909 kum ah siangbawi nu Laura nih Bawipa Thlacamnak cu laica in a rak ṭial khawh i cauk in an chuah khawh. 1922 October, Maymyo khua ah ca lei Conference an rak tuah i Laica cu Laizo holh in cawn a si lai tiah bia an rak khiah. Asinain Tidim (Zo) peng nih kan nih cu Laizo holh cawn kan duhlo kan mah holhte in Pau Cin Hau ca tuahmi kan cawng lai an rak ti caah Khup (Cope) bawipa a thin a phang i an biakhiahmi kha an remh ṭhan. Cucaah mah miphun tlang holh cio cawn siseh an ti ṭhan i 1925 kum in sianginn ah Laica in tangli tiang cawn si cang seh tiah biakhiahnak an ngei ṭhan. Cu an biakhiahmi hna cu;
1. Tidim nih Kaamhau holh in cawn siseh
2. Falam nih Laizo holh in cawn siseh
3. Hakha nih Lai holh in cawn siseh tiah an rak remh ṭhan.
1925 May thla ah Cope bawipa cu Mirang cozah nih a rian pinah ca lei Zipeng rian an rak pek. 1825 June 1 thokin Primary School ah kawlca cawnglo in mah le tlang holh in Laica cawn asi cang lai tiah ca lei Zipeng Cope nihcun Order a rak chuah. (History of the American Baptist Chin Mission, Vol. 1, Pg 456)
Cope bawipa hi a zir ruangah mah holh cio in cawnnak Order a chuah hi a silo. ‘Tidim miphun sinah Missionary kan tuah kho sual lai lo’ tihi a rak phan caah a si deuh. Tidim (Zo) mi hna nih Laizo holh cawn an rak duhlo caah Cope bawipa nih a rak thlen ṭhan hi asi i ‘holh phunkhat an hman ahcun hmailei ah kan uk kho hna lai lo’ ti a phan ruangah silo in Tidim (Zo) mi hna nih an rak duhlo ruang tu ah a rak si. Cope bawipa nih a ruahnak hi kan Laimi mi tampi nih zer le thinlungput ṭhatlo ah kan ruah tawn nain Tidim (Zo) nih an rak duhlonak kong kan theih fian a si ahcun Cope bawipa hi sual phawt awk a ṭha hrim lo. Chin miphun a rak kan dawt ruang ah le kan zawn a kan ruah tuk ruang tu ah a rak si. Ni hin ni tiang zongah ZBC ( a tu i CBC ) ram chung i buaibainak a ummi hna hi kan mah miphun le pengkhat le pengkhat kan lung aa khah lo ca tu ah a rak si. Chin miphun a simi hna nih lungrualte in le lungkhat, ruahnakkhat kan ngeih lawngah kan ram le kan miphun hunchonak rian hi tamdeuh in kan ṭuan khawh lai. (na ruat ve bel maw?)
4. Khrih Thawngṭha Bia Le Chin Miphun(AD 1500-1700)
Hi kum 200 caan chung hi Nitlak lei ramah Khrihfabu kuai le Khrihfa bu dirh le hrem lio caan pi a rak si. Culio ahcun England ram i Baptist Khrihfabu zong faakpi in hrem an rak si ve. Hubmyer an timi mirumpa zong hrem ruang ah American ramthar ah a pem ve. AD 1606 kum ah American ram a rak phan i 1609 kumah Baptist Khrihfabu a rak dirh. Khrihfabu a dirhnak kum 204 a tlin tikah nichuahlei ram Burma ram ah 1813 kumah Adoniram Judson cu Missionary ṭuan dingin a hung phan. American Baptist nih AD 1810 ah Missionary ṭuan dingin biakhiahnak an rak ngeihmi a si.
A pahnihnak Missionary cu Chin miphun sinah tiin 1837 kumah Cismasen timi pa cu an rak thlah. Atu Laitlang i Chin miphun kan ummi hi an rak theilo i cucaah Asu Chin miphun sin i Tazet khua ah a rak phan. Caan tawite lawng a rak um i “Khiang minu pakhat lawng tipilnak ka pek ta” tiah a diary ah a rak ṭial. Cismasen a kir hnu i kum 48 hrawng a rauh hnuah 1887 hrawngah Carson cu Tazet khua ahcun Missionary ṭuan dingin a hung phang ṭhan. Sianginn zong an tuah i Laura cu Principal a rak ṭuan. Tazet khua i an rak um lioah Carson he an rak i um, Carson cu Tazet i a um lioah Laitlang i Kampalet khua zong khi a rak phan bal.
6.Missionary Caan (AD 1700-1900)
Vawlei cung khuazakip le miphun kip sinah Thawngṭha bia chim dingmi Jesuh rovuih bia kha Khrihfabu kip nih chim hram an hun i thok lio caan pi a si. Cucaah 1893 kumah khan France RC pawl nih chaklei laitlang ah missionary chiah ding kha Mirang cozah sinah an rak hal hna. Falam i a ummi Mirang bawi pawl nih an rak sianh hna lo. Achan cu Britist le France miphun kha aa rem lomi an rak si ve hrimhrim caah a si. 1893 kum hrawng cu Zipeng bawipa Master Carrey kha Falam a um lio (asiloah) Fortwite camp i a um lio caan a rak si kho, Mirang bawi pawl nihcun “Chin miphun taktak cu Hakha le Falam ah an um i Hakha cu an khualipi a si, A.B.M. (American Baptist Mission) pawl nan kai lo ahcun France RCM pawl nih an kan hal caah a ran nakin thawng hun kan let colh tiah caa an hei kuat”. Carson nihcun Missionary ṭuan awkah a hnatlaknak caa a ṭialmi le cakuat cu a Khrihfabu sin ahcun a hei kuat hna i ca an rak hmuh le caangka in E&M Deparment pawl cu meeting an rak ṭhu colh. Missionary Carson cu Chin Hills Hakha i a ran nakin kalter kha an hna a tla. Cuti cun Mssionary Head Quarter i an inn le sianginn hna cu Englican (Church of England) Mission nih ṭuanvo cu an laak i Chin Hills i va kal ding cu timhtuahnak an ngei colh. Chin Hills lei hoih in kum 11 chung rian an rak ṭuannak Tazet khua cu 1899 March thla thok kaa in an hun chuahtaak. Tazet khua i a um lio ah a hmuh tami Kampalet minung bantuk an si ko lai tiah a ruah caah Hakha i a phaak hnuah sau nunglo dingin a rak i ruah a si lai, tlorthing cu ruakkuang ah sercia in an hun i phurh i Erawady vahna lei zulh in an hung kai. Chindwin vachuak in Chindwin vaa cu an hun zawh ṭhan i Mittaa vaa (Letsa) zulh in Hnatchawng lei in rang kuli an lak i Falam lei panh in an rak kai. Pamuangchawng, Mualzawl, Khitam, Hmunli, Taisun (Falam pi) in Falam khuathar Mirang bawi rual umnak Falam khua cu an hung phan. Bangla ah an tlunter hna i Mirang cozah sakmi le pangpar dawhdawh hna cu an vun hmuh hna i an ram ngaih a zualter chinchin hna. An hna a ngam tuk i lunglen mitthli le lunglomhnak mitthli he bangla chungah cun an hung lut. A zaan cu an Mirang hawi a simi Falam i ummi nih an hung chawnhbiak hna. A thaizing cu Hakha lei panh in rang miangraang cung cun kal a hau rih hoi. Hakha khua vun hmuh lai cu an i ngaihpah, an zenhpah i an nu Laura nihcun “Kan riahnak inn bantuk kha a si hnga maw? A si theng ka zumlo” tiin khua ruat pah in fawite ah aa hngilh khawh zong zumh a silo. Asinain thabat hngilh in a hun i hngilh. Zinglei cu an hung tho ṭhan i Tausang ah Parau in (meng 6 dan in tinak) kal le riah an si tawn bang Mangkheng Bangla in Phau ah an riak ṭhan. 1899 March 15 cacawn nili ni cu Rungtlang tang i a ummi Chin Khuapi a simi Halkha cu ni chuakcho zingdai ah hei hmuh le hei phanh an i tim. An thawh le caangkaa an i tim i chuahkhel ah Tiphul khua an phan. Arauh hlanah Hniarlawn khualu tlang in khua an hun cuan i rang cungin cun Halkha khuapi cu an hei hmuh i an kutdong in an hei sawh. An ṭum i an nupa kupbil in thla an cam ṭi, an thlacammi cu,
“Kan pupa hna nih chunmang ah an rak manhmi Chin miphun Lai khuapi Halkha cu an tefa hna chan ahcun kan mit hrimhrim in na kan hmuhter cang. American miphun le na Khrihfabu aiawh in atu ahcun a chungah na kan luhter cang lai. Hi khuapi le Chin miphun cu na miphun le na ram i an can khawh nakhnga kan nih na sal le hi na Thiangthlarau in rak kan bawm law ṭhawnnak kan pe tuah. Hi miphun hna he hin kan remter law na pennak karh chin ko seh, Amen”..
Thla an cam dih in an i thawh ṭhan i thanuamte in Halkha khua cu an hung phan. An umnak ding inn cu vawlei thlaam in sakmi a si i vaam kha tlak in cheh chommi a si. A nupi nih a zoh i Falam i an riahnak he aa khat in a hmuhlo caah Laura a buai tuk cang. A rak dongtu hna cu an mah le cang ahcun Mirang donnak ahcun tiah an zahpi ve bak lomi hnipuan he an rak raa nain Laura nih aa thawh i, “Carson hi kaa ahcun kan um kho lai lo. Hitlukin a chiakhami inn le saram bantuk a simi hna sin ahcun” a vun ti vial ahkhin a ṭap thluahmah ko. Carson nihcun a vun kuh i, “thaizing ahcun ni ceu dawhte a chuakṭhan ko lai, na tha a ba tuk hih i hngilh law mangṭhate manh i zuam mu” a vun ti pah in a keng a hun muai i Laura cu aa hngilh.
Zinglei ni ceu dawhte cu an hun hmuhṭhan i Pathian sinah lawmhnak bia an chim dih hnu ah leeng ah an hung chuak i khua an cuan. Lakphakti an din lioah Laimi hna nihcun zawng raang nupi kan zoh hna lai tiah an nih bu le an raak buin, an haa sen cekcuk in an ra lulhmalh hna. Carson nupi Laura cu lungtur zawtnak a rak ngeihlo kha a van a ṭha taktak, ṭihnung le tuksum an rak si ko lai. Dar haa (Sui haa) aa benhmi kha rak kan zohter tiah an hauh hoi, a ṭih tuk hna bute in a haani cu a kau piak hna i a zohter hna. A zoh an i cuh tuk ruangah an buai ur ko. An rimhaw cu Laura caah cun a celh in celh awk a rak si rualo, a luak zong a chuak pah caah nan haw a nam tuk vaa i kholh u law nan thil zong va su u a ti hna i thilsuknak ah capiat a pek hna i eiphung ah an ruah i an ṭam colh hoi. A vansan ah a kut in a piah hna. Saram bantuk minung lak i um lai cu zawng raang nupa caah cun awlokchong a rak si ko. Cu ni ahcun American Mission le Chin miphun kan i hawikomhnak ni hmasabik le ni sungkhunmi ni cu a si (1899 March 16). A hmasabik Chin Hills Halkha khua a phan hmasa bikmi Arthur Carson cu kum kua hra telawng saram bantuk a simi miphun sinah cun Thawngṭha a rak chim manh i a rian a ṭuan piakmi a Bawipa sinah aa din. A nupi Laura tu nih an Bawipa rian le an pa Carson i a chunmang cu caan saupi a hun ṭuan. Carson tu cu American ah kir ṭhan kho ve tilo in ruakkuang he a fuh hnawhchanmi Chin miphun Lai khuapi Halkha ahcun a lu aa phum lan. A mipum cu thi ko hmanhsehlaw a fekmi a ruh tu nih ngol lote in Thawngṭha a kan chimh camcin ko.
6.Carson Golden Jubilee (1949 March)
Khuachia, khuavang, thingpi le lungpi hna rak bia in a rak ummi Chin miphun cu Khrihfa biaknak lei ah le zungzal nunnak a simi Khamhnak Thawngṭha bia lei ah a kan luhpi tu le a kan hruaitu siangbawipa Carson cu, ‘Carson Golden Jubilee’ lioah hla an phuah i cu hla cu a tanglei ahhin kan vun telhchih;
Hla,
1.Laimi sifaak kan zawn an ruah caah ṭihnak umlo in,
Thanwgṭha bia lawng an kan chimh i an lu hloh tiang zong an ngamh,
Zeitluk dawtnak dah a rak si, kum sawmnga dan Jubilee…
(Jubilee caan kan phan cang)3
Upa rual u cheukhat vialte cu,
kan chan aa lim riangmang cang..
2 .Laitlang khuamuihnak kha a ceu cang nak lai,
Na thlaici vorhtu kha, Bawipa run bawm hna,
Atu ah an nih he, i ṭhen hmanh usih,
Khamhbawi nangmah min in tonṭhannak um lai..
A tu kan nih vialte, ṭhennak kha um hmanhseh,
Kan Bawi min bochan in tonṭhannak um ko seh.
(Phuahtu: Saya Kaw Kaw le hawile)
Dr. Herbert Cope zong 1908 kum ah Hakha a hung phan i 1938 kumah a khualtlawnnak in Hakha khua ah a thi. A mah cu Tidim ah a rak ummi a si nain Hakha khua ah a lu aa pnum. Chin miphun cu Missionary lu pahnih in Pathian nih auhmi miphun kan si. Missionary minung 5 tu cu nungdamte in American ah an kir ṭhan.
1. Dr. East (Hakha, 1902-1904), U.S.A.
2. Dr. Woodin (Hakha, 1910-1915), U.S.A.
3.Dr. Chester Strait (Hakha, 1928-1941), U.S.A.
4. Dr. Franklin Nelson (Tidim, 1942-1946), U.S.A.
5. Rev. Robert G. Johnson (Hakha, 1946-1965), U.S.A
7.ABM Chan In Atu Tiang ZBC (CBC) Report (1899-1999)
Chin pipu hna sulhnu kan ruahṭhan tikah a lamkip in tawite cio in hun langhter ka duh caah AD 1999, Centenary kum 100 tuanbia chung i a biapi deuh tiah ka ruahmi hna ka hun ṭial ṭhan. A chan cu zaapi nih an hngalh cio ka zumhlo hlei ah le Chin miphun bu kip kan thawhkehnak tuahbia a si caah a herhmi a si ko ti zong in ka ruah. ABM le ZBC tello in Chin Khrihfa timi hi a um kho hnga maw ti ka ruat. Biahmaiṭhi ka ṭial duh chan hi cu hna bu, a ho pumpak, thiam hlei chimthiam, soi hmang, banhcham hna zong ABM le ZBC hrinthlak tu le fa kan si dih hna. Na pu zawm hlah na taw a kua lai tiah kan Lai phungthluk i a um hlei ah nu le pa upat a kan fialtu Khrihfa kan Bible a hmaikhah a si lai lo. 1899 March 15 i ABM hmasabik Carson le a nupi Laura hna Hakha an phak hnu kum 4 renglo hnuah Sizaang khuapi Khuasak khua Karen Kawl cachimtu Saya Shwe Zan hruainak le cawnpiaknak thawngin minung 4 zumtu thar hna cu Khrihfa biaknak ah an hung lut (1904).
1. Pu Pau Suan
2. Pi Kham Cing ( Pau Suan i a nupi a si)
3. Pu Thuam Haang
4. Pi Dim Khaw Cing ( Thuam Haang i a nupi a si)
Hi hna hi 1905 kum May 15 ni ah Dr. East nih tipilnak a rak pek hna. Rev. Arthur Carson cu American ah a khawnh in a rak tlun kar a si. 1906 report nak ahcun, Laitlang dihlak Full Member minung 29 hna an rak si:
1. Sia Khaw (Hakha, January 1, 1906 ah tipil a ing)
2. Khuasak khuami minung 11 (May 11, 1905 ah tipil an ing)
3. Thang Cin (Lumbang, September 5, 1906 ah tipil a ing)
4. Suan Vum (Tonzang, February 27, 1906 ah tipil a ing)
5. He Za Kam (Tongzang, February 17, 1906 ah tipil a ing)
6. Khua dangdang cio in minung 18 ( 1906 ah tipil an ing i a a cungleimi he cun an zaate ah minung 19 an si).
7. Laitlang Khrihfabu a rak dirh hmasatu hna cu Khuasak khuami an si.
8. February 17, 1906 ah member 11 nih Khrihfabu an rak dirh.
9. March 15, 1907 ah Chin Hills Baptist Association an rak dirh
10. Association an rak dirh lioah aa telmi hna cu an dihlak ah 34 an rak si. Missionary 5, Karen cachimtu saya 6, member
15, tipil ingmi 7 le pro-pastor nupi pakhat hna an si.
An biachahmi Agendas;
1.Thawngṭha bia chim khawhnak ding
2. Acozah le a lenglei mi he pehtlaih khawhnak ding
3. Thawngṭha bia chimnak ah a kan dawnkhantu an um ahcun zeitindah chimkhawhnak ding kan tuah lai, timi hna hi an si.
8. ABM Rianṭuannak
ABM timi nih Chin miphun sin i an rianṭuannak cungah Pathian thluachuah an hmuh cang caah an i lawm tuk. Chin miphun kong an dothlatnak kum le caan hmanh hi rauh dawh ngai a si. AD 1837 kum Cismasen Missionary an rak thlah hlanpi in an thinlung ah kan rak um i an chunmang ah an rak kan hmuh cang. ABM nih Burma ram ah an rak kan kawl i Chim miphun taktak rak hmulo in Asu Chin pawl tu kha 1837 kum ah an rak hmuh hna. Chin timi aa tel caah Cismasen an rak thlah i caan tlawmpal a rak um. “Khiang minu tipil ka pek ta” tiin Missionary record book ah a ṭial. Asu Chin miphun cungah a bei a dong i ABM nih Chin miphun sin i Thawngṭha bia va chimlo cu an di a rak riamh khawhlo caah kum 50 a rauh hnuah Cismasen nih a chuah taakmi Asu Chin khuapi Tazet khua ahcun 1887 kum hrawng ah Arthur Carson cu an rak thlahṭhan i 1899 kum tiang kum 11 khengte a rak um nain mitthit le zaangraam awk Khrihfabu an ngei kho lo. Cucaah Chin miphun taktak a si lomi Asu Chin Buddish a biami miphun sinah a voihnihnak Mission cu an sung ṭhan. Asu Chin pawl an helh hna kum zat an tuak tikah chawva le caanṭha vialte an sunghmi kha an i fiang tuk. Thlarau tlaumi tampi le ṭhancho ding vialte an vun ruah chinchin ahcun an cal i muai in an khun rup ko lai. Asinain an pupa hna chunmang le saduhthah cu a tling cang tiah an ruah i an i lawmhpi ko. Pathian thluachuah kan hmu tiah an ti i Pathian cu an thangṭhat, cucu atu i ZBC (CBC) kan timi a muisam hi asi.
Pastor hmasabik hna;
March 28, 1907 kum ah, hi hna hi Ordination an pekmi hna an si:
1. Saya Thuam Hang (Khuasak)
2. Saya Pau Suan ( Khuasak )
3. Saya Thang Cin ( Lumbang )
4. Saya Sui Hleng ( Zokhua )
5. Saya Sia Khaw ( Hakha )
Insein Bible sianginn kai hmasa pawl:
1. Vial Nang (Tonzang, 1917, a kum 23)
2. Nawl Tling (Hniarlawn, 1918, a kum 22)
3. Van Lo (Sihhmuh, 1919, a kum 23)
4. Sang Fen (Zokhua, 1920, a kum 23)
5. Phu Ci ( Lumbang, 1926, a kum 30)
Hi hna hi Chin miphun lakah Khrihfa biaknak mei a rak vaang hmasatu hna cu an rak si. Pastor a rak ṭuan hmasami an u le rual he kutsih in Laitlang chaklei ram a rak cuul hmasatu hna cu an rak si. Khuahrum, vaangpa, lulpi, vandar, khothlaban le raithawinak, khuachia khuavaang, hnamrung le lohuai, innhuai vialte in a kan luat tertu an si. Khrih nunnak lamah a kan hruai i muihnak chungin ceunak ah Khrih le a ram, a miphun caah kan Deirel Arfi ceu cu an rak si hna. Hremnak phunzakip an rak tuar nain an rak zaam ballo. Thih hnawh le nun hnawh a phumi Bawipa rian thiang a ṭuantu kan si ti kha an rak philh ballo. Harnak an ton caan paoh ah an ral tu a ṭha chin i Thlarau thazaang tu an laa chin. Vawlei cung chawva kong ah an ding i nu, zu le tangkaa kongah zumhtlak in an rak fel. An miphun le an ram ningpi in Vancung pennak chungah lut dih hna seh tiin biatak an chuah zungzal. Mah ṭaangkahuih le a miak an rak kawllo. Midang caa i nun hi an rawl thawbik le an i nuamhnakbik a rak si. Khamhnak cu a zummi hna ca paoh ah a si an ti i ABM caa lawngah a si an ti ballo. 1953 kum in Laitlang Khrihfa vialte cu Convention pek a si caah a min ah ZBC (Zomi Baptist Convention) tiah min an rak sak.
Bible sianginn le a rak kaimi hna;
Dr. Strait Bible Sianginn (Hakha, 1928- 1931)
Hi Bible sianginn in a chuakmi hna cu minung 13 an rak si. Minung 7 cu Hakha le Thantlang peng mi an si. Falam peng in 2, Tidim 3 le Tonzaang 1 hna an si.
Nelson Sianginn (Tidim, 1947- 1950)
Kumthum caankhat chung lawng a si i nu he pa he a kaimi minung 20 an si. An dihlak in an rak awng dih. Tidim 10, Tonzang 6, Falam 2, Thantlang 1 le Tamu in 1 hna an rak si.
Johnson School (Hakha, 1948- 1950)
Minung 32 an rak kai. Caankhat lawng a rak si ve caah an rak awng dih hna. A cawngmi hna cu Falam in minung 11, Thantlang 10, Hakha 9, Tonzang 1 le Zotung 1 hna an rak si.
Zomi Theological College;
Zomi Theological College cu 1953 in thokṭhan a rak si i Tidim ah 1953-55 tiang a rak um. Hakha ah 1956-59 tiang a rak um, Falam ah 1960 in atu tiang (hi caṭial kum 2014 tiang) a um. Tidim in Hakha ah sianginn ṭhial a si cu Rev. Hau Go kha ZBC General Secretary ah an thim caah Hakha ah an rak ṭhial hi a si. Bible sianginn Principal cu Rev. Johnson a rak si. 1960 kum ah ZBC zung cu Hakha in Falam ah ṭhial a si caah ZTC sianginn zong cu 1960 kum ah Falam ah ṭhial a rak si ve. A min cu Zomi Theological Seminary & College ti a hung si i a hmun cu Falam khuapi ah a um. Atu i ZTC timi Bible siangin khi asi.
ZBC tang i Association a ummi hna;
1. Tidim Baptist Association 14. Chin Baptist Association
2. Falam Baptist Association 15. Gankaw Baptist Association
3. Hakha Baptist Association 16. Mindat Baptist Association
4. Matu Baptist Association 17. Lautu Baptist Association
5. Kuki Baptist Association 18. Senthang Baptist Association
6. Zotung Baptist Association 19. Matu Peng Baptist Association
7. Zo Baptist Association 20. Kampalet Baptist Association
8. Thado Baptist Association 21. Paletwah Baptist Association
9. Tamu Baptist Association 22. Zophei Baptist Association
10. Thlantlang Baptist Association 23. Mara Baptist Association
11. Tonzaang Baptist Association 24. Mindat (Sihmi) Baptist Association
12. Sizin Baptist Association 25. Mangkam Baptist Union
13. Kalay Baptist Association
ZBC ah a rak i pehlomi;
1.YZBC
2.CBC
3.LCBC
4.Mara BC
5.MZBC
6.LBC
7.MBC
8.FFBC
9.MZBC
10.Kalaymyo BC
11.Phulpi BC
12.Local Church 11 hna an si.
(Theih dingmi: a cunglei ah kan ṭialmi hna hi Centenary tiang i cazin chung ummi kha kan langhtermi a si).
1916 kumah vawlei cung Khrihfabu pawl hi 3000 hrawng a rak phan cang. AD 2008 ahcun vawlei cung Khrihfa bu hi 30,000 a phan manh. Vawlei cung i a karhmi miphun lakah Khrihfabu zong aa tel ve. Cu bantuk cun kan Laitlang zongah Khrihfabu cu a hung karh ngaingai ve. Centenary tiang i ZBC ram chungah Khrihfabu a ummi zat hna cu khrihfabu 63 lengkai an rak um.
9.CCOC rianṭuannak ( 1983-1999)
Jesuh cu Bawi a si;
ZBC General Secretary Rev. Hrang Tin Khum nih a rak ṭuan lioah CCOC programe cu thok a rak si. E&M Director hna cu; Dr. Hrang Cung Nung, Dr. John Cuai Sang, Rev. C. Hniar Kio te hna an rak si hna. ZBC ram chung Association le Area le Local Church chung i nu le pa thlacamnak le mah siantawk cio chungkhar le pumpak pek chanhnak in hram rak dirhmi CCOC a si. CCOC cu kum 16 Programe in suaimi a rak si. An rak i tinhmi cu thlanglei Laitlang Unau hna sinah ‘Jesuh cu Bawi asi’ ti hngalter le a hngal i a zummi hna nih zungzal nunak le khamnak an hmuh khawhnak hnga caah tuahmi le dirhmi a rak si. Hi programe rianṭuannak ruangah hin Baptist cu thawhbur a tam tuk. Kan mah Khrihfabu ah ra u tiin Khrihfabu dang hna nih rak sawm le rak leem zong a rak tam ngai ve. Culawng hmanh si rihlo in CCOC palai nih an nunnak pek tiangin an kawl i Thlarau tlau tlaih ciami member sinah Baptist Khrihfabu soisel i an kawm chung ah khumh aa zuammi tuukhal le Evangelist ram vai pawl zong an rak um ve. Kan Cathiang chungah midang ṭuanmi ruangah aa lawm ve i midang tuhmi zuuntu an um lai cu aa ṭial bangin Baptist Khrihfabu zong an cung ah kan i lawm hringhran ko. CCOC programe ruangah chaklei le thlanglei he Laitlang Khrihfabu a karh i rianṭuantu tukhal le Evangelist zong Jesuh Bawi a simi ram kauhtertu zong tampi an chuah ve caah CCOC cu Chin miphun nih Khrih Thawngṭha kan theihnak kum 100 tlin ni ahcun kan miphun ningpi in kan i lawm cio. CCOC min in saduhthahmi rianṭuannak cu Bawipa nih a kan cohlan i thluachuah a kan pek caah kan Pathian nih sunparnak co sehlaw a miphun nih thangṭhatnak pe chin lengmang ko hna u sih.
Thawngṭha Caah A Pum Aa Pemi;
A voikhatnak a pum aa pemi minung 1894 an rak si i a voihnihnak cu 906 an rak si, an dihlak ah 2800 an si. Kum 16 chung ah a nunnak a pemi minung 7 an rak si i kum 16 chung ah zumtu thar rak hmuhmi cu minung 20051 an si. Kum 16 chung ah tangkaa hmanmi 549,222,45 a si.
CCOC programe in Bible sianginn kai termi hna;
1. Mindat – minung 63
2. Kanpalet – 40
3. Chindwin taatana – 8
4. Paletwah – 59
5. Gangaw – 2
6. Rakhin – 20
7. Naga – 4
8. CCOC – 20
9. Wah – 2
10. Pakokko – 1
11. Erawady area – 2
An dihlak ah minung 221 an si hna. Hi hna nih rian an ṭuannak a rak dongh hlan paoh cu CCOC rianṭuannak a rak dong rihlo tinak a si.
March 15, 1999 kum i Centenary puai ah kum 16 chung caa i chunmang le saduh rak thahmi CCOC programe cu cung Pathian lamhruainak thawngin ngaihchiatnak le lunglawmhnak mitthli luang ṭi buin donghter a rak si.
Kum 13 programe tiin CMC rian cu ṭuan ṭhan dingin ZBC ram chung member vialte le Association dihlak le ZBC hna cu kut zaṭial tlai buin Buddish ramah Thawngṭha ruang ah kalṭhan dingin chunmang le saduhthah cu Bawipa ca le a ram caah ngollo in hmailei ah kal rih dingin biakamnak rak ngeih ṭhan a si. CMC programe kum 13 chungah minung 8 hna nih an nunnak an rak pek. Midang ca i nunnak pek cu dawtnak lakah a sangbikmi dawtnak asi.
10. ZBC General Secretary ṭuantu hna (1953-2015)
1. Rev. S. T. Hau Go (Tidim, 1953-1957)
2. Rev. Mang Khaw Pau ( Tidim, 1957-1962)
3. Rev. E. Kyon Bil ( Falam, 1962-1968)
4. Rev. J. Sang Awi ( Thantlang, 1968-1977)
5. Rev. C. Hrang Tin Khum ( Falam, 1977-1983)
6. Rev. S. Pau Khan En ( Tidim, 1983-1986)
7. Rev. R. Hniar Ceu ( Hakha, 1986-1989)
8. Rev. J. Ṭial Dum (Falam, 1989-1992)
9. Rev. Dr. Chum Awi (Thantlang, 1992-1996
10. Rev. Tuang Khan Kap (Tidim, 1996-1999)
11. Rev. E. Hlawn Piang ( Falam, 1999-2005)
12. Rev. M. Thawng Kam (Thantlang, 2005-2008)
13. Rev. D. Ngun Thawng Mang (Hakha, 2008-2015 present)
11. ZBC nih theihpimi Bible sianginn hna
1. Zomi Theological College ( Falam )
2. Union Theological School (Matupi)
3. Baptist Theological School ( Tidim )
4. Chin Christian College ( Hakha )
5. Kuki Bible School (Homalin)
6. Baptist Bible School (Tamu)
7. Kalay theological School (Kalay)
8. Bethel Theological Seminary ( Kalay)
ZBC nih theihpi lomi Laimi hna nih dirhmi Bible sianginn cu 40 renglo a um cang. Lai miphun ṭhanchonak caah Bible sianginn le ngakṭah zohkhenhnak hi Pathian nih thluachuah pekmi asi ti ruat buin dawt cu an herh ve.
Dal 4
Vawlei Cung Ralpi Pakhatnak le Pahnihnak Tuanbia
1.Ralpi Pakhatnak
Vawlei cung ralpi pakhatnak hi vawlei cung dihlak a cuulmi tuanbia lawng silo in Chin miphun zong nih hi tuanbia he pehtlaiin harnak kan rak tommi hna tuanbia a um ve caah Chinmi he aa pehtlaimi pawl kha langhter ka duh caah ka hun ṭialnak asi.
1914 June 28 ni ah Yogoslavia siangpahrang Archduke Fadinandz le a nupi kha misual pawl nih Sarejeva khuapi i an rak thah hna ruangah vawlei cung ralpi pakhatnak cu a rak tho. Hi ralpi ruangah hin Mirang ram paruk hna cu hmunhnih ah an rak i ṭhen. Group pakhatnak cu German, Austria le Italy hna an si i group pahnihnak cu England, France le Russia hna an si. I dohnak ding hriamnaam hna cu heh tiah an rak ser cuahmah hna i a thar zong an laakchap cio hna. Europe ram paruk hna cu puai tuah lai bangin an cawl sup ko. Japan le American zong hriamnaam cu ralringte in an rak tuah len ve. Ralthawhnak ram a si lomi hna zong an mah le an ukmi ram cio ahkhan bawmhnak an hal cio caah vawlei cung cu a cul dih caah vawlei cung ralpi pakhatnak tiah ti a rak si.
German nih USA sangphawlawng an rak hrawh piak hna caah Britist sinah American cu a rak i tel colh ve. Japan zong England sinah an i tel ve i Italy zong England sinah an i tel ṭhan. Turkey le Bulguria zong German sinah an i tel ve i atu cu ram hra an si cang. Hi chan lio i cozah ṭhawng deuh hna paoh cu hi ralpi ah hin an i tel dih hna. Kum 4 le cheu an i tuk hna hnuah 1918 kum ahcun German phoih pawl cu an sung. German nih ral a sungh ruangah ramli sinah kum fate in $ 858,000000 lengmang a cawi (a pek zungzal hna). France, Italy, Belgiam, England ram hna sinah 1927 kum thokin liam hram aa thok. 1918-19 kum ah hin Laitlang ah puul a rak tlung i Chin Hills ram hna nihcun raltuknak khuvai hna le Gas an thlah caah puul a tlunnak hi asi an ti. Kan pa kan pu le hna nutar patar hna nihcun caan relnak ah an rak hman tawn. German ral ah timi le khuaza puul timi cu chinchiahnak ah an rak hman ngaingai hna. 1918 kum dongh leiah vawlei cung ralpi pakhatnak cu a rak dih.
(a)German Ral Ruangah Hakha Ral A Tho;
German ral a rak dih lei ahkhan mirang cozah nih Chin Hills ram chungah Labour minung 3000 cu France ram i kal dingah Falam Zipeng zungin Order a chuah. Township pakhat ah minung 1000 cio kal ding a rak si i culio ahcun thlanglei Laitlang cu Chin Hills ah a rak i tel rihlo. Tidim peng in minung 1000 an kal, Falam peng in 500 an kal i pengcheu cu ral thawh an rak i tim nain an mah chungin biathli a rak phuangtu an um caah an hruaitu pawl kha Chin Hills Battalion ralkap pawl nih an rak tlaih hna i thong ah an thlak hna caah an rak dai ṭhan. Hakha peng cu minung 1000 ning in kal an rak duhlo i thih ding ciocio ahcun kan ram kan khua kan miphun le kan chungkhat mithmuhte ah thih kan duh deuh an rak ti i November 28, 1917 kum in ral an rak tho. An hruaitu cu Sakta khua in Pi Ṭial Nawn, Pu Vung Mang, Pu Ral Dum, Pu Ral Bawi le Hakha lei in nu pakhat le mi dangdang, cu pinah Zokhua peng hruaitu hna le Thlantlang peng i Zophei, Lautu, Zotung hna in ral an rak tho cio. Thlantlang peng nihcun Saisih chuak i Ṭio Bangla an rak duah. Hi zaan ahhin Hakha i a ummi hna nih Hakha i a ummi ralkap 75 hna cu an rak duum ve hna i cu hna cu Chin Hills Battalion ralkap an si. Falam lam ah thing an rak hronh, an i chawnhnak thirhri an rak chahpiak hna i hnangamte in an rak um. Khua a hung muih in Hakha ralkap nihcun meiceu chawnhnak signal in Falam Head Quarter ahcun Rungtlang in an hei chawnh hna i rak kan bawm u Hakha peng pawl ral an tho tiah thil sining kha an hei chimh dih hna. Hakha ral tho pawl nihcun hmaanlek meiceu in an i chawnh cu an theihthiamlo caah ralrinnak caang an theilo i daithlang in an rak um. Falam ralkap miakpi kap pawl 75 hna cu an hung pok colh i ralkap dang hna zong an hnulei in an ra colh ve. Hakha raltho pawl he Phauva timi ah ceilak in an i kap. Falam in a rami Mirang ralkap pawl nih Hniarlawn khua zong an rak duah ta. Mirang cozah nihcun Assam Riffle Aizawl i a ummi zong an hei cah hna i a rauhhlan ah Falam cu an hung phan colh ve. Assam Riffle pawl cu Senthang peng ah an kal hna i an khuapi a simi Surkhua ah faak ngai in an i kap. Hi an i kah hi 1918 June thla chungah a rak si. Ralkap pawl cu an lan thluahmah i Leite khua ah faak ngai in an i kah ṭhan caah Assam ralkap minng 7 zong an thi ve. Hakha ral a dotu pawl cu Chin Hills Battalion in Bhutan, Gurkha, Panjap, Guawali, Hualngo, Sihzaang le Assam Riffle India ralkap hna an si. 1918 kum dongh lei ahcun Hakha ral cu an rak sung hna i hi an i kah chung hi kum 1 cikcek an rak rau.
(b) Hakha Raltho Pawl Hruaitu Hna Cu An Tlaih Hna;
Hruaitu pawl thong ah an thlakmi hna cu an rak tampi ko nain an min ṭial khawhmi le theihmi hna cu hi hna pawl lawng hi an si;
1. Pu Ral Dum (Sakta, kum 20 thong)
2. Pu Ral Bawi (Sakta, kum 20 thong)
3. Pi Ṭial Nawn (Sakta, kum 3 thong)
4. Pu Vung Mang (Sakta, kum 3 thong)
5. Hakha nu pakhat cu laitlang in an ṭhawl i Shan ram chaklei Lashu khua ah an kuat.
6. Thlantlang peng Farrawn khuami pakhat zong kumthum thong a rak tla ve.
An min kan hngalh lomi hruaitu hna an tampi ko nain theih khawh lomi an tampi rih ko an ti. Hmun dangdang ah an ṭhen hna i an thongtlaknak aa dang cio hna; Madalay, Monywa, Pakkoko, Minkin thong hna ah an rak thlak hna.
Rian hrang pipi ṭuan in hremmi hna zong an rak um i khuabawi cio kha a zohtu kuli khawng ah an rak hman hna. Lamhlat deuh paoh kha riahcaw an rinter hna i Hakha lamnaih deuh khua paoh kha rian harmi an rak ṭuan ter hna. An ṭuanmi rian hna cu:
1. Zor an timi tibual cu thukdeuh le kaudeuh ding in an cawhter hna i a kam tikhamnak cu lung an rak rualter hna i Pher in an kham, tlak in an cheh, lungrual in an khamter ṭhan hna. Cu Zor tibual timi an dilmi cu ralkap pawl tiliauh cawnnak le thilsuknak i an hman caah min pahnih a ngei. Hakha nihcun a min ah Zor dil an rak timi cu ralkap tili ti zong ah min an sak `han.
2. Inn hmun le lentecelhnak phunphun, certual le pumpululh chuihnak hna an cawhter hna i rang kal khawhnak in Gangaw lam hna an rak cawhter hna.
Kan ṭial lomi hna zong hremnak dangdang a um ko lai i a zei a si hmanh ah pupa hna cung ah cun hruh cu mah caa faak an rak timi cu an cung ah a tlung. Tidim le Falam peng Run ral pawl bangin France ram i labour ahkhan rak kal hna sehlaw an fim deuh hlei ah hmuhmi a kau deuh hnga i tangkaa zong an rak ngei phah cio hnga. An rak thih a si hmanh ah panga ruk hlei an rak thi hngalo. Hruh ralṭhat deuh hlah maw an rak si ko hnga ral an rak i tuk lio i a thimi le thongtlami hna le rianhrang ṭuan dantatmi hna ruah ahcun an ralṭhat cu sungh le zatlak ah a cang dih. Asinain miphun an rak ṭanh ning le an ralṭhat ning ruah ve tikah kaamlo chuncha bang an dirhmun a feh tuk ve ning hi cikawr techin fapar ṭhangthar hna nihcun ram le miphun ca ahcun zohchunh le cawntlak mi an si hrimrhim ko. Sunghhnih le sunghthum in Hakha peng pawl cu an rak sung.
2.Ralpi Pahnihnak Tuanbia (1939, September 1, Friday)
Vawlei cung ralpi pakhatnak a dih hnu i kum 21 a rauh hnuah vawlei cung ralpi pahnihnak cu 1939 September 1, cawn ninga ni ahkhan a rak i thok ṭhan. A ruangcu German ram nih a ram pawng ummi Poland ram kha ruahlo pi in a rak tuk caah asi. Europe ram chung i a ummi German ram ṭhiamṭhiam in aa thok. Poland ram cu England ram nih a zuanhnawh ve caah England le German ral ah a hung cang ṭhan. England sin i aa telmi le German ram lei ah aa telmi tiin Europe ram le vawlei pi cu cheuhnih ah aa ṭhenṭhan. German ram le Japan cu vawlei cung ralpi pahnihnak tho dingin khuakhannak le biaceihnak an rak ngei cang i German nih nitlak leiin, Japan nih nichuah leiin raldohnak cu thok dingin biatiamnak an rak ngei. An i tonnak ram ahkhan ram i cheu i mah ram nih teimi ram paoh kha uk colh dingin hnatlaknak an rak ngei. Cucaah a thlite in Poland ram le American tikulh ram Hawaii Pearl Habor (kawl nih Pale-seihkaan) kha an rak tuk. Nitlak lei cu 1939 September 1 ni in aa thok i nichuah lei tu cu 1941 December 7 ni in Japan nih tuk hram an rak thok colh ve. Bomb an rak thlak hna i cu ni thok cun American zong ralpi pahnihnak chungah a hung lut colh ve. Culio i American General cu Eisenhower timi pa a rak si i an President cu Franklin D. Roosevelt timi pa a rak si.
(a)Japan nih 1941 Dec. 25 X’mas ni ah Hongkong a rak laak;
Hongkong tikulh cu Christmas ni i lunglawm ngai in an hman lioah Japan ralkap pawl nihcun ruahlo piin vaabu hlawm in an hun hlawm hna. Thlakhat le cheu a rauh hnuah Singapore le Malaysia cu an hun lak ṭhan ve hna. Singapore khua ahhin Punjap ralkap battalion 3 le Chin ralkap Kuking Bn. an rak um hna. Singapore Civil pawl zawnruah ah Mirang ralbawi Brigadedier timi pa cu tinbaw in India rili lei ah a rak zaam i Punjab ralkap le Chin ralkap pawl cu meithal zunkhat hmanh puahlote in Japan pawl kut ah an i pe dih. Chin Kuking Battalion ralkap cu a thlite in kawl ram leiah an hung zaam. Mirang ralbawi nganbik cu Japan nih an rak dawi i rili lawng cungah an va thah. Japan pawl cu Singapore in an tho ṭhan i kawl ram Mindung khua cu an hun laak ṭhan. Mindung khua in an tho ṭhan i Burma ram chung khuapibik Rangoon cu 1942 March 8 ni ah an rak laak. Japan ralkap a rak phan hmasami cu 75000 an si i 5000 cu Arakan lei ah an hei lanhter colh hna. Ralkap 70000 hna cu Assam ram i Imphal khuapi lei panh in an kal colh ve. Nifatin in Japan ralkap pawl cu Burma ram ah an hung lut lengmang hna.
Cun, Japan ralkap pawl 75000 an rak phak lioah hin Mirang ralkap pawl cu Burma ram ah 402000 an rak um. Mirang cozah England leiin Order a hung chuakmi cu Japan pawl cu rak tu hna hlah u, rak zaam taak hna u law Imphal khuapi tu ahkhan rak um u. Cun nan zaam tikah nan thilri nan i zaampi khawh lomi hna cu nan duah ta dih hna lai i nan kal cianak lam hna le hlei hna zong nan hrawh ta dih hna lai. Japan pawl nih an in kah hmasa hna lawng ah nan kah ve hna lai, tiin order an hun pek hna. Cucaah an mah lei zong ralkap an rak tampi ko nain an rak zaam cu a si i India ram tu in ṭanlaak kha biapi ah an ruah. Nitlak lei German ral kha an rak tei rihlo caah kaphnih in kan i ṭhen ahcun kan sung sual lai ti zong an rak phang fawn. 1942 June thla in Japan cozah nih Burma ram cu Independence a rak pek i cu lioah Kawl ram a rak uktu cu Dr. Bah Maw kha Prime Minister an rak ṭuanter. Chin Hills ram chungah Japan ralkap pawl cu 1943 November 9 in 1944 December 17 chung tiang kumkhat le ni riat lawng an rak um. Laitlang cu Mirang nih rak ukmi ram ah a cang tiawk asi ko.
(b)1942-1943 Kum Hna Cu I Timtuah Caan Ah An Rak Hman;
An kaphnih in kumhnih chung cu timhtuahnak ah an caan cu an rak hman hna. 1943 kum cu Japan nih hiti hin hmunhma an khuar. Kalaymyo, Natchawng, Mawlaih, Tamu, Naga ram lei in Imphal Gohati luhnak lam caan kip ah Camp an rak tuah dih. Kalaymyo le Natchawng camp pawl hna cu Laitlang lei i kai dingin ralringte in an um. 1943 kum chungah Mirang cozah nih motor lam kha Imphal in Tamu le, Imphal in Tidim tiang an rak chunh manh i Laitlang in Japan pawl cu an rak bawh hna. Japan ralkap zong salian khaan chuak lai bang in an umnak hmun cio in cun an rak i cir lulh ve ko. Mirang pawl zong nih sahraang khaan bawh ko bang meithal lawng an tawngtham lulh ve. An kaphnih in cun kaamlo veve si dawh an si ko hna. 1942 kum khan Chin Hills chimlo cun Japan nih ukmi chung ah Kawl ram cu a rak um dih. Mirang nih ukmi Chin Hills ram cu dum lai le raan lai hngallo in nunu papa ṭihchuk ngamhcho in sa-awk ar-baan le meicung sapherh bang lungawṭawm in an rak um ve hna. Pipu hna an rak mawh hrimlo. Vanchiat lei vanṭhat ah ramhrut le sifak ṭhangtu le fimchimtu le mit khuadei tertu a rak si ai. Zeicah tiah, Western Chin Levy (Volunteer) an rak phonh i minung 2000 an rak lut. Chin Hills Battalion he ralkap 3000 an rak um ve. Hi ralkap 3000 hna a rak hruaitu hna cu Chin Hills Battalion Comanding Lt, Col. Hezual a rak si. Hi hna pawl hi Laitlang i a ummi Division 17 chungah rak telhmi an rak si hna. India Army pawl cu Imphal lei in an ra i an ke tein Tidim in Theizaang khua tiang an rak phan. An ralkap pawl hna cu Mirang, Gurkha, Chin hna an si. Division 17 hna cu an baan ah an i benhmi bedge cu chizawh cuang a si. Mirang ralkap i an hruaitu nganbik cu Lt. General Scoons a rak si. Japan ralkap pawl i an hruaitu nganbik cu Lt. General Mutaguchi a rak si. Hi hna pahnih hna hi I tuknak ah hruaitu an rak si i an cunglei zong in order a vun pe khotu hna an um rih. Mirang lei cu General Sir William Slim a rak si i Japan lei ahcun General Gawabe timi pa a rak si.
Hakha nu hla phuahmi (thington aw)
1.Vairang pa cu ṭap kiarmar cang lai,
Za a uk le a peng chungmi nih,
An bawm kho tilo ee..
2. Japan rimnam pa kai a fah cu,
Benet an zang tha tu ngual,
Mal in an run hoi hi ta ee..
(c) Ralkap An I Uk Ning;
Britist le Japan an i dohnak tuanbia hna cu kan hngalhfian deuhnak dingah an rak i ukning (organization) kan hun langhter hmasa hna lai;
1. Ralkap 10 cu section 1, senhnih nih a hruai hna.
2. Ralkap 30 cu palatton 1, Jemadar le Sgt pakhat uk an si.
3. Ralkap 100 cu Comny 1, Captain le Subidar bohnih uk an si.
4. Ralkap 1000 cu Battalion 1, Lt, Col, le Subidar Major pakhat uk an si.
5. Ralkap 3000 cu Brigade 1, Brigadadier pakhat uk an si.
6. Ralkap 10000 cu Brigadedier 1, Major General pakhat uk an si.
7. Ralkap 100000 cu Corp 1, Lt, General pakhat uk an si.
8. Ralkap 100000 leng cu General pakhat uk an si. 1 Army ti a si.
Mirang
General Sir William Slim nih a hruaimi hna cu;
No. 4 Corp Division pathum hotu cu Lt, General Scoones (Imphal H.Q. ummi)
1. Division 17 phu cu tlang cung uktu a si.
2. Division 23 phu cu Imphal Corp H.Q. (Head Quarter) vengtu a si
3. Division 20 phu cu Imphal in Tamu tiang vengtu a si.
Kohima ahcun Mirang Battalion 1, Nepal Gurkha Battalion 1, Assam Rifle Battalion 1 hna an um.
Japan
General Gawabe nih a hruaimi hna cu;
1. Corp Division pathum hruaitu cu Lt, General Kuta Kuchi a si.
2. Division 15nak hotu cu Lt, General Yamauchi a si.
3. Division 30nak hotu cu Lt, General Saato a si.
4. Division 33nak hotu cu Lt, General Yanagida a si.
Hi hna hi Imphal khuapi laatu dingin ngangngaan ngai in Burma ram in a hngakmi Japan ralkap hna an si.
(d)Britist Ralkap Pawl Timhtuah Ning;
Imphal khuapi hi meng 700 tiang a kaumi hmun i a ummi a si. Burma ramri in meng 75 hlatnak ah a um. Mirang nih Burma ram cu laa ṭhan ding in Japan doh ṭhan aa tim i raltuknak riahcaw le ral hriamnam hna le ralkap hna cu Imphal khuapi ahcun a chiah dih cang hna.
Corp pali uktu Lt, General Scoones nihcun Division 17 cu Imphal in Burma tiang ṭuanvo a pek. Division 20 zong Imphal in Tamu tiang ṭuanvo a pek i Division 23 kha Imphal H.Q cu veng dingin nawl a pek hna.
Japan nih India a doh lai timi cu General Slim nihcun Feb. 4 ahkhan sungṭhoh sin in a rak theih diam cang i ka ralkap pawl hi tlang cung hmunkip i an um a si ahcun Japan nih an kan tei sual lai, cucaah cun hriamnaam i chanhnak le rasen i chanh fawinak ding Imphal ah an um dih ah a ṭha lai. Cu pinah Japan caah a hlaat deuh fawn ahcun a ṭha, tlangcar ah an um lai i hriamnaam le rasen an i chaan kho lai lo i a ṭha lai, tiah a ruah caah order a chuah.
Lt, General Scoones nih Tamu lei i a ummi Division 20nak cu mah ti hin bia a hei pek hna “Japan pawl an rat tikah kaplo in nan hnu lei ah nan tolh lai i nan thil nan phurh khawh lomi hna kha mei in nan duah ta dih hna lai. Lam le hlei hna kha nan hrawh ta dih fawn hna lai i Sanam khua in ṭan nan laa lai i Japan pawl an rat tikah zaam tilo in nan rak i chang peng lai” tiah nawl a pek hna. Tidim tlang cung i a ummi Division 17 pawl zong kha order cu a theihter ve hna i vanlawng lei zong order cu thawng a hei thanh ve hna. Imphal Khuapi cu khamh kho ding in timhtuahnak an ngei i an hna zong a ngam.
(e) Chin Hills ah Japan pawl kai an i thok cang ( 1943 Sept. 12);
Kalaymyo i a ummi Japan ralkap pawl cu Myohlah khualu in kai an rak i thok i kawl aa naih biknak Theizaang khua in Mirang ralkap Chin Hills Bn, Indian Army le Levy nih an rak bawh hna. 1943 Sept. 12 ni ahcun kumhnih chung ah ha thithak le ngangngaan ngai in an hngahmi meithal zang cu hmeh hram an hun i thok cang hna. Hi an i kah ni ahhin Mirang lei in Levy pahnih le Japan lei in Myohlah bawi Pu Sai Tluang zultu pakhat an thi hna i cu ni ahcun Japan cu Kalaymyo ah an kir ṭhan.
1943 Oct. 5 ni ah Natchawng lam lei in Japan pawl cu an kai ṭhan i Mualzawl le Vuibulah hna an hun laak pah in Falam khua cu hei laa ṭhan ding in Myosi in Lente khua ah an phan. Falam lamnaih Mangkheng tlang ah Mirang ralkap pawl he 1943 Novem. 1 ni thok in ni 7 chung an rak i kap ṭhan i a voihnihnak an i kah a rak si. Laitlang chung i ikahnak ahcun a faakbik le a caan a saubikmi a rak si. Hi tan i kahnak ahhin C. Company in Hualngo ralkap pali le D. Company in Commander Major Phillige hna an rak thi. Japan lei i a thimi le aa hliammi hna cu an um le umlo hngalh khawh an silo. Japan nih 1943 Nov. 9 ah Falam khuapi cu an hei laak ve. Natchawng camp i a ummi Japan pawl zong Hakha khua ah an rak lut ve hna.
Japan pawl cu Zahau ram Aikawn khua tiang an hei kal i Aikawn khua ahcun a voithumnak an i kap ṭhan i D. Company ralkap pahnih an thi ṭhan. Japan ram haal pawl cu Falam lei an tlun pah ah Zongte le Tibual khua hna kha an hrem pah hna hnuah, Levy Head Quarter Tlangkhua an phaak cun an rasen chiahnak kudawng le thildang hna zong an duah piak hna. Chin Hills Bn. Ralkap le Levy pawl camp zong an duah piak hna. Japan ralkap pawl an phaaknak khua paoh cu vok le ar zong an ngaan hna lo. Hakha peng i Surkhua mi nih ram haal a vakmi Japan ralkap Section 1 (minung 12) hna cu Bawinu hlei an zawh cuahmah lioah Phaipha khua pawng ah an rak thah dih hna. Japan pawl nih Surkhua Bomb kan thlak an ti i Hnaring khua ah an rak thlak caah nau a pawimi nu le pa pakhat hma an pu i a thimi belte cu an umlo. Inn zong a kaang nain an hmih khawh ṭhan. Japan ralkap tambik a rak that khotu hna cu Surkhua pawl an rak si. Chin Hills Battalion nakin an ṭhawng deuh.
(f) Japan Nih Tidim Khuapi An Laak Ṭhan
Japan nih Falam le Hakha an laak lioah khan Tidim cu an laa ve lo. Indian Army Division 17 kut ah an um ko. Falam i a ummi Japan ralkap le CDA ( Chin Defense Army) pawl nih Seipui khua pawng i a ummi Khiangzaang khua i a ummi Mirang Levy pawl hna cu an va kah hna i Mirang bawi Captain bothum pa an va thah. A lu an tan i Falam khua ah an tlunpi. Hakha ummi Japan pawl nih Thantlang le khuate lei tampi zong an hei hranh ve hna. Hakha peng khuate pawl zong an hei hranh ve hna i an vok le an ar zong an duh paoh in an rak thah piak hna. Imphal laak an duh caah Falam le Hakha i a ummi hna cu an auh dih hna i Kalaymyo ah an i din ta. Cu hnu ahcun Japan pawl cu an mui hmuh ding an um tilo. 1943 Novem. 9 ni ah Falam ah Japan pawl an lut i 1944 Nov. 17 ah an kir ṭhan. Laitlang ah kumkhat le ni 8 lawng an um manh .
(g) Assam State Imphal Khuapi Cu Va Tuk Awk Ah An Pok Hna ( 1944 Mar. 6);
Japan ralkap pawl cu an umnak hmun cio in 1944 Mar. 6 ni cu Imphal khua lei panh dingin an pok hna i kawl ram ummi pawl zong tlang ah an kai dih. Hika i Japan ralkap Corp 15 i a ummi ralkap hna cu an zaate 100000 an si. Division 33nak cu Kalaymyo in Tidim ah an kai. Lt. General Yanagida nih a hruai hna. Division 15nak cu Tongdunt khua in Tamu leiah an kal hna i an hruaitu cu Lt, General Yamauchi a si. Homalin ummi Division 31nak cu Kohima lei panh in an kal i, Lt, General Sato nih a hruai ve hna. 1944 Mar. 6 cun Japan pawl cu Chindwin varal an chuak dih i an thil pawl cu rang le minung nih an phurh. Cu pinah an mah ralkap pawl zong nih an phurh pah ve. Japan an ra cang lai ti cu Mirang nih an theih i Mirang pawl nihcun an rak bawh hna. Mirang pawl nih an kan bawh ti an theih caah ramlak in an kai diam ve. Mirang pawl nihcun Japan pawl an ra ngam tilo ti an ruah liopi ah ruahlo piin Japan pawl nihcun an hun nam ciamman hna i Mirang pawl cu khuacimui in an tuah hna.
(h) Japan Pawl Le Indian Army Pawl An I Kap
Indian Army Division 17nak, Tidim lam i a ummi hna cu March 13, 1944 ah a raa ding an si nain nikhat in an tlai deuh sual caah Japan he cun Tonzaang, Tuikhing le Cikha ah ceite in an i kap. Japan pawl he i kah buin April 5, 1944 kum ah Imphal rawn cu an hung phan kho. Japan pawl an tanh manhlo dengmang hna. April 7, 1944 ni ahcun Imphal cu Japan pawl nih an kulh dih. Lt. General Sato phu pawl nih Kohima zong cu an rak kulh dih ve. Imphal khua chung i a ummi Mirang ralkap pawl cu Division pathum lawng an um. Imphal le Kohima an kulh dih caah zen kuan le rasen pek khawh an si tilo i vanlawng tu nih a rak thlak hna.
Kohimma i mirang ralkap pawl cu Division pahnih hna nih an hung chanh hna i Kohima kulhtu Japan pawl cu April 20, 1944 ah an zaam ṭhan. Asinain Division 31nak a simi Japan ralkap he cun thlahnih chung an i kap peng rih. Hi Kohima i kahnak ah hin Mirang ralkap cu 4000 an rak thi. Hitan i dohnak ahhin sort benet chunh le khukhari naam sah tiangin an rak i do hna i ṭih a nung bikmi i dohnak a si an rak ti. Corp 15nak hotu Matakuchi nihcun fur tlak hlan ah Imphal khuapi laak khawh cu aa tim peng ko. Imphal khua chungah Mirang ralkap 153000 an si nain nifate an i chap chin lengmang. Imphal langhnak Nungsikam tlang an timi, Imphal in meng 6 a hlatmi cu 1944 April 10 ni ah khan Japan pawl nih an rak phankkhawh cang nain Imphal hmun rawn tu ahcun an lut kho rih lo.
(i)Nungsikam Tlang Ah
Hi tlang hi a biapi tukmi a si caah Mirang pawl cu an thin a phang tuk hringhran. Cucaah chun zan hlan in Bomb an rak thlak hna i Tank le miakpi in an rak kah hna. Nungsikam tlang i i tuknak nithum hnuah an chuh khawh hna. Nungsikam tlang i i tuknak tan ahcun Japan pawl tambik an rak thihnak a si. Mirang pawl zong tam ngai an rak thi ve. Sortnaam le benet hmang in Kohima i dohnak bantuk khan an i do ve. Japan pawl nihcun meng 6 hlatmi tlang in Imphal khua cu a lang in an hei hmuh i an rak kir taak ṭhan.
(j) Japan Biathli Mirang Nih An Rak Theih Dih
Japan ralbawi nganbik hna nih April thla cheu i an i chonhmi kha Mirang pawl nih an rak ngaih i an rak theih dih. Cu hnu cun Japan pawl cu an rengh chinchin hna i awlawkchong in an rak tuah hna. Imphal dotu Division 33nak uktu Lt. General Janagida cu va thleng dingin Lt. General Janaga an fial. Cuti cun Division Commander pahnih hna Yamachi le Sato zong an reng an ṭhumh hna. 1944 May thla cheu hnu cun ruah a hung tam cang i eidin zong an dong pah. Eidin le zenkuan hriamnaam hna zong an rak i chaan kho tilo. Mirang le American nih bomb an thlak hna i vanlawng cung in mechinegun timi meithal in an kah peng hna. Eidin an dongh cang caah ramsa an thah khawhmi hna le thingthei ram bahra hna kha an cawh hna i nun bawmtu a si lai tiah an hmuhmi paoh kha an eicang hna. An chung a tlik hna, rai nih a fanh hna i an celh tilo caah Kohimma a kulhtu Division 31nak cu May 20, 1944 kum ahcun an rak kir ṭhan. Hitluk an har buin a nungdam le hriamtlai kho deuh hna nihcun Mirang pawl cu an kah pah hna i an zaam pah fawn. July 20, 1944 kum ahcun Japan cozah nih Chindwin vapi tiang Corp 15nak asimi Imphal le Kohimma dotu hna cu kirnak nawl a pek hna. Hilio caan cu furpi thu le tilianh caan a si caah vate lian tan a hau i zawt le fah le rawlṭam tihaal buin Chindwin vapi panh in an rak zaam hna. Mirang nih vanlawng cung in bomb an rak thlak hna i mechine-gun meithal in heh tiah an kah hna. Tanglei in tank in an kah hna pinah ke ralkap nih an dawi rih hna. Japan pawl cu vaan an zoh ah a sang lei an zoh ah a pit. Japan pawl cu Hawayii tikulh Pearl-habor(USA tinbaw dinhnak Pale Seihkaan) ah December 7, 1941 ni i Bomb an va thlakmi hna kha cu an zaanmang ah a cang dih. A nungdam vial nih Chindwin vapi cu an phan nain tilian ral nih a rak bawh hna i vanzaa an zo hoi fawn. Imphal le Kohima i tuknak lio i Japan ralkap a kalmi pawl kha 100000 an si i Chindwin vapi ral a chuak khomi cu 35000 lawng an tang cang. 65000 hna cu Japan ram ah kir ṭhan tilo in ram le miphun caah tiin an lu an rak i pe hna. Arakan lei i a kalmi 5000 zong an kir ṭhan tilo.
1944 Sept. thla hrawng cun Japan acozah nih Corp leader le officer lian deuh hna cu an reng a ṭhumh dih hna. Imphal le Kohima idohnak i an sungh hnucun Britist cozah nih an tei lai ti kha vawlei cung pumpi nih an umhar phen ah an ceih lulh cang. Mirang ralkap a thimi hna cu 12,0000 an rak si. Japan tuanbia ahcun hiti hin caa an ṭial, “hlan liopi in atu tiangah tlang cung raltuknak ahcun Imphal le Kohima i kan sungh bantuk cu a um ballo” tiah an ṭial. A nungmi Japan ralkap pawl cu an ram ah kirnak nawl an hmu rihlo, cu hleiah Burma ram cu an kut tang i a um rih caah mah ram i um bantukin hnangamte in an um kho. 1945 kum cu Burma ram ah hnangamte in an um.
(k) Bochoh Aung San Le A Hawi Le An Hna A Ngam Tilo
1942 kum i Japan pawl nih pekmi Independence cu an hna an i ngamhpi kho tilo i Japan pawl do ṭhan dingin Mirang pawl bomh va hal dingah India ah an kal hna. ‘Japan cu kan doh ṭhan hna lai, an kan pekmi luatnak zong nan kut ah kan in ap hna lai. Japan pawl va doh zong kan bawm ṭhan ulaw Independence zong nan mah nih kan pe ṭhan u ti kan duh’ tiah an va ti ṭhan hna. Cuti cun an kir ṭhan i March 27, 1945 ni thokin Japan pawl cu an rak doh ṭhan hna. Cucaah March 27 ni cu luatnak hmuh hnucun Kawlram mi hna caah ni sungkhun Ṭawhlanzi Neh ti asi. German cu vawlei cung ralpi pahnihnak a thoktu a rak si, 1945, Mar. 7 ni cu a ningzah le ṭah zapei khat he a sungh ni ah a hung cang. Cun Japan zong cu Aug. 6, 1945 ni cu Pearl-habor i a thlite in bomb a rak thlak bang khan American nih Nagasiki le Heroshima khuapi pahnih ah Bomb leiba cu a hei cham ve. Atam Bomb a si caah vutcaam ah a rak i cang dih an ti. Aug. 15, 1945 ni ahcun ral sunghnak thawng cu ningzah phurhpi khat he “ka sung cang” tiah vawlei pumpi ah a thanh.
Sept. 1, 1939 ni i a thomi vawlei cung ralpi pahnihnak cu a dih cang. Hi tuanbia hi Chin miphun kan hrampi pakhat bantuk i a can caah a tawifiannak deuh in ka hun ṭial. Japan ral kum khat le ni riat a tuarmi chung ah Chin miphun hi kan rak i tel ve.
Japan nih 1942 kum in kawlram cu Independence luatnak a pek i Aug. 15, 1945 tiang cu Japan nih pekmi Independence chung cu Dr. Bah Maw nih Kadihkaṭhih timi Vuancichoh cu a rak ṭuan.
(l) Zeiruangah Dah Atom Bomb An Ser Hnga?;
1941 kum ah Oholfaha timi pa nih Atom Bomb cu a rak hmuh i German acozah nih Israel miphun pawl a hrem lio hna ah American ram i a rak zaammi Israel pa Albert Einstein le a hawipa nih President Roosevelt sinah Atom Bomb tuahnak nawl an rak hal. Achan cu atu i bomb kan tuahlo ahcun German cu Russia ram a luh tikah Atom bomb a tuah colh lai tiah kan zumh. German nih Atom a hmuh hlanah tuah zokzok a hau. German nih Atom bomb a tuah a si ahcun vawlei cung ram tampi hna le minung zawn ruatlo in a thlak peng ko hnga. Cucaah a mah nih a tuah hlan i kan tuah hmasa lo ahcun vawlei cung ram tampi hna le American ram hi kan khamh manh hna lai lo tiah an rak ti. Japan ram i thlak dingah ti theng in an rak tuahlo, vawlei cung pumpi hna le American khamhnak caah tiah tuahmi a rak si deuh. American President nih tuahnak nawl cu a rak pek hna. Japan le American an i doh hlan in tuah rak thokmi Atom bomb a si. 1942 kum in Einstein le a hawipa nih an rak tuahmi a si i, vawlei cung ah a rak um ballomi Atom bomb cu 1945 Aug. 6 ni ah Japan ram ah an hneksak i ṭihnungmi bomb a si kha vawlei cung pumpi nih chimmi le hngalhmi a hung si. Atu ahcun ṭih a nungmi Atom bomb nakin a ṭhawng deuhmi bomb thar a tam tuk cang an ti.
(m) Japan Ral Sung Pawl
Mirang cozah nih Japan ral sung pawl cu thilrawk remhtu ah an rak hman hna i an bawi pawl cu a zohtu kuli khawng ah an hman hna. Lam, hlei, tinbaw, motor, tlanglawng, vanlawng hei tibantuk hna kha a remhtu ah an rak hman hna. Seh le thil dang a phunphun hna zong an rak remhter hna. An ṭuanmi rian ah an daithlanglo i zumhawktlak le felte in an ṭuan zungzal. Nungdam in a ummi Japan miphun hna cu 1946 kum dih ah Britist acozah nih kum dih lai ah an ram ah a kuat dih ṭhan hna.
(n) Japan Ral Lio I Chin Miphun Nih Hla Phuahmi
Tidim phuahmi;
Japan galkap CDA te, sakam kei bang hang le ki lawm ee,,
Sakam kei bang, hang le ki lawm, gual tung va bang tuang le ki lawm ee..
Hakha nu nih Punjab pawl a phuahmi;
Thington aw,
1.Regiment tin Punjab kai hna maw,,
Lu cung sawm ai hriah hluan, ngun cik ṭial,,
Lung lam nan ka hlau ee..
2. Japan pa nih a kai pi khiangthawng,,
Na thlaam lang lai ti hnun hring
Dawhte cu celngel angki ee..
3. Vairang siang hnuai thir meithal put in,,
Japan rungcin khuavel cu,,
Paṭan run rual an ka hlau ee..
4. Na uk van deng a phan ṭhan cang lai,,
Vairangpa aw i khirh law,,
Lungrawn, khua kam ṭhantu ah ee..
5. Japan rimnam pa kai lioah khan,,
Zawng raang ngunkung bawi zung ṭhu,,
Run rual chum bang ṭian dih hna ee…
(o) Burma Independence Hal Lio Le A Peh
Burma ram cu 1942 kum ah Japan cozah kut in luatnak cu hmuh a rak si i Kadihkaṭih Vuancichoh ah Dr. Bah Maw a rak si. Asinain Japan cu Mirang nih an tei ṭhan caah Kawlram cu Britist acozah kut ah a hung um ṭhan. 1945 March thla ah Bochoh Aung San nih Japan nih pekmi Independence cu Mirang kut ah a rak ap ṭhan. Mirang cozah nih kum 60 renglo a rak ukmi Burma ram nih luatnak rak halmi cu a cu ve hrimhrim mi a si ko. Cucaah 1946 kum ah Bochoh Aung San hruainak in luatnak cu Mirang cozah sinah a rak hal hna i Mirang cozah nih Aung San cu rawn i a ummi Kawl miphun pawl lawng cu pek nan phu lai lo. Independence nan duh taktak a si ahcun tlangcungmi pawl zong an i tel a hau ve lai. Tlangcungmi hna hnatlaknak va la law an lungthlinnak minthut (sign) kan hmuh i a hmaan ko ahcun Independence cu pek khawh nan si ko lai. Va tlung law tlangcungmi hna he vaa i ceih ta rih uh an rak ti caah 1947 February 12 ni ah Pinlung khua i Conference an rak tuah cu asi. Cu ni cu Piṭhawngsuh Neh (Union Day)an timi kum fate in tuahmi ni hi asi. Tlangcungmi timi hna cu Chin, Kachin, Shan, Karen miphun hna an si. Tlangcungmi hna hnatlaknak minthut hmuh khawhlo ahcun luatnak cu hmuh khawh a rak silo. Cu min an thutmi tlangcungmi hnatlaknak cu England acozah sin ahcun aa kalpi ṭhan i luatnak pek dingin bia an rak kamh i hnangamte in a hung kir. Bochoh Aung San le a tlangchuak pawl hna nihcun Democracy phung ning in i hruai dingah bia an ceih i khua an khaan cuahmah lioah Aung San le a hawi le cu ram le miphun caah an nunnak ni bangin 1947 July 19 ni ah a rak tla. Misual kut in an thi, U Saw hruainak in thah an rak si. 19. 7. 1947 ni cu Azaani Neh tiin philhlonak upat pek le ngeihchiatnak nibik ah hman a si. Independence laak caan a hung zaat tikah cun Bochoh Aung San cu a thih cang caah England ram ah a aiawh in U Nuh an rak timi pa Takhin Nuh cu a rak kal.
(p) Independence
England acozah nih Burma ram cu 1948 January 4 zinglei suimilam 4:20 caan ah luatnak cu a rak pek. England Alaan(flag) cu tangah an ṭhumh i Burma Alaan cu a tangin a cungah an kaiter. Burma ram cu ram pakhat ah aa cang ve. Burma Alaan cu a senmi rong a si i cheuli cheukhat cu cica raog a si i a cunglei a kil i hrithlainak kil lei ah a um. Cu cica rong i a laicir ahcun arfi nganpi a um i a velchuum cu arfi panga hna nih an kulh. A lai i arfi nganpi cu kawlram Map aiawh a si i arfi a hmemi pawl panga hna cu ram chung i miphun panga pawl lungrualte in luatnak a laatu hna aiawh tinak asi; 1) Kawl, 2) Karen, 3) Shan, 4) Kachin, 5) Chin tinak an si hna. Alaan an thlai ri in World Record chungah Burma ram cu mahte in aa uk cangmi ram asi tiah roca chung ah an rak ṭial.
(q) A Thlite In Ram Chung A Buai
1946 kum i Independence halri khan Democracy in kan i uk lai tiah an rak ruah caah a chungte in Party an rak i sawm hna. Cu Party cu Independence rak hmuh hlanpi ah khan ram buainak an rak chuahpi cang. Cu buainak ruangah cun ram chungah raltuknak tete zong tampi a rak chuak cang. Luatnak kan hun hmuh hnucun Communist Party, Takhin Tan Tun Socialist Party, Alaan ni Party, Alaan Phyo Party hna le Party dangdang kawlram Party hna an si. Democracy uknak a duhmi lutlai Party hna cu Phahsahpahlah an rak ti. Tlangcungmi hna zong nih Party dang tete an rak ngei cio hna. Hi Party pawl lungkhahlo ruangah Kawlram cu tapung le damiah in a rak khat. Cu caah ṭhancho lei panhlo in rawhral le derthawmnak ah atu tiang kan hman hi asi. Kan rual le kan hnu i Independence a rak hmu vemi hna cu an mah le an tawk cio in a ṭhangchomi ram an si hna. Cu ram hna cu:
1. India ( 1947)
2. Pakistan (1947)
3. New Zealand (1947)
4. Korea (1948)
5. Israel (1948)
6. Loas (1949)
7. China (1952)
8. Libya (1952)
9. Tunisia (1953)
10. Cambodia (1953)
11. Australia (1955)
12. Sudan (1956)
13. China (1957)
14. Malaysia (1957)
15. South Africa (1960)
16. Thailand (1960)
17. Singapore (1960)
18. Vietnam (1976)
19. Philippine (1976)
20. Bangladesh (1971) hna hi an si.
(r) 1948 kum cun
Zaapi duhthimnak Democracy in i hruainak cu thok a si cang. Tamadah (President) hmasabik cu U Saw Sui Teih a rak si. Tamadah cu khuahun bawi a si i nawlngeihnak a rak ngeilo i sign thutu menmen a rak si. Kawlram cu Vuancichoh hruainak in a rak i ukmi Democracy phung a zulmi a rak si. Cucaah ram hruaitu le uktu taktak cu Prime Minister Vuancichoh Takhin Nuh timi (U Nuh) timi pa a rak si. Kawlram ralbawi nganbik cu General Smith Dun timi pa Keren miphun a rak si. Chin Special Division chungin Naingngandaw Duhtihyah Vuanci phoih ah Tidim peng Thuklai khuami Vung Khua Hau cu (Duh Vuanci) a rak i tel kho ve. Chin Ziza Vuanci ahcun Matu peng i Vuantu khuami U Vom Tu Mawng cu 1948-1952 tiang a rak ṭuan.
(s) Karen ral an tho;
1949 March thla ah Karen nih Kawlram uknak aanaa ting dingin ral an rak tho. Culio ahcun Chin Riffle Battalion cu a ho lei hmanh ah tello in an rak um. Cucu Karen pawl he an biakam ning a rak si. Cucaah Kawl pawl cu Karen nih an rak tei cuahmah cang hna. Kawlram cu a buai caah Chin ralkap pawl cu Shan ram i chaklei Lasu ah a ummi an si i Battalion ah rak kir dih u tiah an hei cah hna. Chin Riffle Company pahnih hna cu Meihṭhila an phak ah Karen pawl nih an rak kah hna i ralkap 100 renglo an rak thi. Ralbawi a cheu nih an chim ning ahcun 153 an thi tiah an chim. Kaya ram zongah Chin ralkap hna cu 30 tluk an thih caah Chin ralkap pawl cu a bawi achia in an thin mei bang a kaang colh. Lt. Colonel Hrang Ṭhio le Chin ralbawi pawl kha meeting an tuah i Karen ralkap nih hin an kan palh sual caah a si ko lai, nan thin i beng u law kan ngaihthiam hna ah a ṭha ko tiah an ti. Thinhungmi le ngaihchia tukmi bawi pawl nihcun Karen he kan nu hri kan pa hri aa tlailo, ralkap hizat an kan thahmi ngaihthiam a duhmi tello in kan kut i a ummi zenkuan a dih hlan lo kan kah ko hna lai an hun ti ahcun ralbawi cheukhat le Lt. Colonel Hrang Ṭhio cu an lau ko. An ceih ṭhan i Karen cu kan biakam nan hrawh i kan ralkap pawl tam tuk nan thah hna caah hi caa nan hmuh ri cun Chin le Karen cu ral kan si cang i kan in kah ve cang hna lai tiah caa cu an hei pek hna. Chin Riffle Battalion nih Karen pawl kah an timh hna ti thawng a theimi Kawl miphun le Kawl bawi pawl cu an hna a ngam i an nih lawng a chuak ko cang. Lt. Colonel Hrang Ṭhio le Chin bawi pawl cungah Kawl bawi pawl cu an hmai a panh i bia ṭhaṭha an chim. Chin ralkap pawl cu an dawt ngai hna i upat hmaizahnak tampi an pek hna. Chin ralkap pawl zong cu an hnarchia a puar i kan mah Chin Riffle Battalion tiah a hlawh in an rak i hlok len ve. Bia vaivuan deuh ahcun Karen ralkap pawl chim ning le Lai ralkap pawl cheukhat zong nih an chim ve ning ahcun hiti hin a si. “Vuancichoh U Nuh nih Lt. Colonel Hrang Ṭhio cu a inn ah len a sawm i Karen ral na tei a si ahcun na reng kan kaiter lai i ka fanu zong kan pek lai” tiah a ti tiin an rak chim. Bia an i ruah lio hi a theitu um dawh an si ti zongin a chimtu an um. Asinain an i ruah lio a theitu cu um taktak dawh an silo. Karen ralkap pawl chim ning tu a rak si deuh rua. 1949 May thla in Chin le Karen pawl cu tuk hram an hun i thok. Karen ralkap Head Quarter pi cu Insein ah a um. Cohtaungkyii, Sawbuaci le Insein area hrawng ahhin faakbik in an rak i kahnak a si. 1949 May thla chungah Insein ralhau pi cu 1st Chin Riffle hna nih an laak i Karen ral cu Ṭhantapin ah an rak zaam i 1st Chin pawl nih cun an hei dawi hna. Lt. Colonel Hrang Ṭhio nihcun Chin battalion nih Ṭhantapin khua an laak cang rua tiah hnangam in Jeep motor in a hei kal i Karen ral nih a phei ah an kah i Mingaladon i ralkap sizung ah an kalpi. 1949 Aug. 8 ah a miphun le a rian a kal taak i a thi. A hmutu hna chimning ahcun a pheiruh cu a kiahlo caah a phei tan a duhlo buin Doctor Kala pa le Karen sayama hna nih a phei canceo in an rak tan. Karen sayama nihhin si a chunh ruangah a thih hi a si lai tiah kan ruah ko tiin Hrang Ṭhio i a driver pa nih a chim. Lt. Colonel Hrang Ṭhio cu Falam Laizo khuami a si i a saan pe 5 le lehmah 10 a si. A thih ah kum 29 lawng a si rih. Amah hi lentecelh phun le rang cit hei ti phun hi a thiam ngaingaimi a si. A ruak cung ah Chin Ziza Vuanci Vom Tu Mawng le a hawi Vuanci pawl hna nih upatnak an hun pek. A ruak cu Laitlang lei ah an tlunpi i Falam i Cinmual tlang ah an vui. 1st Chin Commanding cu a thih cang caah 2st Commanding ah Major Van Kulh nih a rian cu a hun chaan. Van Kulh cu kum 24 a si, 1st Chin Riffle Battalion hruaitu cu hngakchiate a si nain a hruai khawh ko hna. Karen ral tuk lio i Turah a hmumi hna cu hi hna hi an si:
1. Bokyi Thai Chawn (B.G.M. MC) Aung San Thuriyah (VC) a nun buin a hmumi a si.
2. Lt. Ca Thuan (Tihah Thurah)
3. Lt. Hniar Ceu (Thurah)
4. Lt. Run Ling (Thurah)
5. Lt. Thang Sui (Thurah)
6. Lt. Ngun Nawl (Thurah)
7. Rifle man Nawl Sum (Thurah) hna an si. Bokyi Thai Chawn ti dahlo hi cu a dang a hawi le pawl cu hi ikahnak tan ahhin
ralkut in an rak thi dih hna.
Chin pupa hna sulhnu hi a lamkip in ruah tikah ngaihchiatnak le sifah tuarnak phun hi a tam ko. Pasalṭha le kaamlo an rak sinak hi a lang fawn i phun ṭanhnak le dawtnak lungput an ngei zia zong hmuh khawh a si. Karen ral ahhin Chin ralkap pawl hi minung 200 hrawng kan thi tiah ralbawi pension cangmi hna nih an chim tawn. Karen pawl zong nih Kawl miphun kan zapei chung i kan hum cangmi cu Chin pawl ruangah Kawl kuttang ah atu tiangin kum 60 renglo miphun le kan ram nih harnak kan tuar tiah lungfak ngaiin an chim ve. Ralthawh a hmangmi German, Hakha peng, Japan le Karen hna zong an donghnak tuanbia cu rel a nuamlomi le lungfah ngeihchiatnak lawngte an si ko hna. Hi Karen ral rak i tuk ṭum ah aa telmi ralbawi pawl zong nih an chim ning hi an i khat cio hna lo i cun i khah awk zong a harmi a si ve ko. Zeica tiah hmunkhat pi ah an umlo caah an chim ning cio zong hi aa dan cu a hau ve ko. 1949 Mach 15 Carson Jubilee liopi ahhin Kawl le Karen ral an i do ti thawng a rak than lioah Laitlang i a ummi Karen pawl Kawl cachimtu saya te kha an ngaih a rak chia tuk i an rak ṭap dih an ti. Karen pawl ral an rak thawh ngamnak hi Kawlram ralbawi nganbik Major General Smith Dun cu Kawlram uktu Bochoh asi lio a rak si, a mah hi Karen miphun a si. Cucaah hriamnaam cu Karen pawl kut chung ah a rak phan kho lengmang. Cun, Karen ram cu Missionary an rak luhnak hmasabik a rak si caah fimthiamnak lei zongah a lamkip in an rak ṭhangcho i sizung kip zongah Doctor le kuttangmi cu Karen pawl lawngte deuh an rak si hna. Zung kip ah Karen pawl cu rianṭuantu an rak tampi caah ral an rak thawh hi Kawl sin i teirul cham an duhnak zong a rak um i kap khatlei ahcun an mawh velo.
(t)Thim a cu ṭhan
1948-1952, term khat kum 4 cu a hung tling. Karen ral le ramchung tapung ral an buaipi nakah ram ser caan zong an ngei manhlo. An i relh buin caan nihcun a liampi hna. Kawlram cozah Party cu Phahsahpahlah ti asi. Chin Hills Party cu Concrete Party ti a hung si ve. Falam peng Vuanthok Za Hre Lian zong cu icuh dingin a rian SDO cun a chuak i aa cuh ve i a hmuh. Rangoon i an hei kal tikah Chin Ziza Vuanci aa ruah chihmi cu a hmulo. A ruang cu Phahsahpahlah Party a luhlo caah a rak si. Chin Zia Vuanci cu thlanglei Laitlang Kampalet khuami Pu Sin Thang kha Vuancichoh U Nuh nih a pek. Za Hre Lian cu Phahsahpahlah party ahcun a lut ṭhan i kum khat fai a rauh hnuah Chin Ziza Vuanci an pek ṭhan. U Sin Thang cu Pithawngsuh Vuanci Kesezi Vuanci an rak pek ṭhan. 1952 kum thimnak ahcun President zong an thlen i U Win Maung nih Tamadah cu a hun ṭuan i Vuancichoh cu U Nuh ṭhiamṭhiam nih a hun ṭuan. Ralkap lei uktu Kakuaizi Vuanci cu U Bah Shwe nih a ṭuan. Culio i ralbawi nganbik cu General Ni Win a hung si cang. 1959 kum ahcun ram chung buainak ruangah Party pi cu a hung kuai. Vuancichoh U Nuh cu a lungretheihnak a um caah Pohpa tlang ah thla va cam dingin a khonh a la i a kai. Cu kar ahcun Kakuaizi Vuanci U Bah Shwe cu tavuan a rak hluai ta. A hung kir ṭhan tikah U Bah Shwe he cun an lung aa khat tilo i cucaah U Nuh nihcun Phahsahpahlah Party pi cu pahnih ah kan kuai lai tiah a ti hna. Tanhsin Phahsahpahlah le Timia Phahsahpahlah tiin an hung kuai. Tansin Phah-sah-pah-lah cu U Nuh nihcun a hruai hna i Timia Phah-sah-pah-lah cu U Ba Shwe nih a hruai ve hna. Acozah pi cu Tanhsin pawl nihcun an tlaih i ram pumpi biaknak cu Buddish biaknak asi lai tiah thawng a rak thanh caah ram chung i biaknak kong ah buainak a rak chuak. Cu pinah Pinglung Conference Sachoh lioah Independence laak nakin kum 10 a tlin hnucun State laak khawh a si lai ti a rak si bang khan Shan State nih State dangte in kan chuak ve cang lai tiah an rak hal. Cucaah U Nuh nihcun daihnak in ram a hruai kho tilo. Cu bantukin thil a si caah cun U Nuh nih Ni Win cu Ing-sawngh aa-naa cu a rak pek. Kawl ram chungah thimnak a um ṭhan hlan paoh cu ralkap kut chungah aa-naa a um. Culio kum khat chung ahcun Chin Ziza Vuanci Lumbang khuami MP Thang Lian (Timia Phah-sah-pah-lah Party a simi pa) cu thla ruk chung an rak khanh. Thang Lian caan a hung dih in Hakha khuami MP Ral Hmung nih a hun chaan. U Ral Hmung nih Vuanci a rak ṭuan lioah Falam Myodaw cu Hakha ah a rak ṭhial. Tain-min-Kyi Thawng Cin Thang cu Falam ah a rak um nain a laang in Hakha ah zung a rak kai i thla hnih fai hrawng a kai hnu in Ralkap acozah nih Tain-min-kyi Thawng Cin Thang cu Falam ah an rak ṭhial ṭhan. 1960 kum a dih lei ah ralkap acozah nih thimnak (election) cu an hun tuah ṭhan i Tanh-sin Phah-sah-pah-lah Party pawl kha acozah an hung chuak ṭhan i kum khat fai an rauh tikah Shan ram nih Federal State an rak hal ṭhan caah ram chungah buainak a chuahnak hngalo le ram himnak caah kilvengtu si dingin tiah 1962 March 2 ah Taw-Hlan-Zi acozah timi aa-naa ting kha a hung chuak.
(u) Kawlram Aalaan (flag) Muicuang
Taw-hlan-zi cozah a hun kai hnu in kawlram Aalaan muicuang cu thlen ṭhan a hung si. Cu an thlen ning a muisam cu a tanglei bantukin a si.
Miphun aiawh arfi cu an hloh i Tain le Phyne aiawh ah an hun canter. Tainyinta ram 4 hna cu pathum an hun chap i Phyne tiah min an bunh hna. An chapmi Phyne hna cu Kaya Phyne (a hlan ahcun Kareni ti an rak si i Karen miphun an rak si), Mon Phyne ( a hlan ahcun Kawl miphun ah chiah an rak si), Rakhain Phyne ( a hlan ahcun kawl miphun ah chiah an rak si). Atu ahcun Kawl miphun arfi pakhat lawng a rak simi kha Tain 7 ah ṭhen a hung si i cu ram ṭhen hna cu;1) Yangoon Tain,2) Erawady Tain,3) Peku Tain, 4) Taningtari Tain, 5) Mandalay Tain,6) Magwe Tain,7) Sakain Tain tiin ṭhen an hung si hna i Phyne 7 le Tian 7 hna fonh tikah Tain le Phyne 14 kan hung si. Hi aalaan muisam thlen lioah hin Lu-Thuh Sandah cu cozah nih rak laakter a si i atu ahcun Aalaan muisam cu Arfi pakhat lawng asi cang. Hi arfi pakhat lawng a cuangmi hi rammi hna nih theihpilo in acozah hruaitu hna nih an mah duhning in an thlen ṭhanmi aalaan mui cuang asi. Cucaah a sullam cu miphun thleidannak a um tilo i miphun pakhat lawng kan si timi langhternak he aa khat.
Theihternak: Pu Kio Mang, Hakha ramuk bawipa nih a nunchung ah a hmuhtheihmi le Pinglung Conference ah a rak kal lio i an khuakhanmi kong a ka ruahmi a si i a mah hmurkaa hrimhrim in ka theihmi a si.
(v) Ralkap nih Aa-naa an ting (1962 March 2);
Kawlram thimnak i a voi thum (or) linak a hung phanh cang caah Shan, Kachin, Karen hna nih Pinglung Conference biakhiah ning bantukin kum 10 a tlin cang caah Federel State in kan chuah a cu cang, kum 10 a tlin in cun chuah khawh siseh tiin pei bia rak khiah a si kha tiah an ti. Kawlram cu sopthlurh in kuai aa timh cang caah ralkap nih aa-naa tinglo ahcun U Nuh hruainak in cun ram kha a kuai dih ding asi cang. Cucaah ram kuai dih a duhlomi ralkap nihcun aa-naa ting cu an thok. General Ni Win le anau le nih 1962 March 2 ni in ram chungah daihnak a rawhnak hngalo aa-naa cu an rak ting hi asi. Aa-naa an ting hnu ah a tanglei bantukin i hruainak cu thlen lengmang a hung si ve:
1. Revolutionary Council timi uknak hmangin ram cu an hun hruai.
2. 1974 kum in Kawlram cu Socialist in an kan hruai. (BSPP) 1988, 8, 8 number pariat lawngte pali in a dong ṭhan.
3. 1988, 9, 18 thokin ram a rawh dihnak hngalo ralkap nih State Law and Order Restoration Council in ram cu an kilven (Nah-Wah-Tah tiin ram cu an hruai).
4. 1990 kum ah thimnak a hung um ṭhan i NLD nih teinak an rak hmu nain ralkap cozah nih aa-naa le ṭuanvo zeihmanh an pe duh hna lo.
5. 1997 Nov. 15 ni thokin Nah-Wah-Tah cu Nah-Ah-Phah tiin an thlen ṭhan (State Peace and Develpoment Council timi asi).
6. Daw Aung San Su Kyi cu ralkap cozah nih kum 20 renglo inn thong chung ahcun ram daihnak caah tiin an rak thlak.
7. 2010, 11, 7 ah Nah-Ah-Phah hruainak in zaapi duhthimnak Democracy phung zul dingin thimnak an rak tuah, kawlram President ah Bochohkyi pensioner U Ting Sing cu thim a hung si.
8. Daw Su Kyi zong NLD Party pawl he 2012. April thla ah Hlutdaw thimmi chungah an i tel ve cang.
9. Bochohhmukyi Tan Shwe le Maung Aye zong an rian in pension an laa i daite in an ṭhu cang. Atu cu Myanmar ram zong Democracy phung zul in kan i hruai cuahmah lio a si.
3.Chin miphun hruaitu kan pa le hna
(a)Pinglung Conference a kaimi hna (1947 Feb. 12)
1. U Kio Mang (Hakha)
2. U Hlur Hmung (Lumbang khua-Falam)
3. U Thawng Za Suak (Tidim)
(b)Ralkap cozah kai hlan i ram hruaitu hna (Chin Ziza Vuanci pawl)
1. U Vom Tu Mawng (1948-1952)
2. U Sin Thang (1952-1954)
3. U Za Hre Lian (1954-1959)
4. U Thang Lian (1959 kum ah thla ruk chung)
5. U Ral Hmung (thla ruk chung)
6. U Za Hre Lian (1960-1962 March 2 tiang a ṭuan ṭhan)
(c)Chin Mangki bawi a rak ṭuanmi hna
1. U Tuang Hmung (Falam-Taisun)
2. U Thawng Cin Thang (Tidim-Saizaang)
(d)Ralbawi a ṭuanmi
Captain Thai Chawn B.G.M-M.C (VC) Matu peng. Thai Chawn bantuk V.C Turah a hmumi hna hi kawlram chungah a hmumi an um ve nain an thih hnu ah a hmumi lawng an si hna. Nun chung ah a hmu manhmi cu Thai Chawn lawng hi a si.
4.Sal tuanbia
Sal cu vawlei cung tuanbia le Bible chung hmun tampi zong ah a ummi a si bangin Chin miphun hna zong nih bawi le sal timi tuanbia cu kan ngei ve. Cun sal timi biafang hi aa khat dih ko nain sal timi hi phun 7 in ṭhen an si, cu hna cu:
1. Tlaih sal: Tlaih sal timi cu raldoh lio i tlaihmi hna thatlo in an rak tlun pimi hna kha an si. A tlaitu nih an inn i a rianṭuan piaktu ah a cawmmi pawl cu an techin an fapar tiangin ṭuankan sal an ti hna.
2. Thlaipa sal : Tirawl eidin le thlaici caa i an rak cawimi hna kha cham khawhlo ahcun a cawihtu hna nih khan leiba caah an rak sal hna. Cun, leiba a ngeimi paoh hna caah ṭhim le sio tiangin cham khawhlo ahcun thlaipa sal ah can a si. A tlawmtam rikhiah timi a rak umlo.
3. Tlanh sal : Leiba cham khawhlo ruangah mi nih thah ding le vuak ding in an dawi i aa bochanmi inn chung ah a va luh i inn chung i suttung thlung dotu kha a pom ahcun daan a cawi ding vialte kha inn ngeitu nih khan a cawi kanh i a liampiak ahcun tlanh sal tiah ti an rak si (thlung dotu suttung timi cu caarsut an rak ti).
4. Kalh sal : Kalh sal timi cu an fanu kha vaa a ngeih tikah an fanu nih a pasal inn ah aa kal pimi salnu/salpa kha a rianfial awk le a ṭuan dingmi ṭuan kanhtu dingah a ṭa le a pa nih sal kha an rak kalh hna. Cu bantuk sal i a hrinthlak vialte hna cu kalh sal tiah ti an rak si.
5. Ṭhut hmun rawl sal : Nupi ṭhimi pa nih a ṭhitmi nu zakaa ah sal kha manh a hau, asinain a aiawh ah chaw in kan khawh asi, bawi veve le sal ngei veve an si ahcun sal kha man ah an rak i manh ko.
6. Ṭuangchuak sal : Ṭuangchuak sal timi cu an bawipa inn chung i salpa/salnu i a fapa hna cu ṭuangchuak sal ti an rak si. Bia faak deuh in cun sal fangfaak ti zongin ti an rak si. An bawipa phun kha aa hrawmmi an rak si. Cucaah an bawipa kha rocotu ngeilo in ro vai in a thih a si ahcun a fanu le nih colo in ṭuangchuak sal a simi an salpa nih khan a co khawh. Achan cu nu nihcun roconak nawl kha an rak ngeihlo pinah phun a hrawmhmi a salpa kha phun tungtu i a hun i can kha a si.
7. Kawi sal : Sangal khenh kawi ti asi, hi bantuk kawi sal timi cu bochan awk a tlak vevemi le unau bantukin aa dawmi hna nih an tuahmi phun a si. Sa ral an ton tikah an i bawm, harnak an ton tikah an i zuanhnawh, cu hna cu an bia an i kam ni ah sathi an i luanh i biakam a zul khomi nih a zul kholomi cu ka sal tiah a ti khawh. Cucaah kawi le dua an si nain bawi le sal zong ah an cang kho.
Bawi le sal timi cu hiti hin asi; bawi nih a sal le a ukmi michia nih bawi ti i an bawi le kha upat an peknak hna ah an rak hman. Vawlei hramthok kaa ti awk in bawi le sal tuanbia cu a rak um i an rak buai cio ko. Zumhnak in kan pa a simi Pathian hawipa Abraham te chungkhar hmanh kha an salnu ruangah faak ngai in an rak buai ve ko. Nihin ni tiangin bawi le michia, bawi le sal, duhlo ṭuan le duhning um kho lomi sal cu ram kip ah an buai peng rih ko. Sal zuarnak market (Bazar) hmanh ah an rak zuar hna. Sal hna cu an bawi le nih saṭil bantukin an rak hman hna i thilri bantukin cawk le zuar an rak si. American ram i midum pawl hna cu Africa rammi a simi rak zuarmi le rak cawkmi miphun an rak si ko.
(a)England timi sullam
England timi min a chuahnak a sullam zong hi Rome ralkap nih England tikulh i a ummi ṭafar tleirawl hawl kha sal i zuar awk ah Rome khua ah an hun tlunpi hna. Rome khua chung i sal zuarnak Market ah an rak ṭhutpi hna i an rak zuar hna. Cucu Rome miphun nih an hmuh hna i an khuaruah a rak har. Cu hna ṭafar cu an raang i an sam le an mit zong a raang fawn, an mui aa dawh i an pumrua zong a ṭha fawn, vancung mi an si ko lai tiah an rak ti hna i Rome khua ah a ummi Bishop nih a rak cawk hna i an Quarter chungah a umter hna. Cu hna ṭafar hawl cu a rak zohmi le a hmumi hna paoh nih Angel an si ko lai tiah an rak ti hna, ‘vancung mi’ an si ko lai tiin an rak thang ngaingai. Holh le caa cu an rak chimh hna i an thiam le caangkaa in holh lettu ah an hman hna. Cu ṭafar hna i an ram min cu missionary pawl nih England ram tiah an rak timi hna atu tiangin England ram tiah ti an si lan.
An mah nihcun an miphun min ah Britist an rak i ti. Cuve bantuk cun Chin miphun tiah vawlei cung le kan ram cozah nih an kan ti nain kan mah nihcun Chin kan i ti ballo i Lai, Zo, Cho, Lushei (Mizo) tibantukin kan i ti ve. Bawi pawl cu nawl petu an si i sal le michia cu nawl tuahtu an si ve. Chin miphun cu sal cawtu le a zuartu zong kan silo, a cunglei i sal phun 7 kan ṭial cangmi bantukin hin bawi le sal timi cu lai miphun chungah kan thleidan ning cu an si.
Chan let le chan thleng an hung chuah hnu cun an bawi le pawl cu an lung a leng i hiti hin hla zong an rak phuah bal;
Hla,
A hlan ahcun manghrin ngai kan si,
Kan zuat ṭuankan sal dongthum hmaisa,
Kan ti kha tu bel kan lileng riangmang ee, tiah hla an rak phuah.
(Hi hla hi Chuncung Mangpachung bawi fanu a simi Pi Thong Thluai nih hla a phuahmi a si, Hakha khuathar).
1780 le 1790 kum kar hrawng i Khualhring khua a rak ṭhiotu Pu Lian Dun i a pa Lian Hmung a thih lioah a ruak hngahnak ah tiah an rak thlakmi salpa tuanbia an chim tawnmi kong kha ka hun ṭial duh fawn. Bawi timi hna nih sal an hman ning hna le sal pawl nih an rak tuar ning le an rak luatlo ning kha langhternak caah a hlei in hi kong hi ṭial ka duh. Lian Hmung (Zaathang bawi) a rak thih lioah hin kan Lai phung ning in ruakhngah caamceh cu zu le sa le vawrhla le thanhthlah meithal puah le sasir he bawi cu an lianh ni le an thih ni danglo in an rak i sunhsak tawn. A thlaan cu minung pahnih tlum le darkhuang tlum in an rak cawh. Thlaan chung ahcun buh le sa le zu thlormi he khat ṭhup in an chiah. Thlaanker chung ahcun Lian Hmung ruak cu an vun sawh. Cun thlaan ker puukmi khaan ahcun darkhuang an thlaipiak i salpa cu an ṭhutter, ruacaang an vihmi kha khualeng in darkhuang thawng ngeihnak caah salpa a umnak khaan zawn ahcun ruatluan cu an sawh i thlaan cu an rak chilh chih ti asi.
Na thih hlan chung cu darkhuang hi na tum peng lai tiah salpa cu nawl an rak pek. Sal nawlngai pa nihcun ni 9 chung dar a tum thawng cu ruacong a ngaimi hna nihcun an theih tawn. Pupa chan i bawi le sal an rak i pehtlaih ning hi cu ṭih a nung tuk hringhran ko. Atu tiang in Lian Hmung le a fapa Lian Dun tuahsernak haang kha cu an hrinsor techin fapar kan cung ah a tlung peng ko tiah mi tampi hna nih an ruah. Hi hna cu Hakha Nguntual chung a simi Zaathang hrin chung an si (Vuanci Ral Hmung nih hi tuanbia hi a rak ka ruah bal). Hi tuanbia hi kan pupa chan lio in kan mah hna ngakchiat lio tiang an rak kan ruah tawn lengmang mi a si.
(b) Chin Miphun Sal Luatnak Le Chin National Day
Vawlei cung sal luatnak cu AD 1865 kum ah American President Abraham Lincoln nih a nunnak in a rak thlen. Vawlei cung pumpi cu a rak cul dih i 1922 kum ahkhan kan unau Lushei hna cu sal luatnak an rak hmu ve cang. Sal luat lomhnak puai sak dingah Mizo hlabupi 332nak ( Aw..Lalpa cungnung ber kan fak hle a che) hi Thanga timi pa nih a rak phuahmi asi. Chin Hills ram cu 1939 May 28 ni lawng ah Zipeng bawipa LB. Nay Lor nih sal luatnak order cu a rak chuah. A chuah ni thok in Chin Hills ram chung paoh cu sal an luat dih cang i sal aa timi paoh cu tazacuai haulo in tangkaa Rs. 50 dantat a si lai. A luatmi a salnu a salpa nih a bawipa sin i a um lioah a ṭuanmi man cu chaw siseh tangkaa siseh a duhmi paoh a hal khawh, cu pinah ramuk bawi le khua bawi hna nih order ka chuahmi hi khua chung le sal dihlak hna sinah nan theihter dih hna lai. Sal pakhat nih an kan chimlo kan theilo tiah report a tuah ahcun khua bawi le ramuk bawi hna zong nan rian in phuah nan si lai tiah order a chuahmi caa chung ahcun a ṭial. Hilio ramuk bawi le khua bawi hna hi sal zuami le sal ngeimi an si hna i luatnak order pekmi kong cu an thaw sin hmanh ah an chuah ngamlo. Cuti cun 1948 Feb. 20 tiang zongah sal le michia hna cu bawi le mirum caa i rian a ṭuantu an si peng i 1948 Feb. 20 ni cu an nih caah cun sal luatnak cu hmu velo in an rak phan.
1865 in kum 74 a rauh hnu 1939 kum ah Chin miphun sin ahcun sal luatnak order cu a hung phan ve. Lushei pawl sal luatnak 1922 kum in kum 17 a rauh hnu ah Chin Hills uktu Zipeng bawipa nih sal luatnak order hi a rak chuah ceo asi.
A cunglei i kan ṭial cang bantukin Kawlram cu 1948 January thla in Independence luatnak a hmuh cang caah Kawlram chung tlangcungmi paohpaoh le Kawlram kha Democracy in hruai ding ah saduhthahmi a rak si. An mah le an Division cio ahkhan ‘zei uknak dah nan duh?’ ti kha acozah nih biahalnak an rak tuah hna. Culio ahcun Chin Hills ram chung zong hal ding a si ve caah Falam Zipeng nih a ram chung mi hna kha Falam ah meeting tuah dingin a rak auh dih hna. Chaklei Laitlang le Thlanglei Laitlang tiin minung 5000 hna cu Falam khua an rak phan dih hna. 1948 February 20 ni cu Falam khuapi ahcun Kawlram lei in a rak kaimi hna le Laitlang lei in Kuzale a rak kaimi dihlak hna kha Falam khuapi ah biahalnak le biaruahnak, duhthimnak nawl kha an rak tuah.
Laitlang khuapi Falam tung le vang cu mi an rak khat dih. Aruang cu nichuah nitlak chaklei tlanglei in mipi aiawhtu Kuzale a rak tlungmi hna an si hna i khual he lai he cun minung 5000 hrawng an rak si. Bualrawn pi ahcun a ṭhu naa a dir naa an si hna. Biachimtu ding bawi pawl cu donhhlei cung ṭhutdan ahcun an i tlar ṭhup hna i hrokual le ralrap an si ko. Bawi pakhat a hung dir i khua kip in kuzale a rami hna nihin 1948 Feb. 20 ni cu Chin miphun luatnak ni thar, thla thar le kum thar ah canter nan duh maw? tiah mipi hna cu bia a vun hal hna. Mipi lei in cun luat kan duh! luat kan duh! tiah fakpi in an au hna i an aunak aw nihcun Falam khualu i Vankau tlang cu a hun tlirh thluahmah. Cu hnu ahcun Lai siangpahrang an timi U Vom Tu Mawng a hung dir i bia cu sau nawn in a hun chim hnu ah zaapi kha bia a hun hal hna. A pakhatnak ah a halmi hna cu; nihin ni thok in ramuk bawi kut tang in luat nan duh maw? tiah a hun hal hna i, duh.. duh.. tiah zapite in an au dih. Cu hnu ahcun ramuk bawi khuachiah rawlrel nan pe ti lai maw? tiah a vun hal ṭhan hna i, pe ti hlah.. pe ti hlah.. tiah an au Ṭhan hna. Khuachiah rawlrel vokte arte, ram nga, sahrang hna le a phunphun nan pe ti lai maw? tiah a hal ṭhan hna i, pe ti hlah pe ti hlah tiah an au chinchin. Ramuk bawi cu phuah nan duh hna maw? tiah a hal ṭhan hna i duh.. duh.. duh.. tiah voithum tiang an au ṭhan. Cuti asi ahcun atu 1948 Feb. 20 ni thokin nan luat dih cang. Khua le ram uktu ding cu nan mah nih nan duhmi te nan thim cang hna lai i cu hna nihcun ram le khua cu an uk cang lai. Ramuk bawi sal le hremnak chung in cun nihin ni thok in nan luat cang tiah a vun ti hna. Meeting a dih hnuah Falam khuapi chung i a sang kip ah an i ṭhen i an rak vahter hna. Sang kip ahcun ramuk bawi kut tangin kan luat cang tiah an auter hna i khuachiah rawlrel vialte kan pe ti lai lo tiah an au hna. Khuami a rak i lawm tukmi hna nihkhan lunglawmhnak caah an meithal cu sang kip ah an rak puah. Hi lio caan i ni sungkhun hi Chin miphun techin fapar tiangin hmun camcin ko seh tiah an rak au. Nihin i techin fapar hna nih kan lomhmi Chin miphun luatnak ni hi kan pupa hna nih an thisen le an thlanhri in an rak thlenmi a si caah kan sunhsak, kan upat ding le fek chinchin in kan hman zungzal awk a si.
Theihternak : Hi tuanbia hna hi Tlangte khuami Pu Zaam Kung, Falam khua i a rak kal vemi pa nih a rak kan ruahmi a si.
Dal 5
Theih Herhmi Tuanbia Dangdang Hna
1.Calendar tuanbia
Nithla relnak calendar hi rak um hlah sehlaw cu minung hi saram bantukin maw zawndamh in khua kan rak sak hnga?, Zeidah kan lawh hnga?, Pipu hna bangin chinchiahnak a phunphun ngeih kan hau ve ko hnga ti u?. Cu pinah a kan uktu hna cozah ca zongah a harnak a tampi kho men. Cucaah minung caah hin a hmaanmi caan relnak hi a rak herh tukmi a si. Khurkhua a ruatmi hna nih an mah le an chan lio le an caan, BC chan lio ah an rak tuahmi calendar hna cu AD chan ahcun rinh awk a ṭhat tilo caah AD chan ahcun a dang in an hun thlen ṭhan i an tuah ṭhanmi hna cu:
Calendar Kum Ram
1. Philocation AD 4 Rome
2. Heirony Myan AD 6 France
3. Martyrology Atsilos AD 7 Spain
4. Menology of Constantinople AD 7 Constantinopl
5. Coptivalendar AD 7-8 Africa
6. Martylogy of Becle AD 8 England
7. Maytylogy of Adu AD 9 France
8. Asaur dus AD 9 France
9. Menology of Besic AD 10 Nople
10. Rabanus Maurus AD 10 Germany
11. Julion Ollstyle AD 1365 Rome
12. Notkerbabulus AD 1430 Switzerland
13. Gregorian AD 1582 Rome
Calendar 13 chungah hman saubik a simi 11nak le hman liomi 13nak zawn hi an i dannak kan hun langhter lai.
Calendar timi cu vawlei cung ah ram dang nih hmanpi lomi biaknak le miphun kilvennak ah Kawl le Judah tibantuk a neimi silo in vawlei cung dihlak nih hmanmi lawng hi kan ṭial duhmi le langhter duhmi cu a si.
(a)Calendar 11nak Julion Ollstyle AD 1365
Hi calendar hi kum khat ah minute 11 le second 14 in a hmaan lomi calendar asi. Hi calendar cu Julion Caesara siangpahrang philhlonak caa i an rak tuahmi asi an ti. Rome miphun hna nih an uar i an sunhsakmi calendar a si fawn. Ollstyle telhlo in Julion calendar tiin an auh deuh. AD 1365 in 1918 tiang hmanmi calendar a rak si i kum 553 chung a nung i a chan a saumi calendar asi. 1918 tiang Russia cozah nih an rak hman i 1919 ri in an rak hman tilo caah a thimi calendar a si cang.
(b) Calendar 13nak, Gregorian AD 1582
Hi calendar cu 1582 kum ah Pop Gregorian pariatnak philhlonak ding caa i an tuahmi memory calendar asi. A nun lio i tuahmi asi le a thih hnu i tuahmi a si tu cu hngalh a silo. A mah nakin kum 217 a upa deuhmi Julion Ollstyle calendar he 1918 tiang hman ṭimi calendar a si.
Hi calendar cu kum khat ah second 26 in a sual ve i Ollstyle calendar nak cun kum khat ah minute 10 le second 20 in a hmaan deuh. Kum 3323 a rauh tikah nikhat in a sual men lai tiah an ti. Atu tiang ahcun a hmaan deuhmi calendar a um rihlo caah a hmaan bikmi calendar ah a cang. Chanthar fimthiamnak nih a lonh hlan paoh cu hman a hau ko rih lai.
2.Tidim peng chung ummi Pau Cin Hau biaknak le ca tuahmi
Pau Cin Hau cu Tidim peng i Lailui khua ah 1859 kum ah Pu Pau Vum le Pi Cing Zaam hna nih an rak hrinmi a si. Hi chan lio ahcun khuachia ti dahlo cu biaknak dang a rak umlo. Pu Hau Zui fanu Pi Nuam Dim cu bia phuan thiammi a rak si (khuavaang nei), Pau Cin Hau cu kum 17 asi ah pathian nih a thiimmi a si tiah a rak phuan. Pau Cin Hau cu kum 20 a rak si in a zaw i a rak ngor peng caah a lung a rawk tuk i kaa that lai tiin meithal he ramlak ah a rak kal. Kaa kap cang lai tiah meithal zang phelh a hun timh ah khin aw pakhat nih, “Pau Cin Hau i kap hlah” a vun ti. Cu vial ahcun sakhi kha a pawng ah a dir ko kha a vun hmuh i a vun kah. Abraham bang sakhi tu cu aa puak i inn lei ah a tlung ṭhan.
Pathian le Pau Cin Hau cu an i chawn i, “Pau Cin Hau keimah rak ka pawi” tiah a hun ti i Pau Cin Hau nihcun zeitin dah kan pawi khawh lai? tiah a hun ti, “pathian nihcun zeizong vialte tuahtu le sertu ka si, keimah hi rak ka zuum law ka bia hmanh, na zawtnak in na dam lai” tiah a vun ti. Pau Cin Hau nihcun a pawi a zumh i a zawtnak vialte cun a dam dih taktak. Pau Cin Hau a dam thawng cu an theih tikah a ngor vemi pali nih an hung fuh colh i thla a rak camh hna i an dam colh ve. A rak damhmi hna cu hi hna hi an si; Khai Za Deng, Vung Khua Thang, Hen Dam le Lian Zuan hna an si. Hi pali hna zong nih hin an zumh ve i an biak colh. Cu thawngpang cu Tidim ram chung ahcun an ceih lulh cio hna i a zuumtu cu an karh thluahmah hna. Pathian nih Pau Cin Hau cu nawlbia a hun pek i “Pau Cin Hau, kum 8 chung cu zeihmanh na that lai lo, a hmebik fikfa le hngerhte hmanh na that hna lai lo” tiah a ti.” Kum 9nak ahcun khuachia, nan mah an that an ei lengmang tu hna hi nan bia ti lai lo i khuachia kha nan ṭhawl hna lai” tiah an zumhmi an pathian nihcun a zummi pawl cu a ti hna. Curi cun khuachia ṭhawl cu an rak thok colh ve. Hi lio caan hi Mualbem khua i a ummi a pu (amah nih a pu ro cu a co colh) khua ah a um hnu a rak si.
(a)Laipian biaknak aa thok
Mualbem khua i a um hnu cun ca tuahduhnak lungthin lawng a lung chung ah a hung um i kum 2 chungah cafang cu a tuah dih. Hi kum hi 1900 kum hrawng a rak si. Cuti i ca a rak tuah caah Pau Cin Hau cu Laipian pa an rak ti. Cucaah an biaknak min ahcun Laipian biaknak ti a hung si. Falam Zipeng Lt. Colonel Burne le Cope bawipa nih hmunkhat ah kan tuah ṭi hna lai an rak ti i Pau Cin Hau nihcun a rak duhlo an ti. 1901 in 1930 karlak hrawng ahcun a ca tuahmi cu an rak hman ngaingai. 1901 in Lailui khua ah cawn hram an rak i thok i a cawngmi hi minung 57 an rak si. Cu hna pawl nihcun an khua cio ah an va chimh cio hna. 1917 kum German raldoh ah a kalmi minung 1000 hna zong nih khan France ram an um lioah an rak hman ngaingai ve. 1968 kum ah khan Kachin pa Full Colonel Khun Nawng nih Maymyo ralkap Bulawng Training kainak ah Pau Cin Hau nih caa a tuahmi cu UNO nih thil biapi an chiahnak ah an chiah tiah a rak chim bal. Hi Laipian caa in hin 1937 kum ah thir cafang in Mathai 5:8 chung bia hi an rak ṭialmi zong a um. 1981-1997 kum karlak chungah Laipian caa a cawngmi le awnnak lehmah pekmi hna cu Tamu, Kalay le Laitlang i a ummi an rak si hna. Laipian caa a thiammi minung 3000 renglo an um cang tiah an ti.
(b)Laipian biaknak thoktu le ca tuahtu cu
Pu Pau Cin Hau cu 1859 Lailui khua ah a chuak i 1900 kum ah cafang a rak tuah dih. 1901 kum ah Lailui khua ah cawn hram an rak thok. 1922 kum ah Mualbem khua ah a rak pem i 1948 Decem. 28 ni ah a thi i a thih ahhin kum 89 a rak si.
Pu Lian Kam, Sabbath hruaitu pa nih pathian pekmi caa cu a rak tuah ve i cakuatnak ah a hmang khomi zong an rak um manh. A chan a tawi deuh ruangah tlamtlinh manhlo in a rak thih taak. A cafang hmanmi cu Laipian caa he aa lawhnak a rak tampi ve. Chin pupa hna sulhnu hi a lamkip in roling tuanbia an ngeih khawh caah hin upat le hmaizah tlak minung an rak tam ko. Biaknak a rak duhmi miphun kan rak sinak zong an langhter fawn. Cu hleiah mahte in caa i tuah khawh a si ti zong a kan hngalhtertu Pu Pau Cin Hau tuanbia hi ruah awk tlak ngaingai a si ko.
3.Pupa chan minsak le a sullam
Pupa chan ahcun zapi nih minsak hi duhpaoh in rak i sak ngam a silo. Achan cu min aa satu tuanbia kha a minsaktu he an tuak i aa sak ngam ding a si le silo kha an dothlat tuk caah a rak si bik. Minsak hi phun nga phun ruk in a tlangpi in an rak `hen.
1. Bawi minsak ….. bawi an sinak phun chuankhaan a tam
2. Milian minsak … an neih an rumnak chuankhaan in an sakmi a tam ve.
3. Michia minsak … caan kalning le hmuhtonmi phun a tam.
4. Sal minsak …toidor le phuhrun nauta sinak phun a tam.
5. Biaknak lei minsak.... Pathian lei upat peknak phun a tam.
6. Min pawrpok ….. sullam um lemlo lungchuakmi paoh minsak.
Pupa hna nihcun min chia le minṭha an thleidan ngaingai i min cu a saktu nih a sakmi kha a zia a chawnh khawh tiah an rak zumh. Cucu minsak le aikah tiah an rak ti. Min an thleidan ning hna cu”
1. Inn thar sak tikah minṭha mi hna nih len hmasa le tlun hmasa timi hi an rak uar.
2. Rawlṭuan thok ni le zaan zongah minṭha le ṭhalo len kha an rak thleidan.
3. Tho timh zing kum thar zing zongah minchia minṭha timi hi biapi ah an rak chiah.
4. Mang tiang zongin min chiami hna kha hmuh le manh zong an rak duh hna lo.
(a)An minsak ning
1. Bawi nih …. Mang Hrin, Bawi Cung, Mang Doi, Bawi Zi
2. Michia ṭhawng deuhmi nih…. Bawi Do, Lian Ve
3. Michia nih…. Chan Let, Chan Thleng
4. Sal nih…. Bawi Cung, Hngak Cin, Ṭuan Kip
5. Khuangcawi pawl nih….. Khuang Mang, Khuang Doi, Khuang Lian
6. Rawl nei nih …… Rawl Lian, Buk Tlem
7. Sa kap nih ...... Kap Cin, Dai Lo
8. Peih ṭhawngmi nih…… Buan Thang, Buan Hei, Buan Ṭhio
9. Tangka nei nih ….. Ngun Cung, Ngun Nei, Ngun Tlem
10. Inn ṭha neimi nih ….. Run Cung, Run Luai
11. Ral thatmi nih …. Ral Lian Kap, Ral Luai
12. A chunthat nih …. Daap Cin, Laam Hmung
13. Ral zaam nih ... Ral Zaam, Rung Hlum
14. Leng sung nih …. Leng Dim, Leng Cung
15. Mi ṭuan nih …. Ṭuan Thang, Neih Hmung
16. Sa lian kap nih … Sai Cung, Fung Mang, Lian Kap
17. Bawlsan mi (raithawimi hna) nih … Ui Kam, Ar Kil
18. Ral domi nih….. Ral Er, Ral Hre
19. A ṭumchukmi nih…… Mang Ṭhum, Lian Dai
20. Mipem nih…. Tluang Thawn, Pem Hmung
21. Khua bawi phun nih ….. Khua Kam, Kil Hmung
22. Khua dang nih theihmi nih ….. Tluang Thang, Tluang Lian
23. Cakei kap nih ...... Ṭial Kap, Hrang Lian
24. Fanu ah nih …. Par Hlei, Sung Ci
25. Mifim nih ...... Za Uk, Peng Mang
26. Sifaak nih ….. Paam Pheng, Har Cin
27. Mui dawh nih ….. Za Ceih, Sung Hlei
28. Hla thiam nih ...... Zai Dim, Khuang Men
29. Hlawn nei nih …… Thla Cer, Hlawn Ṭial
30. Zung thiam nih …… Zung Mang, Ṭial Men
31. Ralṭha mi nih ….. Kaam Lo, Hrang Kham, hei tibantuk in min an rak i sak hna.
Pupa hna nih min an rak i sak ning le an i chuankhaan ning a tlangpi hna cu bianabia bantukin kan vun langhter cang i tuchan i minsak ning tu hi cu pupa hna nih min pawrpok an rak timi deuh khi a si. Atu chan min hna cu min sau deuh hna le Bible chung um ciami le vawlei cung min thangmi min i sak chin ve le mirang min hei tibantuk a tam caah kan ṭial duhmi le kan fianter duhmi he cun aa pehtlai lemlo.
Mizo miphun min hna hi pumpi uar in kan uar i a lamkip in mizoh hawihnger in kan um. Mi kut cung savo puam timi phungthlukbia kha kan chuak cang. Hlan ahcun minsak timi hi zapi nihcun duhpaoh in rak i sak hi an ngamhlo. Achan cu minsaktu i a tuanbia kha an dothlat tuk caah zo langhnak ah an rak hman tawn i min an i sak tikah ralringte in an rak hmanmi a si. Hlan lio pipu hna nih min an rak i sak ning ahcun an mah le sininglo in min rak i sak timi hi an rak duhlo i a phung zong a rak si ballo. An mah le an siningte in minsak a rak si caah duhning paoh in minsak a rak ngahlonak le sullam ngeite in an rak hman hi asi.
4.December 25
Biahmaiṭhi
Bia kalhmang ah, bia le lam phan ti phun in ruah ahcun Dec. 25 kong ṭial hi kan mithiam sang hna nih rak kan ṭialpiak hna sehlaw lung zong a hmui khun hnga. Cu hmanh ah Thawngṭha pali (Mathai, Marka, Luka le John) hna nih hin rak ṭial hna sehlaw hna a ngam khun hnga. An philh sual a rak si hmanh ah telai le peikaw hmanh a dothlattu saya pawl tal nih rak dothlat i rak ṭial ding asinain an rak ṭiallo hi ruahawk dang um dawh ngai asi ve. Ruah tikah caan an rak ngeih khawhlo bia zong a si ko men lai, achan cu vawlei cung khuaza kip le miphun kip sermi sin paoh ah Thawngṭha bia chim kha fial an rak si. Khrihfa zumtu hna hrem liopi zong a rak si fawn, Khrihfabu a rak karh tuk lai ding zong an ruah caan a rak si rihlo i Sabbath pawl dah tilo cu phaan awk a um rihlo. Rome minung nikaa bia pawl he Dec. 25 ni, ni sungkhun ni hi Khrihfa nih kan cuh te hna lai timi hi chun mang chimlo zanmang hmanh ah an rak manh rih fawn lai lo. Zumtu hremmi hna le thah cuahmahmi chungin Rome nikaa biami pawl hna Khrihfa zumtu leiah an ṭang te lai ti le ṭang hna sehlaw ti zong saduh an rak that lai ti hmanh zumh a umlo. Cun, an Bawipa nih ka ra ṭhan lai tiah bia a beoh tami hna kha an hna khat ah a taang peng fawn. Puai phunphai tuah i nuam ngai in Khrihfa hun um te ding hmanh an rak raut ngam rih lai lo, puai phunphai zong hi rak uar dawh an silo. A himmi le a nungmi zumtu hna nihcun an Bawipa rat ṭhan hlanah Thawngṭha bia chim manh le thih hnawh a phumi a si ti langhternak caah martar i thih ve lawng kha an rak i hruhpi. An i nunpi i an i thihpi caah atu chan buainak cu a chuak te lai ti hi an rak ruat kho lai lo. Cucaah tu chanmi hna nih theih le chim, ṭial a herh ve mi a si tiah ka ruah caah hi Dec. 25 tuanbia hi ka hun ṭial ve mi asi.
Theihternak: 1972 kum i Pastor Training ka kai lioah kan Principal Rev. Chalhnuna sinah ‘Chanchin lawrkhawm’ timi cauk chungah ka rak relmi asi.
(a)Nikaa biaknak aa thok ning
Kan Bible chungah nikaa biaknak kong hi Ezekiel 8:14-16 chung i kan hmuhmi cu Tummuz a ṭah liomi minu le zinglei ni chuakcho a bia liomi minung 25 hna an hmuh hna nak kong aa ṭial. Rome siangpahrang Mem Rose cu Dece. 25 ni hi a chuah ni a rak si i kum chiarte in lomhnak puai a rak tuah tawn. A ram chungmi hna zong nih an uar i an rak upat ngaingai mi a rak si. Voikhat cu a zaw i a zual ngaingai. Cu thawng cu a rammi hna nih an theih i an ṭap tuk ti kha a theih tikah a ngeih a rak chia ngai ve i cucaah a tlangchuak pawl kha a auh hna i hnemhnak rovuih bia a chimh hna. “Nan ngeihchia hlah u ka thi lai lo, nikaa chungah khin ka um lai i zinglei ni chuakcho ah khin kan i hmu ṭhan ko hna lai, lungfak tukin rammi hna zong um hna hlah seh rovuih bia kan chimhmi hna hi rak chim chin te hna u,” tiah bia a cah hna.
Mem Rose a thih hnu ahcun a rammi hna nih zinglei nichuak cho faa te siangpahrang Mem Rose hmuh a duhmi paoh nih khukbil in nikaa hmai ahcun an kun i an biak tawn. Cucu a caan a rauh tikah ram pum ning biaknak le miphun biaknak ah a hung cang lan i cucaah a chuah lomh ni Dec. 25 ni cu nikaa nih vawlei a hel khawh ni zong asi tiin kum khat chung nikaa biaknak puai, ni sungkhun cem ah an hmanmi ni ah a hung cang. Cucaah Rome cozah nih an calendar ah Dec. 25 ni cu Full Day in zung an rak khar tawn nak hi a si. Rome miphun hna caah an puai sunglawi tukmi asi i tar le mizaw hna hmanh kha hi puai i phaan kho ding le i tel kho ve dingin an rak hnemh hna i an rak forh tawn hna. Hi puai chung i zuamnak le laamnak hna cu an uar ngai i an rak sunhsakmi a si. Cuti a si caah Mem Rose siangpahrang i a chuah lomhnak puai a rak simi cu Rome mi hna nih nikaa biaknak ni lianngan tukmi ah a hung i can cu a si.
(b)Thawhṭhan ni le Sunday ni aa tong
Jesuh Khrih a zummi Khrihfa hna i an Pathian cu a thihnak in nithum hnu ah a thoṭhan ti a zummi pawl i chinchiahnak ni ah pumhnak an neihmi ni le nikaa bia pawl i nikaa biak ni kha aa tong ngelcel. Khrihfa pawl cu nikaa pei an biak ve ko hi tiah Sabbath pawl asimi Judah miphun hna nih an rak ruah hna. Jesuh cu thihnak nih a tlai kholo i a thoṭhan a timi pawl Judah mi hna le an sinah aa fonhmi Jentail mi pawl, thawhṭhannak a zummi hna mibu cu Sunday pei an rak biak ve ko hi tiah an nihsawh hna. Cu bia cu Khrihfa hna nih an theih tikah an ing kholo i hafiling in hiti hin biakam lehnak an hei tuah ve hna. AD 29 lio i nithum hnu ah a thoṭhan ti a zumtu le a biatu hi AD 50 kum lioah vawlei pumpi meeting (Conference) zong an rak tuah cang. Nikaa kan biak ṭunglo, kan thawhṭhan ni pumhnak le Sunday ni aa khah caah pei a si ko cu. Sunday ni he aa tongmi thawhṭhan pumhnak cu Sunday ni biak a si nan ti ahcun nan nih zong arfi biak ni Saturday ni ah pei nan i pumh ve ko hi, cuti a si ahcun Sabbath ni cu ullo in arfi maw nan biak ve kun an rak ti hna. Cun Khrihfa pawl nihcun zeipaoh asi zongah a poilo nan nih nan biakmi arfi tengtung ceunak nakin nikaa pakhat ceunak a ceu deuh bantukin Sabbath ni nakin thawhṭhannak a lianngan deuh. Saturday nak cun Sunday ni Bawipa ni hi a lianngan deuh an rak ti hna.
AD 64 July 24 ni ah Rome khuapi cu a rak kaang i curi in cun Khrihfa pawl hremnak cu an rak thok. AD 311 kum tiang Rome ram ahcun Khrihfa pawl cu hrem an rak si (kum 247 chung hremnak an rak tuar). Hi an rak hrem lio hna kum chung ahhin a cunglei kan ṭialmi Sunday ni i aa puummi le Sabbath ni a ulmi pawl an rak i doh le an rak i ral caan kha a rak si ve. Rome cozah hremnak a deih deuh zongah Sabbath pawl nihcun an leirawi hna i Khrihfa pawl nih an fapa le kha an thah hna i an fa le thi le sa cu an ei an din hna, cucu Keticom lungkua ah an tuah tawn tiah Bawipa zanriah caah mirsur haang le changreu an eidin mi kha fa le thi le sa eidin phun in an rak report hna. Hilio caan hi Khrihfa pawl nih Christmas ni le thawhṭhan ni hna cu nibik neilo in zawndamh in an rak hman lio caan a rak si. Christmas ni hi ni tamdeuh le caan sau deuh cu January 6 ni ah hin an rak hman tawn. Cuti cun hremnak le leirawinak karlak ahcun AD 311 kum cu an hung phan ve.
(c)Rome siangpahrang a thi
Rome siangpahrang a hung thih hnu cun siangpahrang cu a ho nih dah a ṭuan lai tiah siangpahrang ṭuan ding kong ahcun an i ceih i an buai ur ko. Siangpahrang rovuihnak cauk an kau i an zoh tikah German ram i a ummi General a ṭuan liomi siangpahrang cikawr a rak simi General Constantine nih a hun chaannak ding kong kha rovuih chinchiahnak cauk chung ahcun a rak i ṭial. Constantine cu siangpahrang ṭuan dingin cun an hei cah i a ralkap hna he an hung tlung colh ve. Rome khuapi an phaak hlanah Rome khuapi i a ummi General pa nih cuh a timhnak kong kha a theih caah khuapi chung i lut rihlo in hau leeng ahcun thawngpang dide ngai in an um. A lungre a thei ngaingai i a biakmi a pathian sinah cun thla a cam lengmang.
General Constantine nihcun laarnak a hmuh i aw a theih. Zaanlei suimilam 4 hrawng ah khin nichuahlei van kam in khin van dawm bantukte in khin a senmi Vailamtah (Cross) kha a hmuh i a lungchung in zeiruang ahdah cu ngelcel cu ka hmuh hnga? Khrihfa pawl nih an i chinchiahnak Vailamtah a si ko ṭung kan nih Rome miphun cu nikaa a biami pei maw kan si ko cu, tiah a lungchung cun bia aa hal. Culio ahcun cunglei in khin awthlaam bantuk khi theihmi a ngei i cucu “Constantine Rome mi na si caah ka chimmi hi tuahlo in um hlah, cun na lungre zong thei hlah na hmuhmi bantuk hi na ralkap pawl lukhuh le an baan ah benh hna law na ral cu na tei ko lai” tiah aw cu a theih. A lu aa khun i khurkhua faakpi in a ruat. Khrihfa hna i an Pathian asi ko lai kan nih biakmi nikaa nihcun zeitik hmanh ah hiti bantukin hin bia a chim bello. Asinain a ka fialmi cu ka tuah ko lai a ti i Vailamtah bantukin cun a ralkap pawl lukhuh le baan ahcun benh dingin order cu a hun chuah i a benhter dih hna. Curi thok cun ralkap Bedge benh cu a rak i thokmi a hung si.
A thaizing cu Rome khua ah a ummi General pa he cun idoh hram thok ding an hung si cang i zingte in an tho i Rome khuapi chungah va lut ding ahcun an pok hna. Rome khua chung luh lai i hlei saangpi hram an phak ahkhin Rome General pa le a ralkap rual cu rang cung in an hung choi thluahmah lio khi an hei zoh ko hna. Cu vial ahcun hlei saangpi cu a cat i an hmuh hngaante ah a rang le a hawi le rual hna he cun Constantine kut hmanh tlai manhlote in an tla i an thi dih. Constantine le a ralkap hna cu zalongte le hnangamte in Rome khuapi le siangpahrang ṭhutdan lei panh in teinak hla sa buin in an lut.
Constantine nihcun aa laar ning le thil umtuning a ruah tikah khuaruahhar in khua a ruat i pathian pakhat khat bomhnak cu a si hrimhrim ko tiah a ruah. A lung chung ahcun “Constantine keimah nih kan dawt bangin ka mi hna kha daw ve hna law bawm ve hna” timi rumro cu a lung chung ahcun a khat. Cuti cun a lunglawmhnak lak ah a bawmtu cu zei pathian dah a si hnga? Timi kha a hngalh fianlo ruangah a lungrethei ngai buin Rome khuapi cu an hung phaan. “Siangpahrang Constantine cu a nun khua sau ko seh, a ram chung ah deihnak um ko seh” tiah mipi hna au aw cu ralraap le tuksapur in a hna ahcun a hung thang. An rak don i pangpar ṭhi an rak awih i puai nganpi an rak tuahpiak. Siangpahrang inn ahcun a miṭhi le a lalang le a ralkap rual he cun hnangamte in an um. Khua a ruat lengmang i a bawmtu cu Khrihfa hna Pathian asi hrimhrim ko lai, Khrihfa ah maw ka luh lai? siloah Khrihfa pawl dah ka bawmh deuh hna lai? tiah biahalnak aa tuah. Cun, zung a kai hmasat bik ni ah Khrihfabu pawl hrem an rak sinak tuanbia kha a tlangchuak pawl cu a hal hna. An tuak i kum 247 chung a rau cang ti asi. Cun, Constantine siangpahrang pa nihcun “nihin ni thok in Khrihfa pawl hremnak cu hrawh a si cang a hun ti colh”. Constantine siangpahrang nihcun Order thar a hun chuah colh i hi order cu ram chungah a ran nakin thawng nan thanh dih lai tiah a tlangchuak (Vuanci) pawl cu nawl a pek colh hna.
(d)A voikhatnak order chuahmi
1. Nihin ni thokin Khrihfa hremnak cu hrawh a si cang i Khrihfa a hremtu hna cu an mah kha hrem an si ve lai.
2. Ram le miphun humhaktu ralkap cu an luchin le an baan ah Bedge kha benh an si cang lai.
3. Siangpahrang zung chung ah Vuanci pakhat bantukin Bishop pakhat cu ruahnak petu ah a um lai.
4. Khrihfa biaknak he pehtlaiin a herhmi paoh cu Rome cozah tangkaa in tuahpiak an si lai.
5. Khrihfa biaknak cu Rome ram i a ummi miphun kip nih upat pekmi le hmaizahmi biaknak asi lai.
6. Hi order hna hi a zullomi paoh cu hrem le thong thlak an si lai.
(e)A voihnihnak order chuahmi;
1. Biaknak, zung khar, le milurelnak tuah asi lai.
2. Milu tambik hna nih an biakmi lawng full day in zung khar a si lai.
3. A pahnihnak biaknak cu chun hnu lawng zung khar a si cang lai.
4. Biaknak dang hna cu zung khar an si ti lai lo.
5. Zung kai le meeting ah a baumi cu damlo ruangah ah silo ahcun rian phuah le dantat an si lai.
(f)Biachahmi le order;
1. Milu relnak ah nikaa biaknak ni le Khrihfa biaknak ni cu aa khah caah a tambikmi an si. Cucaah Sunday ni cu fullday in khar a si lai.
2. Saturday ni le Sabbath hna cu a pahnihnak an si caah chunhnu in kharpiak an si lai.
3. Monday a biami le biaknak dang hna cu zung khar piak an si ti lai lo.
Cuticun Constantine nihcun a ram ukning cu a sersiam dih. Biaknak ruangah zung kailo a tam i ram chung rianṭuannak hnahnawhnak a chuahpi tiah a ruah caah ah a si ( rian an teilo caah). Khrihfa pawl nihcun zalongte in an Pathian biak ni cu an hman cang. Christmas, Messaiah chuah lawmh ni zong Jan. 6 ah an rak hman tawn. Zalongte le nuam tuk in an hung um deuhdeuh tik ahcun Khrihfabu cu an daithlang chin lengmang i biatak le thlum-alnak le Khrihfabu thawtnak kha a hung ziam deuhdeuh ve.
Rome nikaa biak puai Dec.25 zongah Khrihfa pawl nihcun nuam tuk in an hman ve caah Sabbath pawl nih an rak soisel ṭhan hna. Zoh hna hmanh uh Khrihfa pawl cu nikaa pei an rak biak taktak ko hi, nikaa biami hna nih puai an tuah fate in Khrihfa pawl ko pei a laammi le zuamnak ah aa biatakmi le a hlawp a thlomi an si khi tiah an ceih lulh hna. An ceihnak hna thawngpang cu Khrihfa hruaitu upa hna le Bishop le siangpahrang hna nih an theih i cucaah Dec.25 puai ahcun ngiathlaitu an thlah hna i Sabbath pawl nih an kan timi hi a hmaan taktak maw? tiah an va dothlat i report an pek cio. Curi thok cun hruaitu upa hna le Bishop le Constantine siangpahrang pa nih zeitindah khua kan khaan ah a ṭhat lai ti kha meeting an tuah i a tanglei bantukin hin biachahnak an rak tuah.
1. Christmas ni i kan hmanmi January 6 hi a dikbik mi asi hleilo, cucaah khuasik caan chung a si paoh ahcun Christmas ni Jan. 6 ni cu ṭhinh siseh tiah an ti.
2. Rome nikaa biak puai Dec.25 ni cu Christmas ni zongah hman si ve seh an ti.
3. Hi puai a ni aa khatmi ni ah hin Khrihfa mi a si ṭung i Christmas ni ah aa tello mi cu a damlo ruangah dah tilo ahcun Khrihfabu in chuah a silo si le minphuar si hna seh. Cuticun Khrihfa a deu le a tak cu kan ṭhen khawh lai tiah biachahnak cu an rak tuah.
4. AD 321(or)322 ri thokin Dec.25 ni cu Christmas ni sungkhun ah hman hramthok a hung si.
Judah mi Sabbath pawl nih Khrihfa pawl cu Dec. 25 nikaa biak ni ah an dangte in an tuah cang tiah an rak ceih hoi hna. Nikaa le siangpahrang Mem Rose chuah lomhnak cu Khrihfa pawl nih Constantine siangpahrang hruainak in Dec. 25 ah hman cu an thok cang, ti kha an rawl kaa thawt nak ah Sabbath pawl nihcun atu tiangin chimpi le chimte an dirh (Sabbath pawl nihcun thawhṭhannak a zummi Khrihfabu cu an doh zungzal hna).
1. Biafi ing kholo Khrihfa pawl biakam lehnak
Judaism Sabbath pawl nih Khrihfa pawl hi a silo ning in voitam tuk nan kan thangchiat cang, nan mah bantuk in sullam ngeilo in Sunday ni hi an bia rua tiah maw nan kan ruah. Arfi biak ni i nan Pathian nan biak ah hin Arfi cu maw nan biak ve tiah an hei ti ve hna. Nikaa an bia Mem Rose chuah an lawm, Constantine nih a hruai hna i Dec. 25 ni ah nikaa a biakpi hna nan kan ti. Bawipa zanriah hmannak ah misur hang le changreu kan eimi zong an fapa le kha Rome siangpahrang ca i sal rian va ṭuan an senh hna lo caah an thah hna i an thi le an sa kha an i dinh. Keticom(Catacombs) lungkua ah a thlite in an tuah tawn tiah Rome cozah sinah kan pu kan pa chan in nan kan phiar nan kan rawi zungzal i atu kan mah chan tiangin nan ngol hleilo. Kan biakmi kan Pathian pi nih aa rello a ti cang i Constantine siangpahrang hmang in luatnak a kan pek ve cang. Thluachuahnak le sunparnak a kan chap chih i Rome nikaa biami hna le arfi thlapa biami hna le nan mah Sabbath zong nih hrawh khawh tilomi a nungmi le a ṭhawngmi kan Bawipa nih teinak luchin a kan pek cang. Vawlei kil li van hram deng tiang a pennak cu a karh chinchin lai i zungzal in a hmun cang lai. Cu a hmunmi Khrihfabu cu a thiangmi Khrihfabu si a herh caah Dec. 25 ni cu kan Bawipa chuah lomh ni ah hman kan duh, nikaa kan biak a silo, nikaa nihcun vawlei lawng pei maw a ceuh khawh ko cu, ni le thla arfi hna le vawlei, van, rili, thlitu, vandawm, ruah hna le a cawlcangmi paohpaoh hi sertu kan biakmi Fapa ngeihchun Messiah chuah ni i kan hman caah a mah a zum i a biami thinlung le ruahnak zong a ceutertu Thiang Thlarau thawngin Dec.25 ni cu Christmas ni lianngan le ni sungkhun a si cang lai. Nikaa biami hna cu an ṭumchuk lai i Khrihfa cu kan ṭhangcho lai. Pathian a liannganmi Khrihfabu cu nikaa nakin a ceu deuhmi nikaa a sertu Jesuh Khrih chuah ni ah kan hman. Hi a thiangmi Catholic Church cu atu le zungzal in a hmun camcin lai tiah hmaihngal le ralṭha ngai in an ti hna. Constantine le mithiangmi hna chan lioah hin Khrihfabu i zohkhehnak, i hruaining le zumhnak lei ah lam tlaulonak ding le ralrin a herhmi hna zong tampi an caan pek in an tuah hna. AD 50 lio i avoi khatnak Conference pi, Jerusalem ah an rak tuah in kum 275 a rauh hnuah vawlei cung pumpi Conference cu a voihnihnak Nincea khuapi ah AD 325 ah an rak tuahpi khawh hna. Hi tan ah phung zulhding tlangpi Nincea Doctrine timi zong an rak tuah. Vawlei cung dihlak Khrihfa zumhnak in a khah dih i a phak khawh dih nakhnga ṭuanvo an i phaw i biakamnak zong an rak ngei. Rome khuapi cu Constantine nih khua thar a tuahmi nichuah lei Greek ram ah ṭhial a timh. Achan cu Rome pennak cu a kauh tuk caah hmun lai deuh in ram uk a awl deuh lai ti ruah ah a si. Cu khua cu hlan lio khua ṭhing Nopel khua a si i Constantine nih a remh ṭhan hnuah a min ah a mah min chuankhaan in Constantin Nopel tiah min a rak sak.
(a)Rome khuapi Nople khua ah ṭhial a timh
Rome siangpahrang zung le Bishop Head Quarter le zungpi paohpaoh hna cu Constantine Nople khua ahcun ṭhial an si cang tiah order a hung chuak. Rome khua i Bishop nihcun Rome khuapi le Catholic Church a rawhlo ahcun kaa ṭhial lai lo. Nopel khua ah a ummi Bishop zong ka cung ah a um kholo i siangpahrang zung i ruahnak petu le siangpahrang luchin a chinhtu zong Rome Bishop a si tiah a ti.
(b)Catholic Church cu nichuah lei le nitlak lei tiin aa ṭhen
Rome Bishop duhning cu siangpahrang le Nopel i a ummi Khrihfa nih an duh velo caah i ṭhennak cu a hung chuak. Nitlak lei cu RC (Roman Catholic Church) ti a si i nichuah lei cu Orthodox Church ti a si. Cuticun vawlei cung Khrihfabu pakhat cu pahnih ah a hun i ṭhen i Orthodox pawl cu nichuah lei Khrihfabu ti zong an si. Russia ram le China ram hna ah an tambik.
6.Tuanbia donghnak
Khrihfa zumhnak le Khrihfa hremnak ṭihnung hna chungin a khamhtu, a lamkip in Khrihfabu a dirkamhtu Rome siangpahrang mi lianngan Constantine cu a ṭanhmi Khrihfabu le a dawtmi Rome ram le a ukmi miphun kip le a ser tami Constantine Nopel khuapi cu a kal taak ruangmang (a thih taak cang).
Cinken ding;
1. Nikaa biak ni le Jesuh thawhṭhan ni aa ton caah thawhṭhan ni Bawipa ni cu Calendar ahcun Sunday ni tiin a cuang. Thlen khawh a silonak cu vawlei pumpi dihlak nih hmanmi Calendar asi caah asi i, thlen khawh nak ding ahcun Khrihfa si ta dih a hau.
2. Rome cozah chan i Calendar a cuan ningin Dec. 25 zong Holy Day a si (nikaa biak lio i asi ningte asi).
3. Zarhte ni (Saturday) i nicheu lawng zung khar a rak simi kha Constantine siangpahrang nih bia a khiahmi a rak si.
4. Zarhte ni i chunhnu zungkhar cu an mah le an ram duhning cio in a remh ṭhanmi an tampi. Kawlram zong nih ralkap cozah chan ah fullday in khar a si ve.
5. Khrihfabu ṭhenhnih ah a hun i ṭhen hnu cun Rome Bishop zong Roman Catholic nih Pope tiin chim a hung si i a sullam cu ‘pacem’ tinak asi.
Theihternak: hi tuanbia cu 1972 kum lioah Rev. Chalhnuna nih a neihmi ‘Chanchin lawrkhawm’ timi cauk chungin ka rak laakmi a si.
7. Hlimsang Timi Min Cu 1953 Kum In Piangthar Tiin Thlen A Si
Pupa chan i Mar ram rak timi kha 1892 hnu cun Lushei ram ti a hung si cang. 1904 kum ah India ram Assam State chungah World Missionary pawl nih Thawngṭha an rak chim i i ṭhanghnak faakpi in a rak tlun caah minung 30 hrawng nih ṭhanghnak an rak hmuh. 1906 kum ah Biahaar ram i Serhawt khua ah a voihnihnak an rak tuah ṭhan i ṭhanghnak a rak tlung ṭhan. Hi lio ahhin Lushei ram in minung 12 an rak kal ve. An hung tlung i Aizawl an phaan. Thlarau hlawhcham ah an i ruat i an tha a rak chia ngaingai, acheu cu khua dangdang an si caah Aizawl in an khua lei ah cun tlun an i tim hna. Hauka ah hla an sa hna i an rak i ṭah hna. Culio ahcun an hawinu pakhat a laam i holhtheihlo in a holh, a ṭuul a buai colh i an rual in an ṭap an laam an tha a nuam tuk. Lalpa malsawmna ropui kan chang a ni an ti i Aizawl khuapui hi i chhuahsanlo vang u an ti i an kir ṭhan. Curi cun Lushei ram ahcun lawmhnak le ṭuulbuainak thlarau cu khua kip ah a rak karh ching lengmang cang. Kum thum chung cu an cawlcang nain 1909 kum cun an hung dai deuh ṭhan. Kum 10 a hung rauh hnu 1919 kum cun an an hung dir ṭhan i khawikaa maw tete ahcun an cawlcang nain Kawhhran le mipi an buaiter rih lo. Cuti cun kum saunawn an hung um i hnabeidong lemlo le hnangam tuk lemlo in Lushei ram ah cun an um hna. Serhawt ṭhanghnak meici cu Lushei ram ahcun a hung nung i Lushei Kawhhran caah cun thinphang dailo an si cang. 1939 hlimpi Thlarau a thla an ti i hi kum ah hin Lushei ram pumpi cu buainak a tlung. Kawhhran hruaitu hna le mipi hna lakah le chungkhar kip ah an buai lulh cang. Ruahning le zumhning kha faak tukin aa ṭhen cang. Hlimsang pawl nih le an ral a ṭha chin lengmang fawn. Kawhhran le hruaitu hna dohdal le soisel phun rumro in an i la hna. Nu le va, unau rual, nu le pa, pa le fa hei tibantukin lungkhahlonak tete hna a hung chuak cang. Innchungkhar khat zong ṭuanzai an rel kho tilo. Mihlim pawl nih le an thin a tawi tuk. An hlim ning cu a sang tuk caah a hlimlo mi ko tu khi an bang lehlam. Cucaah cun an min hmanh ah hlimsang an rak ti phah hna. Lushei ram i khua cheukhat hna cu hlimsang an ṭih tuk caah hlimsang thlarau lut hlahseh tiah daisak in khua kulhnak dai an rak i sak kanh. Asinain an rak kham kho hleilo. Hlimsang thlarau nihcun an lung hmanh fimlo in mawlmok in an ram pum a buaiter ko hna. Cu ngai cu Pathian Thlarau nih hruaimi an si hi zumh a har hrim ko ee.
(a)An hmanmi zia le an cawlcangh ning
Holhtheihlo holh le hlasak an rak uar ngaingai i an ṭuul an buai zungzal. Van hlapi sak an hmang, zainem hla an uar i Prophet bia chim an hmang. Thlarau an i cuh i an rak i vel. Hmangaih ram i luh an uar, khur bing ah an lut i nausem ah an i cang. Lakfa an hrinmi hna cu Thlarau fa Thianghlim an rak ti hna i nupi pasal an i thleng, taklawng in an um i dap rawh timi caan hna an tuah. Thlarau thilpek a phunphun cu Pathian bia asi tiin an cawh hna, cawimawi an rak uar i dai thlacam an uar fawn. Cun Pa thuthu a si ti an hmang i rianṭuan an zuamlo, an tha a thu. Cu pinah ti than thingphurh le lohma an um lio zongah khuang aw an theih paoh ahcun an laam an buai tawn i nu pawl ko kha an rak zual khun. Lo vah a herhlo an ti i an paam, rawl phiarnak an neilo. Cuticun Lalpa rawng kan bawl dawn an rak ti i nunu papa in an paw rawlh ahcun khuakip inkip ah an rak vaak hna. Hualngo tlang Ṭio vapi kam le Thlantlang peng Ṭio kam khua kip hna ah hlimsang pawl cu Lalpa rawng kan bawl an ti i tlung duhlo in an caam i khua an sa hna. Cawimawi an tuah i biaphuan in cucu khakha nan tuahlo ahcun Lalpa’n a hrem ang che u an ti hna i cawimawi cu an tuahter hna i inn kip le khua kip ahcun an rak i ṭhial thluahmah hna. Lo duah an thlolh i rianṭuan cu an rak zuam bak lo. Cuti cun hlimsang ruangah Khrihfabu ahcun buai hram aa thok. Cucaah 1952-1953 kum ahcun ZBC ( atu i CBC ) nih Hualngo ram i hlimsang pawl cu Baptist Khrihfabu in an rak chuah hna. Rev. Robert Johnson kha Missionary in a rak um lio a si. ZBC General Secretary Rev. Hau Ko ṭuan lio a rak si ve. Hilio caan hi Missionary ram an i ṭhen lio caan asi. Hilio ahhin Lushei ram i Lunglei peng cu England Baptist Missionary ram a si i Aizawl peng cu Presbyterian Mission ram a rak si. Chin Hills tu cu American Baptist Mission ram a rak si i Uper Burma cu England Methodist Mission ram a rak si. Mah duhning paoh in Khrihfabu dang dirh khawh a rak silo i nawl pek hnu lawnglawng ah Khrihfabu dang dirh khawh a si lio caan a rak si.
(b)ZBC nih an chuahmi hna hlimsang pawl cu Aizawl ah an kal
Hualngo hlimsang pawl nih cun Aizawl Presbyterian kha ZBC nih an kan dawi i nan mah sinah kan um ko lai tiah an va ti hna i kan in fuh ko hna tiah an va ti hna. Aizawl nihcun kan unau Baptist ram ahcun ramdang kan si fawn i kan in pom kho hna lailo an rak ti hna. Asinain caa tu kan in ṭialpiak hna lai i Tahan kan unau a simi Methodist sinah vung kal u law ram khat nana cu an rak in cohlan hna kan hnabei a sei an rak ti hna. Cuti cun caa an ṭialpiak hna i an khua lei ah an kir ṭhan i an caa he cun Tahan lei ahcun an lan colh.
Methodist Missionary a simi Master Cawell sin ahcun an caa cu an vun pek i an duhnak zong an chim dih hnu ah Methodist nihcun ZBC sinah Hualngo ram i luhkhawhnak nawl an hal hna i ZBC nihcun luhnak nawl cu an rak pek hna. Tahan in Rev. Tuah Hrang le LP Enga cu Hualngo ram ahcun an hei thlah colh hna. Tibual khua i meeting tuah pah dingin bia an i tiam i cuti cun Tibual khua cu an phaan.
(c)1953 March 15 ni
Rev. Tuah Hrang nih Hualngo hlimsang pawl cu minthar le min dawhmi te a sak hna i atu tiangin an min asi lan. Rev. Tuah Hrang nihcun Hualngo Kawhhran hi hlimsang an si an in timi hna nan silo, piangthar pei nan si ko hi a ti hna i hi thokin hin hlimsang pawl nihcun piangthar kan si an rak ti lan. Hualngo ram i Methodist Mission an rak luh hnu cun ZBC ram chungah Khrihfabu dang zong an rak luh hi asi. Uico mei a ngawimi bantuk asinain chemphut an hrolh chung paoh cu a dingbik a si i chemphut vun zuh paoh ahcun a ngawi kelte in a ngawi bang pianthar nun in nunlo caan paoh ahcun hlimsang an si lio i an nunning ṭhing te khan an um ṭhan ve. An uico min ah David an i sak i a min cu aa hngalh nain ui dang nunning cio kelte khan saruh cu a duh ṭhiamṭhiam. Piangthar silo in hlimthar si a biapi deuh i hrinṭhan le lungthlen tu hi i nunpi khawh ahcun a sualnak a um hlei hngalo. Piangthar hi pianghlun a hung si tikah khamh an si lai lo ti an hmang tawn. Cucaah nun ṭhinh le i lawmh le ziaṭhinh hna hi piangthar timi nun sisehlaw cucu Pathian Thlarau nih hruaimi an si hi zumh awk a um hnga. Jesuh zong nih, Pharasi mi hna nakin nan ṭhat deuhlo ahcun a rak ti kha hlimsang pahnih nih Primary School Head Master saya Tluang Awr Ralpel pa cu Dawn khua ah a chung khuachia kan ṭhawlpiak an ti i thi lak in an rak velh. Thiang Thlarau thah maw a si deuh hnga, Paul nih thlarau kip a timi thah cu dek a si hnga?
Methodist cu hlimsang a uar velo nain hrinṭhan piangthar a herh timi a uarmi an si ve caah an mah uarmi min te khan hlimsang cu hri saupi in an khih hna i 1953 March 15 ni ahkhan Rev. Tuah Hrang le LP Enga nihcun hlimsang timi min cu piangthar timi angki an hruk hna. Piangthar kan ti tikah hin piangthar paoh an ṭha dih hleilo i Pathian Thlarau zong an keng dih tinak zong a si dih hlei fawnlo. Cucaahcun piangthar lak ahhin ṭih a nungmi cu piangsual timi kan tam tuk hi a si.
8.Kachin He Unau Kan Si Taktak Maw?
Chin le Kachin nihcun an pahnihte in unau kan si tiah an techin an fapar tiangin tuanbia cu tlamtling ṭunglo in bultan deuh ngai cun an kan ruah tawn. Unau kan sinak tuanbia hi theihbik le hngalhbik ti cu Kachin zong Chin zong nih an um lai tiah zumh a har ko. 1955 kum ah Kengtung khua Army School i siangin ka rak kai lioah Kachin i ka hawikom nih na ralchia hlah Kachin le Chin cu unau kan si, vaa daw ulaw Kawl nih an in ti hna ahcun vaa i chanh uh tiah ka pa nih a ti tiah ka hawipa nihcun a ka chimh bal. Cuti i an ka chimhnak thawng cun keimah te lawng ka si nain ka hna zong a rak ngam deuh ngaingai. An caa zong hi kan Laica bantukte a si ve i an holh zong hi thiam har tuk dawh cu a silo.
1960 kum i thimnak (Election) lioah khan Tidim ah ka um lio a si. Rev. Hau Ko zong Perliament aa cuh ding a si caah a mah phoih i Lung-chung-zi ah Taa-vuan ka ciah ve i thla khat deng cu ka rak zul ve. Sizaang peng i Khuasak khua pawng Limkhai khua i kan riah zaan ah Kachin le Chin cu unau kan si taktak maw? timi cu kan ih hlanah an rak hal i cu zaan i ka theih chinmi te kha hun ṭial chin hi ka lung ah a chuak ve. Rev. Hau Ko nihcun “a hmaan bakmi chim silo in caa i aa ṭial lomi chim cu ka ngamhlo ngaimi asinain Me nan ka pe duh lai lo ti ka phang fawn i kan chimh ko hna lai. Amah belte Hau Ko nih a chim tiah zum dih hlah uh, a ka chim chin ve tu i a kuzale lawng ka si hih, chimh chinmi ka si ve kha ka philhpiak hlah uh” tiah bia a rak tiam hna. Cuticun zaan suimilam 12-1am tiang hrawng a rak chim.
Kan miphun min i Chin timi aa telmi hi BC 256-206 karlak i Tuluk siangpahrang Chin Sih Huang Thi cithlah kan si tinak a si. BC 205 kum hrawng cun uknak celhlo ruangah an rak zaam hna i cuti cun Chin pa zong cu a donghnak ah Tibet ram a rak phan ve. Tibet tiva ah cangkol an rak tam caah an van a ṭha. Tibet ram i um kha an hna a ngamlo. Tuluk siangpahrang Vu Ting timi chan lio i an rak tuahto hna bantukin an kan tuah ṭhan sual lai ti kha an phang peng. Vu Ting chan ahcun an zuatmi hna saram he minung hna he cun an rak tlaih hna i an hruai tawn hna.
9.Chin pupa hna sulhnu timi cu
Chin unau hna cu Tibet ram in chuah i Burma ram leiah kal ding cu an i ruahchihmi a rak si. Tibet ram an um lio i Tuluk siangpahrang nih khuachia a um lai tiah an zumhnak hmun, thingpi lungpi le tlang hna kha an bia i khuahrum biaknak ah minung hna kha an rak hman tawn hna caah cucu an ṭih tuk i kal an rak i thawh. Zankhat cu a naupa nih tlang phen in a hung chuakmi thlapa lai liote kha a hmuh i pathian asi ko lai a ti i thaizing cu rawl kaa rawnh lai i ka va biak lai tiah aa ruahchih. Zinglei cu arkhuang in a tho i a kal. Tlang let lei a hei phak tikah tlak um sernak khur a va hmuh, cu a hmuh tikah tlakuum ser ciami pawl cu a rak biak hna. Culio ahcun tlakuum sertu cu an rak phan i zei ti ah dah na rat an ti i thlapa a hmuhnak kong cu a chimh hna. Cu hna nihcun pathian hmuh na duh ahcun kan khua i pathian tlangbawi sinah raa law an chimh ko lai an ti i an khua ah an rak tlunpi. Orthodox siangbawi sinah an rak chiah i thla thum khengte Pathian kong cu a rak cawng. Cuti i a rauh tuk tikah cun a chung le le a u le hna kha lungrethei in a tuah hna.
Thla thum hnuah cun a hung tlung ṭhan i a upa Chin kha a cawnmi cu a rak chimh i Pathian biak cu a sawm colh. Ka u Jesuh an timi Pathian cu kan umnak ding remh awk ah a kal lio, a rat tikah a mah a zum i a biami hna cu a mah sin i um awk ah a kalpi hna lai i cu kaa ram ahcun ti haal le rawl ṭaam a um lai lo, zawt le thih zong a um lai lo, rianṭuan retheih zong a um lai lo a nuam tuk lai. Cucaah cun Jesuh Pathian cu zum u sihlaw bia ve usih tiah a chimh i a sawm. A upa nihcun a naupa cu tuanbia pakhat a chimh ve i “ka nau a hlan ahhin tuanbia pakhat cu hiti hin a rak si, khua pakhat ah cakei a rak hrang i saṭil le minung pawl kha a rak seh lengmang hna an ti. Voikhat cu an pa nih a fapa le panga kha a auh hna i bia a rak ruah hna. Kan khua i kan um peng asi ahcun cakei nihhin a kan seh sual lai caah khua thar ah bawk, inn fate ka va tom lai i kan i ṭhial hna lai tiah a rak ti hna. An pa nihcun a fa le cu a umlo kar zaan i an riahnak ding caah ṭheng kha dongkua sang ah a rak donhpiak hna. Vokthau sum nga an thah i an phawk an can i ṭheng cung ahcun an chiah. Cu hnu ahcun an pa cu khua thar ahcun a kal. Muikaa in an unau rual cun ṭheng cung ahcun an kai i cakei nihcun seh dingin a zuanhnawh tawn hna, ṭheng dongkua cu a lonh caan a phaklo caan asi i aa laklawh. Cun, a rat fate nikhat voikhat in voksa an rak pek i an pa a tlun tiang damte in an rak him” tiah a naupa cu a chimh ve.
A upa nih a naupa cu tuanbia a chimh dih hnuah a naupa nih a sawmnak cu biakam a leh. Ka nau kan umnak ding remh awk ah a rak kalmi Jesuh a kir hlanah khuachia cu a duhmi kan pek i kan biaklo ahcun cakei hrang bangin a rak kan hrawh khawh lai caah Jesuh sin i kan kal khawhnak hnga khuachia kha kan biak a hau. Cuti cun lungkhahlo hram an i thok colh i a upa Chin nihcun ka nau kan i ṭhen a si ahcun kan pahnih in unau kan i hngalh camcin nak dingah kei upa deuh cithlah paoh hi Chin tiin auh an si lai i nang nih ci na thlahmi hna paoh cu Kachin ti an si lai, cun ral kan ton tikah kan i bawm lai tiah min an i sak i bia an rak i kam.
Cucaah atu tiangin Chin le Kachin hna cu unau kan si aa ti pengmi kan si. Chin pawl cu a cithlah paohpaoh kha khuachia a biami an hung si lan. Cucaahcun cakei an bawh fate in Chinmi hna nihcun ṭheng kha dongkua sang in an donh lan ve.
10.Chin cu Kachin pawl nih ‘Khang’ an kan timi kan si
Kachin cu a upa hngak tilo in Burma ram leiah a rak kal. Atu i Kachin ram in khin a upa Khang cu a rak hngak peng i ka upa a rat tikah a um chung nak dingah a ti i a dum chungah bawkinn te a rak sak piak, a sa kho velo mi hna nih an innchung ah tappi an chilh i lungthu bunhcia in an rak chiah. A upa Khang cu Burma ram chung i lut ding cun a hung pok ve i a naupa Kachin ram cu an hun fuh. An rak i ṭhennak kum le caan a rauh tuk cang caah an holh an i thei kho set tilo. Cucaah ral ah an i rel veve i Chin cikawr cu Nakah tlang zawh in Chindwin va hrawn in an rak lan. Cuti cun AD 1205 kum ah Burma ram i Pagan khua cu an rak phan i cukaa hrawng ahcun khua an rak saa hna. Kachin zong cu a upa a rak hngahnak Mekhah le Melikhah vapi kam ahcun atu tiangin an um lan. A upa caah tiah inn an rak sak piakmi cu atu tiangin phung ah an i ngeih i inn cu an sa zungzal.
Chindwin va hrawn i khuakhen an um lioah a upa Khang sin ahcun Kachin an unau le cu kawlrawn umnak ding khua ram halh ah an ra hna i Khang an u le nihcun hiti hin ruahnak an rak cheuh hna, kawlrawn cu a lin tuk, fikfa le hmaifa a tam fawn, kan mah zong nih kan celhlomi cu mah rian hmanh i ṭuan thiamlo in Kawl siangpahrang nih a mah rian a kan ṭuanter. Tuanbia i Tuluk siangpahrang chan tuanbia an chimmi bantuk a si ko kan nih zong kan celhlo i tlang ram panh in kan zaam lio a si, va kir ko u law nan umnak Kachin ram tu ahkhan nan i nuam deuh lai an ti hna i Khang an u le bia cun an nau le Kachin hna cu Khuakhen (Khuakhen timi cu Chindwin vahrawn tinak a si) in cun an rak kir ṭhan i atu Kachin ram an ramte ah khin an um lan, tiah Rev. Hau Ko nih a rak kan chimh. Rev. Hau Ko nihcun suimilam 12-1am a si cang it cang hna usih tiah a ti i kan it.
11.Kachin le Chin hna cu Unau taktak kan sinak Tehte
1980-83 karlak hrawngte ah khan Kachin Tung-Hnit Tung-Zaa Gospel team nih Falam ZBC an hung tlawng hna. Culio ahcun Kachin nih cun Chin miphun cu kan unau Khang miphun nan si an rak ti hna i Darkhuang an rak pek ta hna, cu an Darkhuang cu ZBC zung chung ah an chiah i a um ko. Cu an bia ningin cun kum 800 renglo aa philhlomi unau kan sinak kha a fianter i a fehter chin.
Kachin ram Po-ta-Oo Myone chung i a ummi Laruang miphun hna cu Hakha holh in chawnh khawh an si i kan aw thluk belte cu aa dang deuh an ti. Tuluk ram i Kachin ram zawn ahkhin Hakha holh a hmangmi Circle (1) pakhat an um an ti. 1995 kum i chuahmi Operation World timi cauk chungah Tuluk ram ah hin Hakka timi miphun hna hi million 45 an um tiin aa ṭial. Taiwan ram zong ah Hakka miphun million 11 an um timi zong aa ṭial ve. Kum 200 an um cang. Mirang nih rak uk lioah hin Hakha ti silo in Haka ti a rak si. Mongolia ahcun Khalkha (Halh) timi hna cu million 1614000 an rak um ve. Cucaahcun miphun chuahkehnak hi dothlat le hngalh duh ahcun Chinmi le Hakha, Tidim, Falam, Mizo, Lai, Cho, Khumi tibantuk hna hi Tuluk ram kan um lioah miphun phunkhat kan silo hmanh ah neihniamte i a rak ummi le a rak umṭimi miphun pakhat cu kan rak si tihi zumh a um ko. Ram dangdang zong ah kan unau a simi miphun dang an um ve ko lai tihi zumh khawh a si.
……………………………….
Dal 6
Vawilei Pumpi Tuanbia Chungah Theih A Herhmi Kum 100 Chung Tuanbia (1900-2000)
1.Kum le thil a rak cangmi
Kum konglam hna
1900 Tuluk ram ah ramdangmi duhlonak sandah an rak piah.
1901 American President William McKinley an rak thah.
1901 Siangpahrang nu Victoria cu kum 64 asi ah a rak thi.
1901 Australia nih England sin in Dominion an hmuh.
1902 Cuba ram cu Spain ram sin in luatnak an rak hmu.
1903 Right te unau nih vanlawng an rak tuah khawh.
1903 Panama ram nih Spain ram sin in luatnak an rak hmuh.
1904 Japan le Russia hna cu, 1904-1905 kum hnih chung an rak i tu.
1907 Thisen phun timi hi an rak ṭhen khawh ( thahchunhnak O,A,B,A-B).
1910 Korea ram cu Japan nih a rak tuk i kum 35 chung a rak uk hna.
1911 Mongolia cu Tuluk nih Independence a rak pek.
1912 Titanic sangphawlawng pi cu rili ah a rak pil.
1914 Vawlei cung ralpi cu German ruangah a rak tho (1914-1918)
1917 Lenin hruainak ruangah 1922 tiang Russia ram ah ral a rak tho.
1917 Finland ram cu Russia nih Independence a rak pek.
1918 American le England nih ralpi pakhatnak teinak puai an rak tuah.
1918 Britain ram ah kum 30 a tlingmi nu hna nih thiimnak Me pek khawhnak nawl an ngei.
1919 Afghanistan nih Independence an rak hmuh.
1919 Soviet Union dirh hram an rak thok, Russia hruainak in.
1920 American ram ah thimnak Vote an pek khawh.
1920 Vawlei cung ram i hawikomhnak Legue of Nations timi cu, Geneva khuapi ah an rak
thok cang.
1922 B.B.C nih Radio aw chuahnak an rak tuah khawh.
1922 Egypt nih England sin in Independence an rak hmuh.
1924 Leinintroisky le Stalin le Russia hna nih acozah sinak an rak i cuh.
1925 Iran nih Independence an rak hmuh.
1926 John Ligibert nih Television a rak tuah khawh.
1929 Pope upat peknak caah Rome khua Vatican cu Independence an rak pek.
1932 Mahatma Gandhi nih a rammi sifak hna caah ṭhathnemnak a tuahpiak hna.
1936 Spain ram Francisco France ruangah ram chung ral a rak tho.
1936 Britain nih Television cu mipi nih hmuh khawh dingin an tuah cang.
1937 Japan le Tuluk hna cu ral an rak i do.
1937 Jet engine thar an tuahmi cu an rak hneksak.
1939 German nih Poland a rak tuk caah ralpi pahnihnak a rak tho.
1939 Burma ram chung i a ummi Chin timi miphun nih salluatnak an rak hmuh.
1941 Ohalfaha nih Atom Bomb tuah ding a rak hmuh.
1941 Japan nih Pierhabour (Pale Seihkaan) American tikulh ah Bomb an rak thlak.
1942 A hmasabik Atom Bomb chiahnak le sernak cu USA nih an rak tuah.
1945 American nih Japan khuapi i Hiroshima le Nagasaki ah Atom Bomb a rak thlak caah
ralpi pahnihnak a rak dih.
1945 Kum ahhin UNO ihawikomhnak tuah an rak thok (USA).
1945 Indonisia cu Japan nih Independence a rak pek.
1956 Tuluk ram ah 1949 tiang ram chung ral a rak tho (Mositung hruainak in)
1946 Indonesia ah 1954 tiang ram chung ral a rak tho.
1946 Jordan nih Britist sin in Independence a rak hmuh.
1946 Philippine ram cu Japan nih Independence a rak pek.
1946 Syria ram nih France sin in Independence a rak hmuh.
1946 Number hmannak Electronic Computer an rak tuah khawh.
1947 A aw nakin a rang deuhmi vanzuanglawng an ra tuah.
1947 Greek ram ah 1949 tiang ram chung ral a tho.
1947 Burma ram ah Bochoh Aung San le a hawi le hna cu an rak thah hna.
1947 India le Pakistan nih England sin in Independence an rak hmuh.
1947 Newzealand nih Dominion uknak an hmuh.
1948 Burma nih England sin in luatnak a rak hmuh.
1948 Korea nih American le Russian sin in luatnak a rak hmuh.
1948 Arap le Israel cu a voikhatnak(1) ral an rak i do.
1948 Israel nih ram thar an rak dirh ṭhan.
1948 Afarica thlanglei ah hmaidum le hmairang an rak i ṭhen.
1948 Mahatma Gandhi India ram hruaitu pa cu an rak thah.
1949 Laos ram cu France ram nih luatnak a rak pek.
1949 Tuluk ram ah Communist pawl (Mositung hruainak in) nih aa-naa an rak ting.
1949 German ram cu nichuah lei le nitlak lei tiin an rak i ṭhen.
1951 Neuclear seh hmannak an rak tuah.
1952 Nauhrin phihnak si an tuah khawh cang.
1952 Libya ram nih luatnak an rak hmuh.
1953 Russia ram i minthang communist Stalin a thi cang.
1953 Cambodia nih France sin in luatnak a rak hmuh.
1954 Vietnam ram cu chaklei le thlanglei ram tiin an rak i ṭhen.
1955 Warsaw raldoh ṭanrualnak Sachoh an tuah (Russia hruainak in).
1955 Tunisia nih France sin in Inpendence a rak hmuh.
1956 Avoihnihnak(2) Israel le Arab an i tu ṭhan.
1956 Sudan ram nih luatnak an rak hmuh.
1956 Rock and Roll tum an rak thiam khawh.
1957 Gana ram nih luatnak an rak hmuh ve.
1957 Malaysia nih Japan sin in luatnak a hmuh.
1957 A hmasabik Satellite an rak kai kho.
1958 Studio awkhumhnak an rak tuah khawh.
1959 Fidle Castro nih Cuba ram cu aa-naa a rak ting.
1960 South Africa nih luatnak an rak hmuh.
1962 Algeria ram nih luatnak an rak hmuh.
1962 Uganda le Yemin nih Mirang sin in Independence an rak hmuh.
1963 American President John F. Kenedy cu Dalas khua ah an rak thah.
1963 Kenza ram nih England sin in Independence an rak hmuh.
1965 India le Pakistan hna cu ral an rak i do ṭhan.
1968 A voithumnak (3) Israel le Arab ral an rak i do ṭhan.
1968 Minung lung thlen an thiam cang.
1968 Martin Luther King le Robert Kenedy cu USA ram ah an rak thah hna.
1969 A hmasabik Niel Amstrong le a hawi le cu thlapa cung ah an rak kai kho.
1970 747 Jumbo Jet vanlawngzuang an rak tuah.
1970 Fiji ram cu England nih Independence an rak pek hna.
1971 Bangladesh nih Independence an rak hmuh (East Pakistan)
1971 UAE ram nih England sin in Independence an rak hmuh.
1972 American le Soveit pawl cu remnak an rak tuah.
1972 Srilanka cu Britist sin in Independence an rak hmu.
1973 A voilinak (4) Israel le Arab an rak i tu ṭhan.
1974 Burma ram cu Party pakhat uknak Socialist uknak phungin an rak i hruai.
1975 Vietnam ram i raldohnak cu a thiang cang.
1975 Video piahnak seh an rak tuah.
1976 Vietnam ram nih Independence an hmuh colh.
1976 Tuluk Communist hruaitu a simi an pabik Mosetung a si cang.
1977 Pakistan ram chung ah ral a tho.
1983 Soveit ralkap nih Korea khualtlawng vanzuanglawng cu an rak kah.
1984 India Prime Minister Indra Gandhi cu Punjab nih an rak thah.
1985 Lybia ram cu American nih Bomb a rak thlak sual.
1985 Mikhail Gorbachev Soveit President ah a chuak.
1986 Challenger Roket pi a rak kuai.
1988 Kawlram Socialist Party uknak a rak dih cang.
1989 American nih Panama ram an rak chiim hna.
1989 Berlin khuapi kulhnak hauhruang an rak boh dih.
1990 Kuwait ram cu Iraq nih an rak chiim hna.
1991 American Khrihfabu nih Iraq cu Kuwait in an rak dawi ṭhan hna.
1991 Russia ram in Mikhail Gorbachev cu a rian in a rak chuak.
1991 Russia Yeltsin nih Soveit ram cu aa-naa a laak i a kuai colh.
1991 Yogoslavia ram ah 1991-92 tiang ram chung ral a rak tho.
1991 Soveit ram a kuaimi ram 15 hna nih Independence an rak hmuh cio.
1992 Bosnia le Herzegovina nih luatnak an rak hmuh.
1994 Nelson Mandela cu South Africa ram ah President a rak chuak.
1995 Israel Vuanci a simi Tezhaak Robin cu an rak thah.
1997 Britist cozah nih Hongkong cu China kut ah a rak pek ṭhan.
1997 Vawlei cung i midawhbik Diana cu motor accident in a rak thi.
1997 Sifak rethei a kan cawmtu Mother Teresa nih a kan thih taak.
1998 America le United Kingdom nih Iraq khuapi Baghdad cu sangphawlawng in an rak kah.
1999 Chin miphun Centenary cu Hakha khuapi ah an rak tuah.
2000 kum 2000 a rak tlin lai ah Prophet bantukin an rak chimmi cu lih lawngte ah a can
caah a dik le a hmaanmi Prophet kan herh cang.
2001 Binladin nih American i inndot 110 World Trade Center timi inn pi cu vanzuanglawng
in a rak pah. Cu inn pi a pahtu Binladin cu Afganistan ram ah a zaam i
Afganistan ram nihcun ka ram ah a umlo tiah a phehpiak caah American nih a rak tuk.
2002 Iraq siangpahrang a simi Saddam Hussein cu Binladin a bawmtu na si tiah American nih
a ti i Irag zong cu American nihcun a rak tuk ṭhan.
2003 Saddam Hussein cu American nihcun an tlaih i hri in an rak thlai i a thi.
2008 Kawlram nih ram hruainak upadi an suaimi fehternak an tuah.
2008 Kawlram ah fak ngai in Nagis thlichia a hrang i mi tampi an thi.
2010 7.11.2010 ah Myanmar ram nih Democracy phung in thiimnak an tuah.
2011 Binladin cu Pakistan ram ah American nih an tlaih i an thah.
2011 Libia ram chung ah ral a tho i an siangpahrang Gaddafi cu a zaamnak ah a thi.
2011 Tunisia ram cu mipi hna nih sandah an rak piahnak thawngin uknak aa thleng.
2011 China ram ah tilian faak piin a rak tlun caah an ram cu a rak hrawh ngaingai.
2011 American ram ah thlichia fakpi in a rak hrang.
2011 Japan ram cu Sunami thlichia tilet nih faak ngai in a rak hrawh.
2011 Arabia ram ah minung 40 hna cu an hngawng an rak tan hna.
2011 Egypt ram hruaitu a simi Mubarak cu an ram nih an rak phuah.
2011 Syria ram chung ah ral fak ngai in a tho i atu tiang (2014) cu a dai kho rihlo.
2011 Philipine ram cu thlichia le tilian nih fak ngai in a rak hrawh.
2011 Tuluk ram uknak an duhlo caah Tibet miphun nih mah le mah pum i khanghnak tiangin
sandah an rak piah i minung 10 hrawng an thi cang (atu 2014 kum tiang ah).
2014 Israel ram le Palestine (Gaza) ram hna cu an i tuknak ruangah Palestine nih Israel cu
Roket pahnih in an kah hna nain Pathian nih Israel mi kha thlichia hmang in a ven hna i
Palestine pawl Roket cu rili ah a tlakter. Hi bantukin Israel mi hna hi Arab miphun hna
he an rak i kah lio caan kip ah Pathian bawmhnak cu an cungah a lang lengmang tawn.
2014 Iraq ram ah atu liote ahhin (2014) Muslim(ISIS) pawl nih Khrihfa pawl kha an thah an
hrem cuahmah hna lio a si. Cucaah Rome chan lio i Khrihfa kan si tinak theihthiamnak
caah ‘nga lem’ an rak hman bantuk khan atu Irag ram i Khrihfa mi hna zong nih Khrihfa
sinak hmelchunhnak caah ‘N’ cafang hi an hman ve.
2014 Hamilton, Ohio i mithi ruak vengtu Kenneth Douglas timi pa nih nu a thimi ruak cu 100
lenglo a rak ihpi hna i biaceihtu hna nih kum thum thong an pek.
2014 ISIS Muslim ralhrang hna nih biaknak dang a biami le Khrihfa hna kha hramhram in an
tlaih hna i an biaknak Muslim ah an luhter hna, an hrem hna i an thah hna. Vawilei cung
ram 60 lenglo le US ram hna nih US president Obama hruainak in ISIS ralhraang pawl
cu an doh hna.
2000 Kum in a liam ciami kum 100 tuanbia cu ka theih tawk vial ka hun langhter nain 2001- kum 2014 tiang vawlei cung thawngpang theihmi hna hi a chiakhaami tuanbia tampi aa tel manh cang. A taangmi kum 100 chung tuanbia ahhin a liam ciami kum 100 chung tuanbia nakin ṭih a nung deuhmi tuanbia chung ah kan lut sual lai ti hi phan a um ngaingai. Bawi Jesuh Khrih nih Matthai Thawngṭha chung i a rak chim bang khan caandongh lai ahcun thawngpang a phunphun le ṭihnung a phunphun a chuak te lai a rak timi kha a hmaan taktak ko lai tihi zumh a um ko.
Vawlei cung ram hruaitu an thahmi hna;
1965 Abraham Lincoln cu Andrew Johnson nih April 14 ni ah a rak thah (USA).
1947 General Aung San cu July 19 ni ah U Saw nih a rak thah.
1948 Mahatma Gandhi cu Nothuram nih a rak thah.
1963 John F. Kenedy cu November 22 ni ah Leeharvey nih a rak thah (USA).
1968 Robert Kenedy cu June 5 ni ah Palestine Sixhan nih a rak thah.
2.Vawlei cung pumpi nih kan uar ngaimi World Cup Tuanbia
1. Estadio Centenario, Uruguay – 1930 kum ah an rak thok. Kum 1930 kum ah (July 13-30) ram 13 nih an rak thok i zohtu minung 434,500 nih an rak zoh. 1st Uruguay, 2nd Argentina, 3rd USA, hna nih teinak an rak hmu. Argentina ram in Guilermo Stabil timi pa nih Goal 8 a rak sut i Goal tambik suttu a rak si.
2. Stadio Nazionale PNF Italy ram 1934 kum ah (May 27- June 10) ram 16 nih World Cup cu an rak chuih ṭhan hna. 1st Italy, 2nd Czechoslovakia, 3rd Germany ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 380,000 hna nih an rak zoh i Czechoslovakia ram pa nih Goal 5 in Goal tambik a rak sut.
3. Satade Olympique de Colombes, France ram 1938 kum (June 4-19) ah ram 15 nih an rak chuih i 1st Italy, 2nd Hungary, 3rd Brazil ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 480,000 an rak si i Brazil ram in Lonidas timi pa nih Goal 7 in Goal tambik suttu sinak a rak ngah.
4. Estadiodo, maracana Brazil ram 1950 kum ah (June 24- July 16) ram 15 nih World Cup zuamnak cu an rak tuah ṭhan i zohtu minung 1043,500 an rak si.
1stUruguay,2ndBrazil, 3rd Sweden ram hna nih teinak an rak hmu i Brazil ram lei in Adamir timi pa nih Goal 9 in Goal tambik neitu a rak si.
5. Wank Dorfsatadiam Switzerland ram, 1954 kum ah (June 16- July 4) ram 16 hna nih zuamnak cu an rak tuah ṭhan i 1st West Germany, 2nd Hungary, 3rd Austria, ram hna nihhin teinak an rak hmu. Zohtu minung 889,500 tluk tam an rak si i Hungary rammi Sandorkocsis timi pa nih Goal 11 in Goal tambik Goal tu sinak a rak ngah.
6. Rasunda Stadium Sweden ram, 1956 kum ah (June 8-29) ram 16 nih zuamnak an rak tuah. 1st Brazil, 2nd Sweden, 3rd France ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 919,580 an rak si i France ram in Just Fontaine timi pa nih Goal 13 in Goal tambik a rak kawl.
7. Estadio Nacional, Chile ram, 1962 kum ah (May 30- June 17) ram 16 hna nih zuamnak an rak tuah i 1st Brazil, 2nd Czechosalovakia, 3rd Chile, ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 899,084 an rak si, Goal sut rambik hlei an rak umlo i Goal an sutmi a tambik cu Goal 4 a rak si.
8. Wembley Stadium, England ram, 1966 kum ah (July 11-30) ram 16 nih an rak i zuam i 1st England, 2nd West Germany, 3rd Portugal hna nih teinak an rak hmu. Zohtu 1635,000 nih an rak zoh. Portugal ram in Eusebio timi pa nihhin Goal 9 in Goal tambik suttu sinak a rak ngah.
9. Estadio Azteca, Maxico ram, 1970 kum ah (may 31 June 21) ram 16 hna nih zuamnak an rak tuah i 1st Brazil, 2nd Italy, 3rd West Germany ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 1605,975 an rak si, Germany ram in Gredmiller timi pa nih Goal 10 in Goal tambik suttu sinak a rak hmuh.
10. Olympiastadium, Germany ram, 1974 kum ah (June 13- July 7) ram 16 nih zuamnak cu an rak tuah ṭhan i 1st West Germany, 2nd Netherland, 3rd Poland ram hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 1774,022 tluk tam an rak si i Poland ram lei in Grzegorz timi pa nih Goal 7 in Goal tambik neitu sinak a rak hmuh.
11. Estadio Monumental, Argentina ram, 1978 kum ah (June 1-25) ram 16 hna nih zuamnak cu an rak tuah ṭhan i 1st Argentina, 2nd Netherland, 3rd Brazil ram hna nih teinak an rak hmu. A zohtu minung 1546,151 an rak si i Argentina ram in Mario Kempes timi pa nih Goal 6 in Goal sut tambik sinak a rak ngah.
12. 1982, June 13- July 11. Estadio Santiago Bernabeu, Spain ram ah ram 24 nih zuamnak an rak tuah. 1st Italy, 2nd West Germany, 3rd Poland hna nih teinak an rak laak. Zohtu minung 2,109,723 an rak si i Italy ram in Paolo Rossi timi pa nih Goal 6 in Goal sut tambik sinak a rak hmuh.
13. 1986, May 31- June 29. Estadio Azteca, Maxico ram ah ram 24 nih zuamnak an rak tuah. 1st Argentina, 2nd West Germany, 3rd France hna nih teinak an rak hmu. Zohtu minung 2,393,031 an rak si i hilio ah Goal ruk cio in Goal tambik suttu minung pathum an rak um i cu hna cu; Gary Lineker, England in Best Pheyer-Diego, Argentina in Maradona hna an rak si.
14. 1990, June 8- July 8, Stadio Olympico, Italy ram ah ram 24 nih zuamnak an rak tuah. 1st West Gemany, 2nd Argentina, 3rd Italy hna nih teinak an rak hmuh. Zohtu minung 2,516,031 an rak si i Italy ram in Saluatore Schillaci timi pa nih Goal 6 in Best player sinak a rak hmuh.
15. 1994, June 17- July 17. Ross Bowl, USA ram ah ram 24 hna nih zuamnak an rak tuah i 1st Brazil, 2nd Italy, 3rd Sweden ram hna nih teinak an rak hmuh. Zohtu minung 3,587,538 an rak si. Bulgaria ram in Hristo Stoichkov timi pa nih Goal 6 in Goal tambiktu sinak a ngah i Brazil ram in Romario timi pa nih Best Player sinak a rak hmuh ve.
16. 1998, June 10- July 12. Stade de France ram ah ram 32 nih zuamnak cu an rak tuah ṭhan i 1st France, 2nd Brazil, 3rd Croatia hna nih teinak an rak hmuh. Zohtu minung 2,785,100 an rak si i Davor Suker Croatia timi pa nih Goal 6 in Goal tambik ngeitu sinak a rak hmuh i Brazil lei in Ronaldo timi pa nih Best Player sinak a rak ngah ve.
17. 2002, May 31- June 30. International Stadium Yokohama, Japan le Korea ram ah ram 32 nih zuamnak an rak tuah i 1st Brazil, 2nd Germany, 3rd Turkey hna nih teinak an rak hmuh. Zohtu minung 2,705,197 an rak si i Brazil lei in Ronaldo timi pa nih Goal 8 in Goal tambik ngeitu sinak a rak ngah. Germany lei in Oliver Kahn timi pa nih Best Player sinak a rak hmuh ve.
18. 2006, June 9- July 9. Olympia Station, Germany ram ah ram 32 nih zuamnak an rak tuah, zohtu minung 3,359,439 an rak si i 1st Italy, 2nd France, 3rd Germany hna nih teinak an rak hmuh. Germany lei in Miroslav Klose timi pa nih goal 5 in goal tambiktu sinak a ngei i France lei in Zinedine Zidane timi pa nih Best Player sinak a rak hmuh ve.
19. 2010, June 11- July 11. Soccer city, South Africa ram ah ram 32 nih zuamnak an rak tuah, zohtu minung 3,178,856 an rak si. 1st Spain, 2nd Netherland, 3rd Gemany hna nih teinak an rak hmuh i goal suttu hi minung an rak tam i an sut tambik goal cu 5 a si, Uruguay ram in Diego Forlan timi pa nih Best Player sinak a rak ngah.
20. 2014, June 12- July 13. Estadiodo Maracana, Brazil ram ah ram 32 nih an rak chuih i zohtu minung hi fiangte in report a rak umlo. 1st Germany, 2nd Argentina, 3rd Netherland hna nih teinak an rak hmuh. Columbia lei in Jemes Rodriguez timi pa nih goal 6 in goal tambik ngeitu sinak a hmuh i Argentina lei in Lionel Messi nih Best Player sinak a hmuh.
21. Luzhniki Stadium, Russia. 2018, June 8- July 8 kum ah khin ram 32 tel in Moscow tual nganbik Luzhniki ah World Cup zuamnak cu an tuah zumh a um.
Wold Cup tuanbia hi vawilei cung ralpi pakhatnak a dih hnu in a kumvui 1919 kum ah Lack of Nation tiah an tuahmi bu nih vawlei cung remdeihnak a chuah khawh nakhnga caah le i hawikomhnak ding caah an rak tuahmi a si. Asinain 1939 kum in ralpi pahnihnak a hung thawh ṭhan ruangah 1942-1946 caan hnih chung cu World Cup chuih kholo in an rak i din ṭhan. 1950 in atu tiang hi World Cup pumpululh chuih puai cu vawlei cung ihawikomhnak puai nganbik ah a cang ko rih.
Kum 100 tuanbia chung ahhin vanlawng hi 9 an tlau cang i, 2014 kum naite i Malaysia vanlawng a tlaumi he relh chih cun vanlawng tlaumi hi 10 an si cang. Cu vanlawng a tlaumi hna cu:
1. Algeria, AH 507
2. 1937- Amelia Earhart
3. 1942- Britist Fighter
4. 1945- Flight 19 Navy bombers
5. 1947- Britist Stardust
6. TWA Flight 800, Boeing 747
7. Egypt Air Flight 990-767 Jet
8. 2003 Boeing 727
9. Eir France Flight 447 May 31, 2009
10. Boeing 777 MH 37- (2014) Malaysia in China lei ah a zuang i a tlaumi kha asi. Kum tampi hnu ah hmuh ṭhanmi an um nain a tam deuh cu hmuh khawh ti lomi ah an i tel.
Dal 7
Laimi le Tuanbia Roling Hna
1.Zo le Lai kan I danglo
(a)Hakha peng ah Zo kan um maw?
Hakha peng chungah Zo kan um aa timi an um asi ahcun Tidim Zomi he an nunphung le an sining zoh hmasat ta kha a herhmi a si. Hakha peng i a ummi Zo kan timi hna le Tidim peng i a ummi Zo le Mizo hna hi an i dannak le an i khahnak, an i pehtlaihnak a um maw? timi kha zoh ta a herh.
Hakha peng i Zo timi miphun hna cu Laimi he nunphung aa khatmi lawngte kan si. Laimi he hrukaih ning, ṭhihlawn, bawi laam, sam kan i tom ning te hna kha kan i khat dih hna. Zo timi nih Lai bawi fanu an ṭhit i, Lai timi zong nih Zo bawi fanu kha an ṭhit ve ko hna. Aa ṭhi aa laami, aa tlaihchanmi le aa upatmi miphun pakhat te kan si. Cucaah Hakha peng i a ummi Zotung, Zophei, Lautu, Miram, Senthang hna le Lai timi hna cu phunkhatte kan si hna. Mi cheukhat nihcun kan holh aa khahlo ruangah hin miphun dangpi ah i ruah a hmangmi zong kan um ve tawn. Cuti asi ahcun miphun dang a simi Kawl, Kala, Mirang, Japan, Tuluk miphun a si ṭung i Lai holh a thiam ve ko mi hna kha Lai tiah kan ti kho hna hnga maw? Lai holh a thiamlomi hna kha teh Zo kan ti dih kho hna lai maw? Zo holh a thiamlomi miphun dang hna khi teh Lai an si dih kho hnga maw? Holh kong ahcun a hmun le a ram nih a pek ruangah a rak si bik ko i cawn ahcun thiam khawhmi a si. Cucaah Zo le Lai hi aa khatmi miphun kan si ko nain kan holh aa khahlo caah lamhlatpi a simi bantukin kan i zoh hna i kan i ngamh kholo. Kan i lunghrinh, kan i zumlo, kan i nautat i kan i ṭih hna, cucaah kan i pehtlaihnak tampi cu a rawk tawn. Kan i dawtnak thazaang a der, kan i bochan kholo i kan i tlaihchannak a fek kholo. Kan i ngamhlo tikah cun hmunkhat ah rian kan ṭuanti kho hna lo i khua le ram caah ṭhathnemnak kan ngeihmi hna kha a tlawm tuk cang. Biaknak kong tiang in holh kan i ṭhen i kan kuai. A taktak tiah cun Hakha peng le Thantlang peng, Matu peng tiangin Zo timi taktak hi kan umlo, kan dihlak in Lai timi miphun chungah a um dihmi kan si hna. Lai timi miphun chung i kan um dih tikah kan dihlak in Lai miphun kan si. Aa thleidang ding kan umlo i aa hua ding le aa ngamhlo ding zong kan um hrimhrim lo. Ar cu a ke, a lu, a thla tiin a phunphun in a um ko lai, cucu pakhat nih a lu a duh tuk lioah a dang pakhat nihcun a ke hna kha a rak duh ngai ve. Duh khunmi kan ngei i duhlo khunmi zong kan ngei, asinain a sinak taktak cu Ar pum pakhat kha a si ko. Kan dihlak in kan holh kan duhnak hna hi i khatlo hmanhsehlaw Lai miphun kan sinak cu a tlaulo i Lai miphun pakhatte kan si dih hna.
F.K. Lehman nihcun “Chief Za Kheng cu hmailei samtom a si tiah a rak ti.” N.E. Party nih ‘The Lakher’ timi cauk a ṭialmi chungah “Lakher miphun hna zong hi an hmailei ah a sam aa tommi an si,” tiah a ṭial ve. “The Maras are branch of the Lai tribe of Chin Speak a language closely” tiah aa ṭial. Cun, “Sabeu who are the people of Capi originated at Thlantlang in Haka” tiah a ṭial.
Mara miphun hna cu Chin Lai hrinsor an si i an holh zong hi Lai holh he aa naihniam ngaimi holh a si. Cun, Sabawng miphun hna cu Thlantlang in Sabawng ah a rak kalmi an si, tiah aa ṭial fawn. RC Father Tordon nih ‘Mindat Grammar and Dictionary’ a tuahmi cauk chung ah ui, ar, le vok timi hna hi kan mah Lai holh he an i khat. Cun, sakhi, sazuk le thiahlei ti te hna zong hi aa khat dih. Varit kan timi cu Vakhih tiin an ti. An aw chuah hi Lai holh he tlawmpalte in aa dang. Mindat nihcun Phy miphun kan si an i ti i Lai miphun kan si ti cu an i tilo. Asinain kan chim cia bangin kan holh le min kan chimning hna tu cu aa khatmi an tampi ve.
(b)Holh aa dan ning
Chin mibu chungin aa ṭhenmi hna hi Kawlram i an rak um liote in an holh phun hi tlawmte te cu an rak i dan deuh cio hi zumh a um ko. Tuluk ram chung i Tibet ram ah an rak um lio ahhin an holh hi a rak i dang pah cio men lai. Tibet ram i an um lio zongah hin khuadang deuh tete zong si hna sehlaw theihlo asi i Kawl an phak hnu le Laitlang an phak hnu ah an holh an i dang dih timi hi cu zumh a umlo. Laitlang an phak hlanpi in Tibet ram asiloah an rak i semnakte in hin Mar holh, Lai holh, Zo holh tibantukin an rak i dan deuh cio hi zumh a um ko.
1. Tidim Zo miphun holh hi aa naihmi te le holh dang deuh an si.
2. Falam peng holh ahcun Ngawn, Tapong, Zangiat, Lente le Taisun holh hna hi theih a har ngaimi an si.
3. Hakha peng ahcun Zotung, Zophei, Lautu, Mara, Thor, Senthang le Rinpi holh hna hi theih har deuhmi an si ve hna.
4. Thlanglei Laitlang zongah theih har deuhmi holh cu an um ve. Cucaahcun mah phunli chung i holh hna hi cu Laitlang an hung phak hnu ah silo in an rak semnakte in hin a rak i dancio hi zumh a um bik ko.
(c)Tuluk Historian Mr. Wang Shu Tang;
Tuluk Historian Mr. Wang Shu Tang nih ‘Many Nationalities in Central China’ timi cauk i a ṭialmi chungah, “there are many nationalities in central China, they are: 1) Lai, 2) Zo, 3) Tung, 4) Tai, 5) Salung, 6) Salai, 7) Khalkha, 8) Manan, and 9) Chuang” tiah a rak `ial.
1. Lai timi cu atu i Lai timi hi si dawh kan si (Falam, Hakha-Thantlang, Matu).
2. Zo timi cu Tidim Zo maw an si Hakha peng i Zo timi hna dah an si ti hi theih an silo, asinain Tidim Zo an si hi zumh a um deuh.
3. Tung timi hna cu Judaria miphun a simi, atu ahcun Thailand ram i a ummi hna khi an si.
4. Tai timi cu Shan miphun an si (Shan holh incun Kamtai ti an si).
5. Salung cu Karen miphun hna hi an si.
6. Salai timi hna cu Asho Chin pawl an si i, Salai timi cu tlangval pa tinak a si.
7. Khalkha timi cu atu i Hakha-Thantlang miphun (Lai) hi an si.
8. Manan timi miphun cu Mon miphun hna hi an si.
9. Chuang timi cu thlanglei Laitlang kan unau pawl Cho (Mindat, Kampalet, Paletwah ram chung ummi hna khi) miphun khi an si hna.
(d)Zo le Lai cu Chin an si;
1. Zo miphun hna cu pa a simi paoh nih an hnulei ah an sam an i tom.
2. Mar pawl nihcun an hnulei i a sirlei deuh ah khin an sam an i tom ve.
3. Lai pawl tu nihcun pa pawl nih an hmailei i an cal cung ah an sam an i tom.
4. Falam Lai pawl nihcun an lukheng ah an sam an rak i tom ve.
2.Zo le Lai khua tlakning
Lailun lungkua cun khua le ram cu an rak haal hna, an riahcaw a dih in kawl i an kal taakmi hna an chung le sin ahcun an hung kir ṭhan i an chungkhar, an hawikom le theihhngalh deuh cio paoh kha khuakhat i umṭi dingin an sawm cio hna. atu i Laizo khua timi khi holh aa khatlomi Kawi-dua hna pahnih nih an rak tlakmi asi caah Laizo khua tiah an ti lan. Atu i Zo an timi hna pawl nihkhin Hakha peng i Zokhua khi an rak tlak. Zo phu-khat pawl nihcun Laizo khua cun Thantlang khua pawng Marau tlang tang ah khua dang an rak tlak i an khua min ah Marau an rak ti. Zo kan ti tikah hin an miphun cu Lai miphun an si nain an holh rak theih deuh lomi an rak si caah Tidim Zo ah an rak ruah hna i cu ruang ahcun Zo tiin an rak tinak hna hi asi. Zokhua i a ummi hna cu khua dang ah khua thar an tla ṭhan i an umnak hlun tu cu an chuah taak ṭhan. Lai a ti pawl nihcun Zo khua ṭhing cu khua ah an hun tlak ṭhan ve i, “nan khua halhmi cu khawzei ah dah a si?” tiah an rak hal hna tikah “Zokhua ṭhing (Zokhua rop)ah asi” an rak ti hna caah min dang sa tilo in Zokhua an rak ti lan. Cucaah Zokhua timi cu a chung ummi hna kha Zo an si rua tiah a ruatmi zong an tampi.
(a)Mara, Miram le Lakher
Hi miphun hna hi Lailun in Laizo ah, Laizo in Marau ah, Marau in atu i an umnak khua le ram khi an rak phan. Mara miphun cu Marau khua in an chuak ṭhan i Lailun lei i kal tilo in khua-thar ram-thar hawl in an vaak ṭhan. An vahvaihnak ah “khuazei dah nan si, khuazei in dah nan rat?” an rak ti hna i, “Marau in kan ra kan khua cu Marau kan si” tiah an rak ti hna. Cucaah Marau timi kha Mara an ti i an miphun min ah a hung cang lan. Atu ahcun Miram ti zong in an ti. Cun, Tipi ral India ram i a ummi hna cu Lakher ti an si fawn i Sabawngte le Capi hna hi an khuapi an si.
Miram khua lak ah Ngaphaipi khua hi rak tlak hmasami khua a rak si. Hakha peng Zokhua in nu Far Thluai cu a unau le he remlo ruangah Hautheng timi miphun umnak Cirang khua ah a rak ra. Hautheng pawl nihcun mipem an rak ti caah a thin ahung i Lasaw va kam i lungkua ah a rak um. Cu lungkua cu atu tiangin Far Thluai lungkua an ti lan. Far Thluai nihcun Ngaphai khua cu a tlak i a tlak lioah hin Cinzah bawi Mang Hlei aa tel ve caah bawi ṭuan an rak i cuh. Ngaphai khuami Mang Hlei Party pawl cu Tinca khua ah an rak i ṭhial i Ngaphai timi khua min cu an rak i cuh ṭhan. Mirang kai hnu in an bia cu an hun ceih hna i inn a tamdeuhmi khua Mang Hlei umnak khua kha Ngaphaipi an ti i Far Thluai a umnak khua inn tlawmdeuhnak kha Ngaphaite tiah an ti, cuti cun khua min cu an rak cheuh hna.
Bawi an rak i cuh lioah cun Mang Hlei cu hla an rak phuah i an hla phuahmi cu;
Bia hlo a ca, pa hnei ve ne,,
Thu na za a lai ti te u la,,
Far Thlai lo khu taw a thu zau ee..
A sullam cu: “bawi nan si kan hngallo, chuahkehnak lei zongin hei zawt ahcun Far Thluai lungkua chuakmi dahkaw kan si ko”, ti a si. Cuhnu ahcun Ngaphaite khua in Nawn Tang nih Lailen khua a rak tlak ṭhan ve.
(b)Lautu timi min a chuahning
Lautu timi min a chuahning cu an rak chuahkehnak Lailun in a chuakmi an rak si. Leitak khua i Bawipa tlang khi an rak tlak hmasanak a si i vuiraang a rak hran caah an khua cu an rak chuah taak dih. Culio ahcun Bawipa tlang cu tupi nih a rak tuam dih caah ṭihnung hruai in a rak um. A chung i vahvaih zong hi an rak ṭih ngaingai. Zeica tiah a muih tuk hlei ah sahraang zong tampi an rak um fawn, cu pinah cu kaa chung i an kal paoh ahcun an rak tlau lengmang tawn. Cucaahcun Lawitu, Lawitu, an rak ti lengmang i a hnu ahcun Lawitu timi kha Lautu tiah a min chim lan a hung si tiah an ti. A kiangkap ah a ummi khua pawl kha Lautu miphun ah an hung cang hna. Lautu timi min hi Lawitu timi min in a hung chuakmi a si i, Lawitu timi a sullam cu tlaunak tinak a si. Atu ahcun miphun min ah a hung cang lan thai.
(c) Zophei peng khua tlakning
Zophei peng chung ah hin Leitak khua cu tlak hmasa bikmi a rak si. Lautu pawl nih sairaang a hrangmi ṭih ah an rak ṭio taakmi khua kha asi i a tlatu hna hi Thangngan chung nih an rak thlakmi asi. Cu hnu in cun Thang Cem nih Leitak khua in Leisen khua timi a rak tlak ṭhan. Cirang khua ah Hautheng pawl an rak um i ral an rak i tuk lengmang caah Hakha khuami Thang Ding fapa Al Bik le Hlei Lian cu bawi ah an rak put hna. Leisen khua in Khua Cariat ah an hun i ṭhial i Khua Cariat cun Al Bik le Hlei Lian nih Vuangtu khua cu an hun tlak ṭhan. Vuangtu khua in Zophei peng khua hna cu an rak tlak ṭhan hna. Hakha peng chung i Zo timi cu an khua tlaknak le an cikawr, an nunphung, an sam tom, an bawi laam, le an hrirai bawlsan ning tuanbia hna ruah tikah Zo hmuh in hmuhmi hna kha a diklo in a lang i Lai dik Lai hmaan an si kha hmuh khawh a si.
(d) Holh aa khatlomi nu le vaa kong
AD 1800 canceo hnu deuh hrawng ahkhan unau hawl Mualcin pa le Faamcun pa pahnih hna cu Hniarlawn khua in Marau tlang tang ah khua an rak tla. Cu an khua min cu Khuafo tiah min an rak sak. Voikhat cu Chuncung i a hawi pa nih Mualcin pa cu a rak tlawng. Zinglei sang ahkhin a kawipa cu tlun ai tim i Khuafo a kawipa nihcun a hei thlah. Khuafo pa nihcun a hnu lei in meithal in a kah i a meithal cu a tlolh. Chuncung pa nihcun ka kawi ka ral ah cang an ti kha kan chuak ne mu, zaan thum chungah rak i zoh uh kan rak in chiim hna lai lomei a vun ti colh ve.
Khuafo pawl cu Chuncung ṭih ah an zaam i Khua dang an tla i khua an tlak tharmi ahcun an rak um. Pa pawl paohpaoh cu Mar ram ah Kuli an va ṭuan hna i kum khat tluk an va rauh hnuah an rak tlung ṭhan. An nupi le pawl cu Khuafo holh in cun an rak holh peng ko rih, asinain pa pawl tu cu Mar holh le Lai holh cawh in an holh cang. An pasal le nih an holh ning bantuk cun holh an sianh hna lo i Mar holh he cawhmi cu pa holh ah an ruah i an holh ṭhing Khuafo holh cu nu holh ah an rak ruah. Mar holh le Lai holh cawh in pa pawl paopaoh cu an holh i nu pawl tu cu a hlan i Khuafo holh ṭhingte kha nu pawl holh ah an hmanter hna.
An khua tlak tharmi cu Ṭio vapi kam ah a um i a min ah Dawn khua tiah an auh. Atu ahcun Thantlang peng chung ah a um. Cucaahcun vawlei cung miphun lakah hin khua khat si ṭung i nu holh le pa holh aa dangmi cu Dawn khua lawng hi a si lai tiah zumh a um.
4.Mikei tuanbia nih Cakeifim a hrin
A hlan liopi ahcun Laimi le Mikei hna hi khuakhat le hmunkhat ah an rak umṭi i khua an rak saa ṭi hna an ti. Voikhat cu mikei tlangval Salai Mang Hau an timi pa nih an khua pawng i Lai nungak Mai Tin Sung timi nu midawh minthang hngaknu cu a va leng. A voikhatnak an i hmuhnak asi nain a leng i an langhlo zongah an mit auning le an lungthin chungte in cun an i theithiam i an rak i zahpah veve. Tin Sung cu thiamṭial a tah lio a si i Mang Hau nihcun, “aa.. na thiamṭial tahmi cu a vaa dawh ve, kei zong biarṭial na ka tah ve lai. Nangmah hmanh kan co khawh lai lo, nangmah can ah na kutmui biarṭial ngeih cu nangmah co tluk ah kaa ruah ko lai” tiah a vun ti. Cu vial ahcun Tin Sung cu aa nuamh tuk le a thin a tur tuk ah umtu awk hngallo in ningzak bantuk khin a um. Asinain an mit-au le an i zoh ning kha Tin Sung pa nih a zoh tik hna ah a lung a hring ngaingai i an i uar pah ko lai tiah a lunghrinh hna. Tin Sung nihcun Mang Hau cu hiti hin bia a hun leh, “na velhle in ka thiamṭial tahmi hawi bang zungthiam ka silo nain na ka fak piak tuk i ka thiam taktak rua tiah kaa ruah i kaa lunghmuih tuk, a zei khom a va si hmanh ah kan tah piak ko lai, a duh hmanh na hei duh ah” tiah a hei ti ve. Cun a vun peh ṭhan i “ka thiamṭial tahmi lawng cu maw a si lai a taktu hi teh a ṭha hngalo maw?” tiah a vun ti ṭhan. Mang Hau nihcun, bia in a chim tilo i hla tu in hiti hin a vun leh;
“Velhle anka i thiamter hlah law,,
Semte cawi sih ka tum nang le kei,,
Kan i mawi ko hnga ee……”
Tiah Mang Hau nih a vun ti i cuvial ahcun Tin Sung pa nihcun Tin Sung cu, “Tin Sung” tiah a vun auh. Tin Sung pa nih a zumh set ti hna lo caah caanṭha a vun kawlpiak zau hna i, “khah! nan nih hawl rak i leng ulaw sia khanh a cu ai sia ka va khan ta lai” a ti i chai le ṭolhṭang aa laak i a zaal raang pai bu in a kal taak hna.
A pa i caanṭha a pekmi hna cu Tin Sung le Mang Hau nihcun zeiti bantukin caan an rak hman kha an mah pahnih lawng nih an theihmi asi i caa in kan langhter kho tilo. A pa umlo kar ahcun Mang Hau nihcun “in hal ning law zeitin, nan ka duh hnga maw, sunghno na nu le na pa an lung ka thling hnga maw?” a vun ti. Tin Sung zong nihcun “zeibia hme na chim ka ṭa, kan nih chung nih nangmah duhlo rilmal cu a um hnga maw? A zei a si hmanh ah san an thlaihlo zongah ṭa le pa nawllo cun keimah nihcun bia fiang chim awk a ṭhalo. Tuzan ah ka nu le ka pa cu kan hal sehlaw zeitin? tiah bia ka rak hal hna lai i nangmah zong cu na lungtak a si ahcun ra chuaklang telaw kan chimh ṭhan lai,” tiah a hun ti.
Tin Sung nihcun Mang Hau bia cu a nu le a pa le a ṭa le hna cu a rak chimh hna. Mang Hau cu vate pel pah in Tin Sung sin ahcun chun ṭhing ah a ra ṭhan. An pahnih cun bia zongzaa an i ruah i hnangamte in Mang Hau cu khua ah a kir ṭhan. Tin Sung nihcun zaan ah a pa cu a chimh i, “ka pa Mang Hau cu rat aa tim ko khah a rat lei sang i biaṭha i nan lehlo ahcun nan fanu ningzah fawh nan ka laakter lai hih” tiah a vun ti. A pa nihcun, “Aa.. ka fanu na lungrethei hlah nangmah chimlo keimah hmanh nih minung kha bantuk kha ka hmu bal hna lo. Amuisam, a pumrua, a biachim, a hol-hrel ka hmuh tikah kan nih chung tupa ding ahcun a kan duh lai lo ti pei ka phan lehlam cu” tiah a fanu cu kam a hun leh ve.
Mang Hau cu a ra ṭhan i Tin Sung cu bia a hal. Tin Sung nihcun “na lungtak a si ahcun ra ko, chimh hnga cu ka chimh dih cang hna” tiah a ti. Mang Hau cu an khua lei ahcun a kir ṭhan i Tin Sung hung hal ahcun hawi pahnih he an ra. Tin Sung nu le pa nihcun zu an dah hna vok an thah hna i biaṭha in an kirter hna. Cuti cun a rauh hlanah ṭhitumhnak puai cu an tuah i Tin Sung cu Mang Hau te khua ahcun an i kalpi.
Mang Hau te inn an phak le caangka in Tin Sung nihcun “khawi ka nu le ka pa teh?” a hun ti i Mang Hau nihcun “an tar tuk cang i na ṭih hna lai” a ti nain duhlo in caar lei ahcun a va kal i hmaihuum khuhmi cu a va hun hna. A nu le a pa cu an cal ah chuzang thuan an i benh i a ṭih tuk hna na bute in, “aa.. ka nu le ka pa atu hmanh i nan zi a ziamhlo, nan chan lai lioah zeidah nan rak lawh?” tiah aa fakter ziar hna. Asinain a ṭih tuk hna i khurkhua cu faakpi in a ruat colh i a lung a hring cang.
Voikhat cu an inn pawngte ah sakhi a hawk i Mang Hau cu leng ah a va chuak. Mang Hau nihcun sakhi cu a va pel i a va seh. Mang Hau nihcun a hmur i sathi aa neh kha aa hngallo i a hung lawi le caangka in Tin Sung nihcun a kaa i thi aa nehmi a hmuh tikah a ṭih tuk i ka paw a nuamlo a ti i aa ih ter ziar. A ṭih tuk ah Tin Sung cu a therh in a therh. Zing lei an hung tho i Mang Hau nihcun “innsak bawmh ah ka kal lai i Tin Sung na duhmi a um ahcun chim law kan tuahpiak ta lai” a ti. “Mei cung i banhla kha thlarkhat in ka laakpiak ta” a ti i a hun laakpiak. A laakpiak hnu ahcun rianṭuan ding cun a kal colh. Tin Sung cu a tho i banhla thlar cu aa put i a zaam colh ve. Mang Hau cu zanlei ahcun a hung ṭin i Tin Sung cu a um tilo caah a lung a hring i thing-khengpi chung ah ti a thlet i aa bih. A hmur kam i thi car aa benhmi kha a hmuh hna i, “Aw.. Tin Sung nih a ka theih cang, ka dawi lai i ka seh lawlaw lai” a ti i a dawi colh. Mang Hau nihcun “Laimi rimnam pawh, pawh, pawh,” a ti i a mei aa phir i a cah khawh chungin a dawi. Tin Sung nihcun Mang Hau cu Mikei a si tiah a sining le a nu le a pa zong ṭih an nunning, a zaam a theih cun anpa Mang Hau nih seh ding in a ka dawi colh lai ti pawl kha a pa cu a chimh. A pa zong nih cun a li le thal a hun banh colh ve. A pa nih cun, “Khah ka fanu, ṭha tein I ruat hnik. Nan pa Mang Hau cu ka that lai maw that lo?, that ning law naa chir tuk sual lai maw? Ka thah ahcun nu va ṭangṭhen tu dawh ka si lai hih? tiah ṭha tein a hal ta. Tin Sung zong nih cun, “Ka pa, Mikei a si ti theih ko bu cun ka duh kho bak ti lo. Ka vat duh lo ahcun a ka seh lai i ka thi ko lai. Na fanu lu maw na ui deuh, Mang Hau lu dek? Kei cu na thah zong ah kaa chir hrimhrim lai lo” tiah a pa cu a leh. A cu vial dungdang ah cun Mang Hau cu a hung phan taktak i a thainu Tin Sung cu seh ding in a vun zuanhnawh. Tin Sung pa nihcun a thal cun a vun kah i a hmun ahcun a ril colh, a vun nolhchih i a thi cang ti a hngalh hnu in a lu cu naam in a vun tan i voikhat hnangam cu an hna a ngam ko. Khuami hna cu an hung chuak hna i an ṭah, ṭah hla an rak lawhmi cu;
Thington aw;
Mang Hau chuanrem,
dawhhlei muisung kha,
Kei ṭial vaanglai a si cu,
Tin Sung puan bang a hnawh hi ee,,
Mang Hau lu cu Tin Sung pa nihcun Inkaa lamchak lei ahcun a taar. Cun, a thaizing ah a pa cu sia va thlah awk ah a kal i chun ni tlakte in sia cu a va khaal. Tin Sung cu innleng ah thiam a tah pah bu khin khua a ruah ah aa chir pah a lung a leng. An pa luro nihcun Tin Sung cu, “Tin Sung ka lu hi pang ahcun taar hlah u, bual ah ka laampi ulaw cirh ah ka lu ka phum u, ka haa a faak ai raamro in,” tiah cakei luro pi nihcun a hun ti. Tin Sung zong cu a ngaih a chia i a biang ah mitthli fim tete an hung luang kiahmah tawn. Nuva ṭaangṭhen cu a mawh baklo mu,, cu hmanh ah a pa thah a fial lio i “Tin Sung naa chir lai maw?” a rak ti i “ka pa kaa chir lai lo” a rak timi kha aa chiirnak hmual fahtertu ah a cang. A lung fah tuk ah hla a phuah i, ka ṭa cante kha a ti i a ṭap ruangmang. Hla cu funghnih a phuah.
Thington aw;
1.Ka bihzun tawn ṭaa can sawk kha mu,
Keimah rimnam nu sual ruang,
Ah maw par bang na ziamh hi ee,,
2.Ka mawh ṭunglo Mang Hau na ka hlen,
Kei ṭial ralhrang na si ka,
Hngallo maw vanlaw ka ti ee..
“Mang Hau minung na si tiah kan ruah tawn, ziah cakei hrang ahcun naa can thiam, zeitiawk a ṭha ti ne lo na lu hi pang ah taarlo in bual ah kan in laampi lai i cerh daite ah kan in phum lai mu tiah khua a ruat. Khua a ruah cuahmah lioah a pa cu a hung tlung. A pa nihcun sia rual cu kawm ah a khumh hna i inleng ah a hung kai. Tin Sung biang i a luangmi mittli hna cu a nehnang hloh khawh a silo hlei ah a mit senmi nih a ṭah mual a phoh. A pa nihcun “‘Tin Sung naa chir lai maw?’ ka rak in ti ahkhan ‘chir hlah that ko’ na ka ti ṭung, ziah na ṭah ne” a vun ti. “Ka pa aw ṭahlo awk a ṭhalo, a zumh zong na ka zum lai lo cu thil cu, ka ṭih pah ka zaang zong a faak pah ka ṭap taktak ko. Mang Hau lu pang i na taarmi hi a holh kho i hiti hin bia a ka chimh” a ti i khua a ruahmi kha Mang Hau lu nih a chim bantukin a pa cu a chimh. “Tin Sung ka ha a faak ai raamro in, pang ah ka lu taar hlah u, bual ah ka laampi u law cerh ah ka lu ka phuum u” tiah pei Mang Hau lu nih a ti i ka ngaih zong a chia, ka zaang zong a faak tuk i ka ṭah cu tiah a pa cu a chimh. “Tin Sung, nu le va ṭaangṭhen sawhsawh nan silo, saarthih cu a faak khunmi a si na mawh hrimlo nute. Mang Hau lu nih a chim bang cun kan tuah ko lai” tiah a vun hnemh.
Cuti cun a ran nakin puai tuahnak ding zu cu an sak i rawl le sathah ding hna cu an timhtuah i bual ah a lu cu an laampi. Cun a lu cu cerh ahcun an phum taktak. Curuang ahcun sakahmi le thahmi salu dang hna cu inhmai lei inleng vampang ah inn a dawhtertu ah tiin an taar hna nain cakei lu cu pang ah an taar ve tilo i a phung a silo an ti. Pupa hna chan ahcun cakei lu cu bual i laampi awk ah an duh ahcun hauleng ah lungkua thingkua ah an chiah tawn hna. Bual an timi cu khuachung ah silo in hauleng hmunrawn paoh kha an hman tawn hna. Cakei lu cu inntual ah laampi phung a silo. Mang Hau le Tin Sung tuanbia a rak ruat khomi pipu hna hi upat pek a tlakmi an rak si hrimhrim ko. Tuchan tiang nung hna sehlaw Doctor Degree hi pek awk tlak hmanh an si hnga tiah ka ruah tawn. Hi tuanbia nihhin pipu chan in 1960 tiang pupa hna thinlung chungah a nung i cucu hi cakei lu bual i laampinak caah hin an sia an vok an rawl an zu le a thuamthil, thihni, leemlu, suipum, saakaa, thil le puan manfaakmi hna le kingkawt naam le feipi hna a rak herh, chawva tampi a rak dih caah an si an i fah phah hna i miphun a kan ṭemṭawntu tuanbia ah a rak i cang. A min ah hi puai cu cakeifim an ti. Hi phunglam hi Mikei tuanbia nih a hrinmi sifahnak petu rochia bawm a si. Cakeifim cu bawite a bawi cangmi hna lawng nih tuahphung a si. Cakeifim puai tuahning cu a dangte in kan ṭial ṭhan te lai.
(a)Mikei tuanbia cu nau-thlimnak ah a ṭha
Pipu hna chan ahcun mitkuh si a rak um ve lo. Cucaah nau thlimnak ah tuanbia a phunphun hi an rak hman hna i Mikei tuanbia hi rak uar ngaimi pakhat a rak si ve. Tin Sung le Mang Hau, Lal Ruang le Kei Cal, Mikei pa le Kum Awr, Lai tlangval le Mikei, Kei tikhur le Parte khua, Miee peng le Laimi, Mikeipi le thiir inn kalthiam, Lai ngaknu le Mikei tlangval tibantuk hna hi an rak kan chimh tawn i tuanbia dang hna zong tampi aa tel ve. Mitkuh si ei haulote in an rak kan thlim khawh. Kan hngakchiat liote in an kan chimh caah kan thisen ah aa cawh i kan thluak ah a caam. Hi tuanbia hna hi a hmanlomi tuanbia phuahcop a si kha kan ruat ballo i a hmaanmi le a dikmi ah atu tiangin a ruatmi pipu nu le pa zong kan um rih. ‘A nuam tukin kan theih buin aa hngilh tawnmi laimi kan si’.
(b)Mikei hi khawiahdah an um hnga?
Pupa chan i rak uarmi le rak ceih ngaimi mikei cu khawika ahdah an um hnga? Chan thar ahcun an ciruang hna nih hmuh kan duh ve caah kan dothlat i kan theih hrimhrim a hau. Pupa ro kilkawi khawhlo zong hi kan tufa hna nih sual an kan phawt sual lai, cucaahcun hun dothlat hnik usih.
1. AD 1800 in Lai raltuk an thok i mikei khua le mikei miphun, mikei cikawr asimi pakhat hmanh an rak hmu hna lo. Mikei hi Lairam ah rak um taktak hna sehlaw pupa chan i ralṭha rual nih khan a hmasabik ah Lai ral dolo in Mikei ral tu an rak doh hmasa hnga.
2. Vawlei cung ram 200 renglo chungah Mikei ram timi hi vawlei Map ah a umlo.
3. Mikei timi hi um taktak hna sehlaw thisen check pawl nih maw, (asiloah) sizung lei in a nih cu Mikei a si caah kan damh kho lai lo an ti el cang hnga.
4. Zuamnak lei zongah tlang hmanh a per i thiir sumpi hmanh a hlonh khomi miphun nihcun a lamkip in pakhatnak an hmuh peng hnga.
5. Mikei timi hi um taktak sehlaw Radio le Dadinca nih voikhat tal cu an umnak khua le ram zong an chim cang hnga (an ṭial cang hnga).
6. Minung nih hmuhlo le theihlo hmanh ah Computer tal nihcun a um le umlo a tuak khawh cang hnga.
7. Mikei umnak hmun hngalhchun cu pupa hna tuanbia chung lawngah a um i thil hmaan asi le silo a ruat i a tuak huamlomi thinlung chung lawngah a um cang i a nungmi Mikei kong asi.
(c)Pupa hna nih zumh a harmi phuahchom tuanbia an rak hman
1. Tenglam (Chuura) tuanbia, kawl ram dengtu (hmunrawn paohpaoh).
2. Dar Din, sai ah aa cangmi tuanbia ( Dar Din cu sai ah aa cang an rak ti).
3. Hring Ee Phawkhar tuanbia (mithi le minung tlawn khawh a si timi tuanbia)
4. Ngatainu tuanbia (Minung kha nga le cite ah aa cang khomi tuanbia)
5. Khuangtlarlit tuanbia (Rul a simi kha minung ah aa cang khomi tuanbia)
6. Khianghaang le Kei Tiding ( Mikei ah i can khawhnak tuanbia)
7. Mang Hau tuanbia (Minung le cakei aa cawhmi tuanbia), hei tibantukin tuanbia dangdang hna zong tampi an um rih hna.
Mikei lawng silo in rul zong kha minung ah an canter i minung zong kha a phunphun ah an canter ve, ti le thing zong mikei ah an canter. Careltu nang zong nih mikei muisam le a sullam ah khan fiang deuh in rak ruat ve hmanh. Mikei cu a umlomi bia in umter chommi a si kha theihthiam khawh a herh.
(d)Ralchiat loawk kan ṭhalo
Hlan lio pipu hna hi fiimnak siangin an rak kailo nain an thluak hmanning a thuh le a sanning hi ruah tik ah hrinthlakmi hna nih kan i cawnmi a tampi. Khuate lei hna ahcun an hman pah ko rih an ti, cucu si phunkhat a si i zaan lawngah dinmi a si. A muihnak paoh ah cu si i a hmual cu a faak chinchin i zawtnak dang tu ahcun hman asi lemlo, nuar a hmangmi nau, nau tuahsualmi le ṭah a duhmi nau paoh kha an rak dinhmi hna si a si. Cu si dur i an ṭialmi min cu bawmphur sii timi asi.
Hi si cu zaan khuamui i nau ṭap le nau nuar pawl kha ngam hna seh tinak ah an hmanmi si a raksi. Ngam cang na ngamlo ahcun bawmphur nih an theih lai i an phurh sual lai tiah an ti tawn hna. An ngam hleilo ahcun, “ee.. bawmphur a ngamlo hih, na bawmpi khan rak phur law i kalpi” tiah an rak ti hna. “Khih! Khih! A ra taktak cang khih! Bawmphur aw ra ṭhan hlah a ngam cang” an vun ti cun an rak ngam ṭhan tawn. Cucaah micheu nihcun nau ṭhihnak si tiah a timi zong an rak um.
A thaizing cu an nu le an pa hna cu paiper le sei kha an i bei i bawm an i phurh hna i lo ah an kal. Zanlei cu an pa nih a bawm khatte in an fa le duhmi kha aa sanh ṭhup i lampi ah rap a chiah taakmi i a foihmi zu le va hna le ai-vaak a tlaihmi hna kha a sanh hna i an tlung. An nu zong nih a bawm khatin rawl chuannak thing a phurh pah hna i an fa le nihcun, ee..khi.. ka nu a tlung cang, ka pa a tlung cang an ti hna i an bawm phurhmi le a phurtu cu an ṭih hna lo. An phurhmi bawm chungah a ummi hna zong an chuah ngam ko. Bawmphur tiah an rak ṭhih hna i an rak ṭih tukmi kha kan nu le kan pa an si ti an theih hnu cun an ṭih ti hna lo.
Laimi cu Bible chung i a donghnak ah a ummi biathlam he khin unau kan si rua. Mah fa le ṭhih kan hmang. Sal lungput zong kan ngei peng i bawi kan ṭih hna zong a zual tuk i mirum miṭhawngṭha hna nih rawl an kan peklo buin ṭih thlorh in kan ṭih hna. Asi lomi siter chommi zong zumh kan i fawih tuk fawn. Ṭhihphaih hei ti le biasi phai le titer chommi nih a kan buaipi tuk, cucaahcun ralchiat loawk kan rak ṭhalo. Pupa cakeifim timi tuanbia zong hi Mikei tuanbia chung khan, mi va teinak caah a tak in an cawnmi si dawh a rak si ko. Kan pawngkam i kan hawi ramdang hna nihcun an fa le kha ralṭhat an forh hna lioah kan nih Laimi nihcun ralchiatter le ṭhihphaih kan hmanmi nihhin miphun ṭhanchonak a donhkhanh i fimnak a karhter kholo.
4.Zinghmuh tlangpar i a ummi Lai tili tuanbia
Atu Chuncung khua le Ramthlo khualu i tlang tluanpi khi Zinghmuh tlang timi cu asi. Ramthlo khualu zawn i Zinghmuh tlang tupi chung ahkhin Lai tili timi cu a um. Pupa chan ahcun ramsa phuntling nih an rak thlanhmi a rak si caah sakap pawl nih khuasik a hung tlak cun a riak in an kal hnawh i zaan khuadei an rak bawh tawn. Sazuk, Vom, Ngal le Fung le Zu le Zawng tiang nih an rak tlatmi asi. Cuka ram chung i a ummi vate nganbik cu Vanga timi vate asi i cu bantuk vate zong nihcun a rak tlat ve. Cu kaa tlang i tidil pi cu a min ah Lai tili an rak ti. Achan cu Lai tupi chung i a ummi asi caah asi. Cu tili ahcun tiva pahnih hna kha keh he orh he an put i an min cu Timit le Lai timi an si. Lai tidil in a hung luangmi Laiva cu atu i Laikua tili an dilmi tidil khi asi. Ṭhaal caan paoh ah Lai tili tanglei cun pe 100/200 hrawng in tihna a hung put. Cun, tiva pakhat Timit timi cu Laiva bantukin Zinghmuh tlang i a keng leiah Lai tili he pe 100/200 tluk aa hlatnak in a put ve.
Lai tidil pi in a hung putmi tiva pahnih (Timit le Laiva) hna i an min sullam cu; Lai tili kha fur paoh ahcun a khat dih. Asinain ṭhaal paoh ahcun ti a ummi kha a tlawm tuk caah a laicir telawng ah ti tlawmpal aa dil. Cucaah a laicir te i a ummi ti tlawmpal le a tidil kulh pi kha zohṭi tik hna ah mit he aa lo ko tiah an rak ti. Cun, cu tidil in aa semmi tiva pahnih hna kha a sirlei veve in an i ṭhen caah an karlak ahcun tidil pi cu a um i tiva pahnih hna caah an lu bantuk a si, lu he aa lo ko an ti rih. Cucaahcun Timit timi cu Lai tidil kha mit he aa lawh caah Timit an ti i Laiva timi zong cu Lai tidil in aa semmi a si caah Laiva tiah an auhnak hi a si.
Ṭhutpumh aw;
Pupa lenmin chiahnak ee, Lai tili hrawng ka cuan tawn,,
Semchin chan, zeizat tiang hmun, hna lai,,
Roling an tuan, bia zaihla ee…
Hi tiva pahnih hna hi saupi an i ṭhen hnu in a vaa fonh ṭhanmi tiva an si. An tuanbia hi ro a lingmi tuanbia a si caah an i ṭhennak in an i ton tiang kha kan vun ṭial lai. An i ṭhen hnu in a dangdang in an luanning zong kha kan ṭial lai i a hmasa deuh ah Timit tiva kong kan ṭial hmasa lai.
Timit tiva cu nungak a si tiah an ti i nu a si hleiah a ral a chia deuh. Cucaah a kalnak paoh ah meifar aa vaan pah i a faarci a neeknak paoh in faar a kheo colh thluahmah an ti. Hakha ram i Likheng hrawng a phanh khin a tlangval pa Lai nihcun a ka zul hnga maw? tiah a hnulei aa mer i a rak zoh lengmang. Cucaah Likheng in Ngaitemang karlak i Timit vaa khi zoh tikah a kir bantuk a kal ṭhan bantuk in aa kual. Khi aa kualmi khi a tlangval pa Lai a rak hngahnak le a rak zoh pah lengmang caah a si an ti i Ngaitemang tili khi a rak i dinhnak tili a si an ti. Ngaitemang in cun diin setsai tilo in a luang lan i Buanlung ram a phak khin Senthang miphun nihcun Timit cu nu asi caah a min kha Bawinu tiah an rak auh. Bawinu cu Senthang peng chungah a vung luang i Zotung le Lautu karlak in Mara ram lei ah aa kual i cukaa tiang cu a min ah bawinu ti a hung si. Cu kaa ri in a thlanglei cu a lianhdeuh cang caah Tipi tiah auh a hung si ṭhan. Timit vaa a luannak vaukap paoh cu faar kheohnak ram ah aa cang dih. Tipi nihcun a tlangval pa Lai he i ton lai kha a rak i ngaih tuk tiah an rak ti. A tlangval pa Lai cu a rak phan rihlo i duhsahte in a hngak pah i a luang.
Laiva zong cu Zinghmuh tlang cun a vung zuang i rawn (atu i an dilmi tidil zawn khi rawn cu a si) a hung phan ve. A nih zong nihcun ka nungak nih a ka zul hnga maw? tiah a hnu hmai cu aa her lengmang ve. Rawn a phaknak in Lai chuntlung ( a tu i Laikua tidil khi a si ) tiang ahkhin voiriat tiang a nungak Timit nih a ka zul hnga maw? tiah aa her lengmang. Lai chuntlung tiang a phak ah khin a nungak nihcun a rak zulh hleilo caah a lung a dong i kaltaak ko ne ning tiah a pa kuakte cu aa zuuk pah i a ngaihchiat le a thinhun buin chuk lei ahcun a rak zuang ve. Lai cu a kal pah ah kuak aa zuuk i a kuak dap a tlaaknak paoh cu pakuak rua timi tursing ci kha an kheo ve hna (mau nakin a hme deuhmi rua phun bantukte khi asi). Zahau le Khualhring tlang ramri ah aa cang i Leilet khuataw a phak in Ṭio vapi ah a hun i fonh. Cukaa hmun cu kan pupa chan lioah cun Ṭio le Lai tonnak (hlei nupa) an rak ti.
Ṭio tiva cu a hung luang i Tlanglo khua taw Zilpici in a hung luang. Cukaa cun a hei luang thluahmah ṭhan i Zaangtlang khua taw ah, Zaangtlang khua taw in Dawn khua taw ah, Dawn khua taw in a vung luang thluahmah ṭhan i Thingsai le Bungkhua karlak in Bungtlang lei ah, Bungtlang in a nungak nu bawinu timi sin lei ahcun a vung kal. A nungak tu cu a rak phan hmasa i a tlangval nihcun a nungak sinah aa fonh ngam zokzok lo caah a pawngkam ahcun aa heel a kual lengmang. Achan cu Tio vaa he an i tonnak ri khan Lai nihcun Ṭio cu nawl a ngeih deuh i Lai ningzahnak vialte Tio vapi zong nih aa hrawm ve. A nungak nihcun na ningzak duh hlah rak i fonh ko kum khat ah milu pakhat lengmang in tlunzoh na hun ka phurh lai i a si ko cuh tiah a ti i nangmah cu pei maw kan hngahmi na si cu a ti caah a tlangval pa cu a ningzah buin a nungak sin ahcun hmakhatpi ah i fonh ngam colhlo in zundi tiate khin a vun i fonh hmasa. Ṭio vapi cu aa laklawh i pa maw ka silo tiah a hun i fonh lawlaw. Ṭio le Tipi an i fonhnak cu fur ahcun a pawngkam khuami hna nih a riak bak in an va zoh tawn i tisor le tisor an i tonning le an i kuhngerh ning cu minung dir bantuk khin an dir i an hnulei ah khin an i ngal veve ṭhan tawn tiah an ti. Cu bantuk thil zoh i a kalmi lak ahcun ngaknu tlangval hna zong tampi an i tel ve tawn hna i hngaknu tlangval hna cu Tipi le Ṭio an i ton lio an zoh ah hin an thinlung mit a caw i an uarmi le an kawp cio kha i sum kholo in cu tisor bang cun an um ve tawn tiah an chim. Cu tisor a rak zohmi hna cu nikhat chungah tuahkua an rak i fonh colh tawn an ti.
Cucaah nihin ni tiangin Ṭio le Lai an rak i fonhnak in a thlanglei kap Ṭio nih hin milu a laak zungzal (mi a fenh zungzal). Asinain Lai va le Ṭio an i tonnak in a chaklei vahna lei Ṭio nihcun milu a la tuk ballo. An tuanbia hi mahti hin a si caah Laiva nih a nungak sin i bia a rak i kam ningte khan Lai chuak in a thlanglei paoh nih kumchiarte milu a laak zungzal nak hi a si tiah zumh a um. Kum khat chung ah minung an tlaklo caan a umlo i khuaruahhar tuanbia le thil mak ngai pakhat cu a si ve ko.
An pahnih in an i fonh hnucun India ram chung ah an hei lut i Tipi tiah min an sak ve. Cu Tipi cu Mizo ram chung ahcun a hei luang i Bangladesh ram par kha a hei pal pah i Burma ram chung ah a hung lut ṭhan. Burma ram chung i a hung phak ṭhan hnu ahcun a min ah Kaladan tiah auh a hung si i Kawlram chung tiva ahcun tiva nganmi chungah 5nak a si. Chin miphun kan unau a simi Paletwah ram chung in a hung luang i Paletwah khuapi cu nan rak dam maw? tiah an kut a vun tlaih pah hna i Sittuai (Ekiap) khua in Bengal rili ah a hei i din cang.
Hi tuanbia kan ṭial hnawhchan cu kan pupa chan tuanbia i a can cang caah le pupa hna chan ah an rak biakmi khuachia le khuavaang hna hmurkaa in an rak theihmi kha pupa hna nih ṭhangthar sinah an kan chimh chinmi a si caah tuanbia roling ngaingai asi ko kan ti i kan hun ṭial ve nak hi asi.
Thington aw;
Lai le Timit an semnak tlang le,
Ṭio le Tipi aa tonnak hrawng nih,
Roling khuazaa cul dih hna ee…
Dal 8
Mar le Lai Dohnak Tuanbia (1780 kum hrawng)
1.Khualhring tlang
Hi tuanbia cu AD 1700-1800 karlak hrawng i a rak cangmi tuanbia a si. Mar timi hna cu Khualhring tlang chung ahhin khua hnih an rak um i cu khua pahnih hna cu; Mar bawi a rak umnak Zongte khua le Khualhring khua hna an si. Cu hna khua hnih hna cu Ngatainu tlang le Ṭio karlak ah a rak ummi khua an si. Lai timi miphun hna zong Ngatainu tlang le Marau tlang karlak ah khua hnih an rak um ve i cu hna cu; Tlangte khua le Lungzarh khua hna an si. Mar le Lai miphun hna an i dohnak tuanbia cu a tanglei bangin an si.
Tuanbia kan timi cu hlan liopi i thil a rak simi le a taktak a silomi kong hna kha tampi an um hna. Tuanbia cheukhat hna cu tinhmi ngeilo in ṭialmi le chim chinmi hna zong tampi an um hna. Asinain atu kan ṭialmi Khualhring tuanbia hi cu a si taktakmi le tehte a ngeimi tuanbia asi caah keimah zong nih i palh lai phang bute in le ralringte in ka hun ṭialmi asi. Tuanbia kan timi cu theihning le chimning hna kha aa khah khawh dihlo caah le, cun, caa in hi tuanbia hi rak ṭialmi a rak um fawnlo caah ruahthiam piak a herhmi tampi a um ko lai. Khualhring tlang pipu hna tar lungfim pawl sin in hi tuanbia cu ka rak halmi hna a si.
Hi tuanbia ka ṭial lioah hin ka mitthlam ah an cuang i ka lung zong khi a leng, hlan lio rak nunning ka ruah tikah ṭhutpum aw in hla ka hun phuah ve hna i;
Ṭhutpum aw;
Pupa len min chiahnak ee,
Ngatainu tlang lang ai ee,
An neh zunṭhing buarsi kai, dih hna,
Khualhring tlang hrawn, khua kamtu ee..
Khualhring tlang i Mar khua cu atu i Tlangkhua le Tikhuangtum khua hna karlak i lung ngan le lung chah pipi lungdonh umnak le tlangphah remmi umnak hmun khi a rak si. Mar miphun hna i an khua pakhat cu atu Lai ral Zahau khua Thipcang le Siangai khua karlak i Zongte khua khi a rak si i Mar an rak um lio i an khua min ṭhingte in atu tiang zong Zongte khua ti a si lan. Lai miphun umnak khua hnih hna Lungzarh khua le Tlangte khua zong cu Mar ral he an rak i doh lio i an khua min ṭhing te kha atu tiangin an khua min ah chim lan a si ve. Ngatainu tlang timi hi tlang lianpi i a laifang ah le a sannakbik a hung zum hleinak zawn ahkhin Ngatai le a nu nih thiam an rak tahnak an timi lung thiam tleng bantuk pipi khin an um hna caah Ngatainu tlang tiah roling in mi nih an chim le an ceih ciomi a si.
Khualhring tlang timi cu Ṭio vapi in a hung tho i Ngatai nu tlang ah, Ngatainu thlang in Hrawlpi tlang ah a hun i peh. Hrawlpi tlang hrawn lungpang in cun Marau tlang ah a hei i peh ṭhan. Marau tlang in cun a vaa peh ṭhan i Bawipa tlang ah, Bawipa tlang in cun a hei i peh ṭhan ve i Bawinu vaa ah a va dong. Hi khualhring tlangpi hi Ṭio in Bawinu vaa tiang aa pehmi tlang lianngan ngai a si.
Kan tuanbia ṭialmi i a hrampi lei ahkhan Mar pawl chuahsemnak le an konglam cu kan ṭial cang hna. Mar pawl cu Tidim ram, Falam ram le Hakha ram, Ṭio hrawn ahcun an rak um hna. Hakha peng i Mar khuapi deuh a rak ummi hna cu Zongte, Khualhring, Vanzang le Pautu khua hna an rak si i hi khuapi pali hna hlan ahhin Hakha ram chung a rak simi (biapibik in) Vanzang tlang le Khualhring tlang chung ah khuapi lian pipi Mar khua hlun hna kha tampi an rak um cang.
(a)Raltuk hram an i thoknak;
Kan ṭialcia bang khan Khualhring tlang chung i a rak ummi miphun hna hi Mar le Lai tiin doh hram an rak i thok. Culio i an hruaitu le an bawi le hna cu atanglei ah hin an min kan hun langhter lai.
Mar bawi hna cu;
Zongte bawi ah = Lalmisinga
Khualhring bawi = Chhunteiloa (Chhunrehlo)
Lai bawi hna cu;
Lungzarh bawi = Sai Hmung
Tlangte bawi = Ro Kaar, hna hi an rak si hna.
Khualhring bawi Chhunteiloa le Tlangte bawi Ro Kar cu kawi le dua in a rak i daw ngaimi an rak si. Cun Lungzarh bawi asimi Sai Hmung le Zongte bawi Lalmisinga hna cu an bawi le veve an rak si. Lungzarh le Tlangte hna cu hawi hnu ah a rami an si hna nain an ṭhangcho i an thawngpang a linsa tiin Zongte bawi Lalmisinga nih a theih tikah tuk ding ah an khua le an ram kha ngiat a rak duh. Vaabu timi laang in an bawipa cu an rak zawnh i Ngatainu tlang zawh in khua cu an hung cuan (cu hna nih khua le ram an cuanh lio cu Tlangte khua sia khaal pa nih a rak hmuh hna i cu a hmuhnak hna hmun cu atu tiangin a min ah ‘Lalmising cawinak’ an ti lan).
Sia khaal pa nihcun an bawipa Ro Kar cu a chimh i Ro Kar cu a thin a rak hung tuk hringhran. Cu tikah Ro Kar nihcun “an mah nih an kan tuk hlanah keimah nih ka tuk hmasa hna lai” tiah ruahnak a ngei colh. Cuti cun a hriamnaam pawl cu aa taat hna i ralfir in Zongte hngakchia cu a thah lengmang hna. Zongte khua cu hngakchia tampi an bau cang caah an lung a hring i Khualhring ah an va kal. Chhunteiloa cu an hngakchia an baunak kong cu an va chimh. Nihkhat cu Chhunteiloa nihcun lam in a rak bawh. Ro Kar cu Zongte lei in a hung tlung i, “ka kawi Zongte lei cun na hung tlun zeidah na va ti?” tiah a vun hal. Ro Kar nihcun “vokte ka kawl lai ka ti i ka duhmi ka hmulo i ka kir ko hih” tiah a hei leh. “A si ahcun ka kawi hun i din pah law zuhoi hna kan ei lai i duhsah in na tlung lai cu,” tiah a vun ti. A kawi inn ahcun aa din i a kawi nihcun “nai chung hrawng cu Zongte khua nih kan hngakchia an tlau lengmang an ti i nu thingphur pawl nih le poih samtom pa a hnu lei in kan hmuh an ti fawn, cun kan khuami nih an ka chimh fawn i na kawi pa kha ka hmuh a ka timi zong an um i ka kawi ṭhate in chim ko zeitin dah a si?” tiah a vun hal. Ro Kar nihcun “ka kawi Lalmisinga nih a kan cuanh tan ahkhan naa tel ve i” a vun ti ve. A kawi nihcun “ka kawi keimah tello cun arti pum hmanh kan bawipa nihcun a khuai lai lo” tiah a vun ti. Ro Kar nihcun, “cuti a si ahcun ka kawi nihin thok cun ka kawi ka ral ah cang ti kan si ko ne cuh” tiah a van ti i Chhunteiloa nihcun va tlung ne law hi hnu belte cun kan i hmuhnak paoh ah kawi le dua si tilo in kei le ral kan si cang lai tiah bia an i cah i curi cun ral si hram an hun i thok colh.
Khualhring le Tlangte hna cu i do dingin timhtuah hram an hun i thok cang i tlang pakhat i khua pali hna cu Mar le Lai tiin khua hnih veve in an ṭang hna. Cucu Laitlang i raltuknak ahcun ṭihnung le thisen le miruak an rak tambik lio ralthawhnak zong a rak si. curi in cun Laitlang chung ahcun Lai raltuk le i thah cu mirang kai tiangin a rak dai kholo. Hilio i an hriamnaam hna cu; fei, naam, le li le thal hna an rak si, meithal a rak um rihlo.
(b)A voikhatnak Tlangte ral an tho
A voikhatnak Tlangte ral cu an tho i Khualhring nihcun lam in an rak bawh hna. Cu tan ahcun faak ngaiin an rak i do (cukaa hmun cu Tlangkhua le Tikhuangtum karlak, atu i Tahtlang lampial Khualhring hauka tlangphah rawnte khi asi). Tlangte pawl cu an rak sung i Tlangte pawl ruak cu Khualhring nihcun, “Tlangte aw mirim mirim” tiah an rak hauh hna. Mithi ruak lakin cun “a nungnaa cu rim bal hlah” tiah pakhat nih a hun ti i an hei kawl nain thi an i neh dih caah an thei kholo. An hauh ṭhan hna i “a nungnaa cu rim bal hlah” a hun ti ṭhan. “Miruak pawl cu fei in kan chunh dih hna lai” an ti i “Khualhring bawipa nihcun zualko ah um ko seh ti duh hlah uh” a ti hna i cuti cun an rak tlun taak.
A thilomi pakhat nihcun a thimi a hawi le cu a zoh hna i an thi dih cang caah a mahte lawng a nungmi a si. Khualhring ral thahmi lu he tlung dingin an saduhthahmi vialte cu cangkhaan bang a pelh dih ai. Khua lei i va kir ding zong cu a zenh tuk cang. Thing le ram hna nih khawi na hawi le tah? tiah an ka hal lai. Khua vung luh tik i ṭah le ai thawng kha a hnathlaam in a theih peng, a mitthlam in a hawi le ruak cu a hmuh fawn. Nu le hngakchia le tarnu tarpa an mui hmuh lai kha a ṭih tuk fawn. A zenh tuk bute cun an sulhnu in Ngatainu tlang tupi le hmawngdai, thahau bur le hling lak i mui le zaan i a mahte lawng khua hun khirh lai cu a har tuk ding kha a hngalh bute in pasal a ti i kamseh le hacangrial buin khua lei ahcun a kir.
Haukaa a phak in khin a celh tilo i vawrhla aa thawh i a ṭap;
Rauthla ee in ka zul u lungrawn ee,
Khuakhir ee keimah lawng ee,
Sakhnem ee ruun hlamlo in cangkhaan ee,
Kan tiam ee a pelh ai ee, aw… ati i a ṭap thluahmah.
Khuami hna cu an lau tuk i an khuaruah a har dih ko. Biafiang thei hna seh tiah a hun sak ṭhan i, “Ee law! an thah dih hna ‘khuakhir keimah lawng’ a ti cu nan thei ko lo maw? Zualko lawng a nungmi a si cu” an ti. An khuapi in an ṭap dih. Khua a hung phan i thil sining a van chim i an thinphan a zual chinchin. Tar lungfim deuh hna nih khua an vun khaan i tlang an au colh. Lungzarh ah zualko an thlah i rak kan zuanhnawh hna sehlaw ti a si. Khualhring nih nu le ngakchia zong zuahlo in thah dih dingah an raa men lai, khua zong an duah ko hnga tiah biasi an phai i a zaan zaan in Lungzarh i zaam i an khua cu ṭio taak dih dingin khua an rak khaang.
(c)A voihnihnak ral an tho ṭhan
Tlangte khua cu an ṭio i Lungzarh khua ahcun an i fonh dih hna. Cucaah Khualhring raldoh ding cun Lungzarh pawl zong an i tim ve hna. Lungzarh Cinzah bawi Pu Sai Hmung nih Thantlang Cinzah bawipa Pu Van Hnin sin ahcun mi a hei thlah hna i Pu Van Hnin zong nihcun Khualhring doh ahcun kan i tel ve lai rak kan hngak rih u tiah bia a hei leh hna. Cuti cun Thantlang le Lungzarh pawl cu a voihnihnak Khualhring raldoh cu an i tim hna. Khualhring pawl zong cu ralringte in Zongte pawl kha an rak i sawm ve hna i Tlangte ral do dingin cun an rak i tiim ve. Mar pawl hi an rak ṭhawng ngaingai ve ko. Lungzarh le Thantlang pawl cu Khualhring Mar ral va do ding cun an pok hna i Mar pawl nihcun lam in an rak bawh ṭhan hna. Ruahlo piin an rak nam hna i Thantlang an ralbawi a simi Pu Khuang Thlur Mualheih pa cu an rak thah. Cuti cun an i ṭhua ciammam hna i Khualhring lei zong cu ceilak an rak thi ve. Khualhring pawl cu an zaam hna i, an zaam in cun Khuang Thlur ruak cu laangpak in an zawnh i an lungfah le an ngaihchiat buin Lungzarh le Thantlang ralhrang pawl cu khua lei ah an kir hna. Khuag Thlur ruak a phanh ni cu Thantlang khuapi an ṭah le an ai a fak hringhran. A ruak cu saar thlan ah an vui i a thlaan cungin bungpi a kheo i cu bungkung cu bungpi nganpi ah aa cang.
Cuti cun Mar le Lai dohnak ahcun Lai pawl cu an hung sung ṭhan. Lungzarh le Thantlang Cinzah bawi cu khua faakpi in an ruat i Hakha Zaathang bawi Lian Dun sinah bawmh hal i va kal dingin khua an khaang ṭhan. Lungzarh bawi Sai Hmung le Thantlang bawi Van Hnin cu Hakha bawi Lian Dun va ton awk ahcun an kal colh. Lian Dun cu an rak tonmi le an raldohnak tuanbia cu an ruah dih i Lian Dun cu a lu aa khun, aa cau i a cal aa domh. A ngaih a chia a mitau aa mah tilo. Lian Dun nihcun “Thantlang bawi le Lungzarh bawi hna, keimah Lian Dun cu zeidah ka si? Tlangte kan unau pa nih a hun chimmi Tlangte bawi Pu Ro Kaar le a hawi le minung 40 renglo le Thantlang haukhar Khuang Thlur hna i phu hlam kholo ding ka si hi kaa hngal ko, zeitin dah khua kan ruah kun lai? Khua a tlai cang nan baa tuk cang lai, zinglei tu ah kan i ruahceih ṭhan hna lai i nan lungrethei tuk hlah u, khuazing tu nih lairel ko seh mu,” a ti hna i an it ve.
(d)Biakamnak an tuah
Zingte in an pali cun an tho hna i tikur an hmawm hna, kam panhnak ah an ti i Lian Dun nihcun zureu a suah hna i ṭhinṭhang cung ah nitlang toh pah in bia cu an i ruah hna. Lian Dun nihcun “zankhuadei ka ruat i kei mah Lian Dun nihcun Khualhring ral cu do hmanh ning law ka tei lai lo ti kaa hngalh caah an mah nawl si ko seh tiah ruahmi pakhat te ka ngei. Cucu mah hihi a si tiah a ti hna. Mar ral cu meithal tello cun tei khawh ding ah ka ruatlo, cucaah meithal a ngeimi Kawl pawl lawlaw sawm hna ah a ṭha lai tiah ka ruah. Kawl pawl tu kha keimah nih a man ka phalh hna hnga i Mar ral kan teilo ahcun keimah ka sung ko hnga. Cun Mar ral kan tei khawh hna a si ahcun tei ram cu ka ram a si ve hnga. Hranchaw cu ramhraang pawl kan nau le nih an i phaw ve hnga ti hi ka ruahmi cu a si. Nan mah pahnih nih i ruat tuah u law tei ram cu kan in pek ko lai nan ti ahcun thaichun in kawl ruaih dingah kal colh a hau hnga” tiah Lian Dun nihcun a ti hna. Pu Sai Hmung nihcun “kan bawipa chimmi cu al awk le ruah awk umlo ah ka chiah ko, teiram tu cu Lungzarh ram tello in Tlangte vaa in Laichuak (Ṭio) tiang cu kan in pek ko lai” an ti ve. Pu Van Hnin nihcun “mah nak biaṭha cu a umlo, kan lam a tluang cang. Pu Lian kan lungretheihnak le kan ngaihchiatnak vialte cu rialti kik bang a dai dih cang” a vun ti. An nu nih “Ei khim in nan i ruah ṭhan hna lai rawl ei ka ser dih i rawl va dum ta rih u nan rual in” a ti hna i inchung lei ahcun an lut hna.
Rawl khim in Lian Dun nih a salpa kha zu hnah vung ṭot law fangvoi zu belpi kha va daap tuah, bawi le bawi ton ni ahcun kam car phung a silo” a vun ti. Cuti cun sa chunh hlan chawl phah bang zu din kaa thawtnak ah Mar ral pawl tei te lai nak ding cu pungsan saduh an that hna. Lian Dun nih Tlangte pa a nung naa cu rim bal hlah a rak ti tu pa cu a vun fak i an tuanbia cu a vun chimh ṭhan hna. “Ka pawngte i a dirmi pa nih a nung naa cu rim bal hlah a timi cu kan hngalhlo caah feipi in miruak pawl hi kan chunh dih hna lai a vun ti balte ahcun ka thin a phang pah” a vun ti. Lian Dun nihcun “kaamlo pa ralṭha hrimhrim na si ko, zu kha van tong uh” a vun ti i zupu lei a kal pah cun “kei mah tu zu ton hmasa hna cu tiah” a vun ti i zu laap ahcun a vung ṭhu. Lian Dun le a hawi le hna le innpa chakthlang tar pawl a sawmmi hna he cun zu din pah cun an ṭhu hna i biasawng an thlorh hna. Lian Dun le a miṭhi pawl cu a thaizing zingkate in an tho hna i Kawl lei ahcun an kal hna. Inkaa pakhat in haukaa pahnih chuah cu a phung a silo an ti caah cu ni ahcun an khualtlung pawl lawng Hakha ah an hung caam. An nu nihcun zureu a dinh hna, an zu rua kha an femh i nitlak hmanh hngallo in chun ni an tla ve. A thai chun tu cu an mah zong khua lei ah an tlung ve.
Lian Dun le a hawi le cu Thilin khua an phan i kawl bawi U Miah San timi pa cu an va fuh. U Miah San nihcun ralkap 200 hna le meithal zun 20 he Khualhring ral va do ding cun Lian Dun he hnatlaknak an tuah. Hilio i kawl siangpahrang cu Mindungmin chan a rak si i a fapa cu Tibawmin siangpahrang ti a rak si. A mah hi 1885 kum i Mirang cozah nih an rak tlaihmi kha a si. Cun Lian Dun le Kawl pawl aa ruaihmi hna cu Lungzarh ah an kal colh hna. Lian Dun le kawl rual cu Lungzarh an phak tikah Lungzarh bawi Sai Hmung nih “caam rih u law” a ti hna i Lungzarh ahcun an caam hna. Sai Hmung nihcun Thlantlang i Van Hnin le a ralkap pawl kha a cah ṭhan hna i a thaizing ahcun Lungzarh an rak phan colh ve. Lian Dun le, Kawl, Thlantlang pawl hna cu Lungzarh khua an phak dih hnu ah a thaizing cu a voithumnak Khualhring ral va tu dingin cun kal an i tim.
(e)A voithumnak ral an tu ṭhan
Khualhring le Tlangte dohnak tuanbia cu an hun peh ṭhan. Zinglei lolam kal reh ah khin Kawl lupawng sen aa ponhmi pawl cu Khualhring khua kulhnak hau an cawnghmi ahcun an va phan. An bawipa Chhunteiloa cu nungak phei cungah hnangam ngai in zingdai ni chuakcho cu a rak lawm. Haukaa conghnak ṭheng cung i a ummi sentari pa cu Kawl pa nih phung! tiah a vun kah i a tla ruangmang. A hawi pa a hung kai ve i phung! tiah an vun kah ṭhan ve i a thi ve. An hawipa pakhat cu an bawipa sin ahcun a vung tli i “Ka pu poih ho an lo kal a, phung in min kap a kan ṭhiante chu an mu depdep mei, an tho leh tawh miah lo, an thi hlen ta. An rapthlak in an hlohawm hle a ni, ka pu lo kal hmanhmawh rawh” tiah zual a va kawh.
An bawipa cu hau ṭheng donhmi cung ahcun a hung kai i ‘poih’ a vun ti vial ah khin phung! tiah an vun kah ve i ‘chia’ a ti pah in ṭheng cung cun a hung tla ruahmah i a thi ve. An bawipa a thih thawng an theih cun an sammahranglo in lungfimlo in an zaam hna. An fa le inn lak i a lengmi a au na, thingphur a tlung lomi a au na, cu lak ahcun kawl pawl nihcun meithal cun phung! tiah vok le ar pawl zong cu an vun kah hna, an thinphan le an ṭah-ai thawng cu an theih ah an di a riam tuk i Tlangte pa nih, ‘A nung na cu ka rimlo, nan mah Mar chia nan rim lai maw? Kaamlo chuncha bang ka dir cang ee’ tiah a min a rak i chaal len.
Khualhring zaam pawl cu dawi rihlo in hnangam in Cinzah bawi le Lian Dun nihcun an ralkap pawl cu an dinh pi hna. Zongte bawi Lalmisinga te khuami hna cu an khuaruah a har tuk i, “Khualhring ho enge in hlaua in tlaanchiat le?” an rak ti hna i “phung kan hlau ee” a ti na, “kan lal a thi tawh” a ti na, lo i a tli na an rak si. Cu thawng an theih cun Zongte khua pawl zong cu Khualhring pawl hnu zul cun an zaam colh ve. Kan dawi ti hlah u tinak ah la rang, la dum, la sen le ui ril kha lam ah an zam ta vima. Khuaci an mui, van an zoh ah a sang i vawlei an zoh ah a pit fawn, an vansan ah zaam ko lo cu an luatnak a um hlei tilo.
Lian Dun nih “Zongte bawi Lalmisinga lu phurh ka duh” a ti i Zongte cu an va phan, asinain ui hrut le vok le ar ti dahlo cu minung mui hmuh awk an um tilo. An vun dawi hna i laa an zam ta mi cu an pah nain ui ril zaarmi tu cu Lian Dun nih “pah ti hlah u kan pah ahcun sanglai nih a kan sulh lai, kir u sihlaw Zongte khua ah hranchaw le zu le sa in i cenh usih. Mar tawdeu pawl cu Ṭio ral an phan cang” a ti hna i an rak kir taak hna. An vok an sia le an ar pawl kha an i thah hna i an zu kha an i dah hna, an rawl buk an baoh i an rawl cu an suuk hna i a thla in an caam. Hranchaw cu an i ṭhen hna i nuam an rak ti tuk hringhran.
Mar pawl cu Laiva lian nih a rak kham hna i an kan dawi lai i an kan thah dih lai tiin pa pawl nih nu le nau pawl cu an ven hna i rawl ṭaam ti haal le thinphang in Ṭio nel phok ahcun an i dil dih hna. Zingkhat cu Laiva cungah thingluang pahnih aa khaangmi kha an va hmuh i hlei aa donhmi ah an rel i an rak i cheek thluahmah hna. Varal an chuah dih ah khin hnubik a kalmi pa nih an thingluang zawhmi pahnih hna cu an mit a hmuh hna ai. Hawi sinah a va chim i an zoh tik ahcun rulpi nupa an rak si. An hmuhhngan ahcun an lo dup ṭhan. Cucaah Mar pawl nihcun cuka hmun cu a min ah hlei nupa an ti hna. Ṭio le Laiva aa tonnak cu kan pa le chan tiang khan hlei nupa an rak ti tawn. Atu ahcun khua i an tlak cang caah Leilet khua tiah ti a si cang.
Lai ralhrang pawl cu Khualhring khua ahcun a thla in an caam hnu ah an tlung i Lungzarh khua ah Chhunteiloa (Chhunrehloa) sawm an tuk i puai an tuah. Hranchaw cu raltuk ah a kalmi paoh kha an phawt hna. Curi cun Lian Dun nih Tlangte vaa in Ṭio karlak tlangtluan paoh cu teiram ah a rak i laak. Lian Dun nih a ram cu a min ah Khualhring tlang tiah min a rak sak.
(f)Rorehloa tuanbia
Khualhring le Zongte hna an zaam ti thawng an theih in Vanzang Mar le Pautu (atu Thlangpi khua) Mar pawl le Falam peng i Mar pawl zong Ṭio raal Mar ram ah an rak zaam dih hna. Falam peng Mar pawl a zaammi cheukhat cu kum sau ial an rauh hnuah an hung kir ṭhan nain Zahau bawi nih ram a cheu duh ti hna lo i Zahau bawi kut tangah an um. Cu hna cu atu i Falam peng Hualngo timi hna khi an si. Ramuk bawi hmedeuhmi Seipi khua khin Pu Za Huat nih a rak uk chin hna i Zahau bawi Van Nawl le Con Bik kut tangah an rak um. Lian Dun Zaathang Hakha le Lungzarh Thantlang Cinzah ṭih ah a zaammi hna cu a rak um hmasa cangmi Mar pawl nih zei raal dah nan ton cuti i nan hung zaam an rak ti hna i Cinzah le Vaipi ṭih ah kan hung zaam. Phung in an kan kah i kan thi, kan bawipa Chhunrehloa hmanh phung in an kah i a thi ve tiah an chimh hna. Curi cun Cinzah le Vaipi timi bia hi a chuak. Cinzah timi cu Lungzarh le Thlantlang tinak tluk a si i Vaipi timi cu Hakha Zaathang bawi Lian Dun le Kawl ralkap aa ruaihmi pawl tinak asi. Vai ti cu miphun dang tinak zong a si ve. Laimi nih Vai timi cu vai-dum le vai-raang in an ṭhen hna. Kawl miphun hna zong khi holh phundang a hmangmi an si caah vai-dum ah an ruah ve hna. Vai-dum cu Kala timi he aa lo i, Vai-raang timi tu cu Mirang tinak asi. Cuti cun Mar ralzaam pawl cu thing phurh, lo kal, sia khalh, rit dawnh le tizu ngacel zalh hmanh ah leng an rak chuak ngamlo. Thathir le zundi thlauh in an thin a rak phang peng, an mawh ve hrimlo mu.
Cucaah Mar bawi pawl cu an lungre a thei i khua kan khaan a hau an ti i, atu Khuabung le Farkawn kar i tlang Ṭhangur kawn an timi hmun ah an i tong hna. Culio i an rak ceihmi cu kan mipem ralzaam pawl hi zoh ah zaangfak tuk an si. Cinzah le Vaipi he remnak kan tuahpiak hna a hau ti a si. An ceih an khaan i bia an chahmi cu Cinzah le Vaipi va tong ding in a kaltu ding fial kha asi. An biaceihmi cu a va chimtu ding le a kal dingmi kha fial khawhmi an ngeilo. Zu rual chizawh kawrong awih fial an lo cang i an lungre a thei tuk cang.
Cu bia cu nuhmei nu (Rorehloa nu) nihcun a theih tikah a fapa Rorehloa cu a auh i a nu nihcun bia a ruah. A fapa Rorehloa nihcun a ngamhlo nain a nu nih a fial chih peng caah a fapa nihcun aa ot ṭhan. A nu nihcun bia chim ding cu a chimh ta dih i Rorehloa nih, cuti a si ahcun “ka nu thaizing ah chuncaw ka rawnh ne law ka va kal ko lai” tiah a ti. An nu fa hnangamte in an it i mitkuh thawte in an i hngilh. Zinglei cu zingte in an tho i rawl an ei khim in chuncaw aa funh, sia-til in tuahmi ṭolhṭang zaal le chai aa put i Ṭhangur kawn lei panh cun a kal. Khua khua-kua bawi a simi hna hmai i bia va chim lai cu a zenh pah, aa ngaih pah khin a um. Asinain a phanh lai cu vate pel pah in sia thawngpang a ngaimi bantukte khin aa umter. “Tlangval zeidah na tuah? kan sinah ra ve ko” tiah an ti i ṭih-pah ngam-pah bantuk khin a hei fuh hna. “Nupi na ngei cang maw?” tiah an vun hal i “ka pu le ka ngei rihlo” a vun ti hna. Cun, “ka pu le kei cu nuhmei fa ka si, ka nu nih a ka fial caah nan sin i ka ratnak hi a si, nan khuaruah a har men ko lai. Ṭhangur kan bawi le hi kan bawmh khawh hna ding a si ahcun zeipaoh ka ngamh ko” a vun ti hna. Ṭhangur bawi pakua hna cu an i zoh i hnangamnak mithmai an pu cio.
“Tlangval, cuti a si ahcun Cinzah le Vaipi sinah na va kal hngam hnga maw?” tiah an vun hal i “siapi pi-kua ka pe ulaw ka kal ngam ko lai” tiah a leh hna. Ṭhangur bawi pawl nihcun “kan in pek lai i na kal taktak a hau lai” an ti i, “siapi pakua cu kan tual ah hung hreng hmasa hna ulaw a thaizing ah ka kal colh ko lai” tiah a ti hna. Cuticun an meeting ni 9nak ah hnangamte in Khua kua bawi pawl cu an mah le khua cio ah an rak tlung hna. Ṭhangur timi cu khua pakua chung i khua bawi hna le ramuk bawi pawl hna kha chim duhmi an si.
A thaizing cu Rorehloa inntual ahcun Ṭhangur bawi pawl nihcun siapi pakua hna cu an hun hren hna. Rorehloa le a nu nihcun an pu kha Lungzarh bawi fanu va hal piak dingin an fial. Cuticun a thaizing cu an pufa in Lungzarh ah nupi va hal dingin an kal. Lungzarh Cinzah bawi fanu Dar Men cu Rorehloa caah cun an ṭhit i siapi pi-kua cu an man. Cu hnuah Thlantlang Cinzah bawi fanu Lawng Par le Dang Iang zong Rorehloa phunkhat a simi Faanai phun hna caah an ṭhit ve hna. Cuticun Cinzah cu Fanai Mar pawl i an pu le an hung si hnu cun Mar le Lai, Cinzah le Vaipi he cun an i rem cang i hnangamte in Mar pawl cu an um cang. Ṭhangur bawi rual nihcun Fanai Rorehloa cu Farkawn tlang in Sangau tlang tiang a simi Ṭio kam ram hna cu an pek dih. Rorehloa cu a nupi he an pi le an pu an va tlawng hna i, “Khualhring an rak kahnak hna phung ti i a awnmi kha a min zeidah a si?” tiah a hal hna. Cu tikah “meithal a si lai” tiah an chimh. Meithal a si tiah an chimhmi kha a philh i a hawi le nih an rak hal tikah “silai a si” tiah a chimh hna (meithal ti i an chimhmi a philh ruangah Rorehloa nih a chim chin hna ningte in meithal cu Mar kan unau hna nihcun atu tiangin silai tiah an ti lan).
Mar le Lai rak i dohnak tuanbia cu Rorehloa le a nu thawngin remnak le daihnak a um i Mar le Lai zong hnangamte in an i tlawngkai ngam cang hna. Cun, Rorehloa lungloh le zei a silo ruangah meithal min zong kha silai an ti lan. Hi tuanbia nihhin Cinzah phun a simi zong kha upat a pek hna i, Laiva le Ṭio tonnak zong hlei nupa timi tuanbia rul nupa hna kha hlei bantuk ah an rak i donhnak kong le Tlangte pa ralṭha kaamlo nih ‘A nung naa cun rim bal hlah’ tiah pasal ṭha roling bia heiti te hna zong kha robia bantukin a chuahter hna.
Hla bia hmang in tuanbia cu ro ah an chiah:
Thington aw:
1. Khualhring Tlangte doh tuan roling bia,
Semchin chan zeizat tiang phai hna lai,
A nung naa cu rimlo pa ralṭha,
Kaamlo khua aa khir ee…
2. Kawl le Lai Mar ral lian cang dih hna,
Sianghnuai meithal hngalhlo phung an ti,
Mar bawi kutzaa an phan lungphang in,
Ṭio ral ram deng tiang ee..
3. Lian Dun len min chiahnak Khualhring tlang,
Cinzah Vaipi an ti phungthlukbia,
Meithal ‘silai’ an ti run ti bang,
A luanglan hi ta ee…
Theihternak: Hi tuanbia kan ṭialmi i AD 1780-1892 kum le chan chung cu min dang an rak ngeih hlan a si caah, 1892 kum i ‘Lushei’ timi minthar an rak ngeihmi kha ka hmanlonak hi a si.1892-1954 tiang cu Lushei ram ti a si caah Lushei ram tiin chim le ṭial a si ve. AD 1954 in atu karlak cu Mizoram ti a hung si cang caah Mizoram tiin ṭial le chim a si cang.
2.Lian Dun nih Khualhring tlang chungah Khua tlaaknak nawl a chuah
1. Khualhring tlang
2. Hualngo tlang
3. Zahngo tlang
4. Zahnak tlang
Khualhring tlang ahcn Lungzarh khua pakhat lawng hi khuangir timi (khuangir ti cu saupi a hmunmi khua, khua-hlun tinak) khua asi. Cun, Khualhring tlang chung i a ummi khua dangdang hna khi cu an tlaak tharmi le rak tlaak ṭhanmi lawngte an si hna. Cu hna cu; Tlangte, Ṭihbual, Tlangkhua, Tikhuangtum, Mualkai, Thinghual, Sihcaang, Khuafo, Hmunthar, Tahtlang, Aibuk le Arcirh khua hna khi an si. Lai ral Zahau tlang i a ummi khua hna cu; Salawn, Siangai, Zongte, Tlangkawi, Thipcaang, Hnahthial, Leilet, Tharkhaam (Hnahthial khuathar) tbk… hna khi an si. Khualhring tlang chung i a rak ummi khua hna cu hmun hnih ah kan vun langhtermi khua hna hi an si.
Zahngo tlang timi cu Mar an rak um lioah hin khua pahnih lawng nih an rak hngahmi tlang a rak si. Cu khua hna cu Vanzang Mar le Pautu Mar (atu i Tlangpi khua ahkhin) timi khua hna an rak si. Atu ahcun Zahngo tlang cu khua paruk nih a hngah cang i, cu khua hna cu; Sopum, Vanzang, Farrawn, Lungding, Tlangpi le Tlanglo, khua hna an si.
Zahngo tlang timi cu a hnu deuh ahcun Tluanglo tlang ti a hung si i, Independence hmuh hnu cun Circle Chairman Pu Len Dun chan in cun Vanzang tlang tiah a min bunh ṭhan a hung si. Cuticun atu tiangin Vanzang tlang tiah ti a hung si lan. (note: atu ahcun Vanzang tlang timi tlangthluan i a donghnak Tlanglo ram chung a simi Zilpici nelrawn chung ahkhin Victoria Camp timi a hung um cang. Cu Camp cu Chin miphun a dawtu ralkap hna nih Lairam ṭhanchonak caah dawh ngai in an dirh tharmi khua bantuk a hung si).
Zahnak tlang chung i khua a ummi hna cu; Lungler, Dawn, Ralpel, Zaangtlang, Bungkhua, Thangzang, Fungkah, Sihhmuh, Ruakhua, Ruabuk, Saikah, hna an si. Zahngo tlang cu Mar pawl an ṭio dih hnu i Sopum le Tlangpi hrawng khua hna an rak tlak lio tuanbia kan zoh tikah Lungler, Sopum le Tlangpi khua hna rak tlak he aa rualmi an si in hmuh khawh asi. Thlantlang Cinzah bawi pawl hi Zahngo le Zahnak in an rak um timi hi kan pupa nih an kan chimh zungzal. Cucaahcun Zahnak tlang ti a si caah a rak tlatu pawl hi Thlantlang Cinzah cu an si ko. Cinzah phun chung a simi unau nih an rak tlakmi a si i a ngo deuh pa nih a tlakmi kha a phun min he chuankhaan chih in Zahngo tlang ti a si i a dang pakhat a nak deuh pa nih a tlakmi tu hi Zahnak tlang ti a si tiah Circle Chairman Pu Chan Tlung (1957 kum lioah) nih Lungler siangin ka rak kai lioah a rak ka chimh bal. Atu ahcun chan tiluan aa thlen cio bangin Lungler khua cu Zahnak tlang chungah khuapi bik a si caah le a laibik i a ummi a si caah mino ṭhangthar cheukhat nihcun Lungler tlang ti zong in an ti cang. Zahngo timi tu hi cu a cunglei ah kan ṭial cang caah kan langhter ti lai lo.
(a)Khualhring tlang cu then hnih ah aa then
Khualhring tlang timi a rak i thoknak cu a cunglei ah kan ṭial cang bang khan Hakha Nguntual chung Zathang Pu Lian Dun nih a chan lioah Mar pawl cu raldoh i a rak tei hna caah a laakmi ramthar kha min a rak i sakmi a si. Pu Lian Dun chan a hung dih in Pu Za Hau nih Khualhring tlang cu a hun uk ve. Pu Za Hau zong a chan a hung dih ve tikah Nguntual chung hna kha ram uktu dingah a cu zaami an um rihlo i an tupa a simi Sangte chung Zaathang Pu Ral Er cu a pu le ram zohtu ding ahcun ṭuanvo an rak pek i a mah nih a ṭuan chungah ram cuh le ram buai caan a hung phan. Khualhring tlang chung i ram thar a rak tlatu hna cu Zahau miphun an rak si. Cucaah an ramuk bawi Ral Er le a ram chung ummi Zahau miphun hna cu an holh phun aa khahlo caah an i pehtlaihnak zong nuam an rak tilo. Cucaah Ral Er nih a ukmi chungin ruahnak ṭhalo a hung chuak. Cucu an mah Zahau ramuk bawi Tlauhmun khuami Pu Van Nawl nih a theih tikah Ral Er uk chung a simi Zahau miphun hna cu a va tlawng hna i a miphun pawl cu ruahnak a va pek hna.
Hakha ramuk bawi Ral Er hi ram ka cuh lai i Mirang bawi pawl nih bia an in hal tik hna ah Ral Er ṭhatlonak le nan duhlonak kha zeihmanh nan chim lai lo. Kan nih cu michia kan si caah ram ngeitu kut tangah kan um awk asi ko. Asinain mah holh a si lomi uk chung i um cu a harnak tampi a um ko. Tlauhmun ramuk bawipa Pu Van Nawl nih a ram a cawk ahcun Pu Van Nawl ram asi lai i a mah ram a si hnu ahcun holh phunkhat bawi uk cu kan duh deuh ko hnga. Cun, Pu Ral Er uk chung i um zong cu kan duh ko, kan umnak ram le vawlei a ngeitu paoh kha kan bawi an si awk asi ko bawipa, tiah nan ti lai tiah bia a rak ronh hna. Cuticun Pu Ral Er le a miṭhi pa kha an ram ukmi chung va veh dingin khual an hung tlawn lioah Pu Van Nawl cu Lai ral Zahau ahcun a rak i tlawnter ve (a thlite zongin an va auh a si kho ko). Pu Van Nawl nihcun Pu Ral Er cu ka kawi kan i ton cu vanṭhat a si. Aa ukmi hna hi ka miphun le ka rualchan an si hna, cucaah ka rak veh tawn hna. Kan pa Ral Er nih a kan dawt tuk, bawi ṭha kan ngei tiah an ka chimh i kaa lawm tuk ve. U le nau bantukte in kan um lai kawi ah kan tlaih. Kan khua ah, tlunpah a si ko, rak ka tlawng law zu kan dah lai i vok zong kan thah lai a ti i Tlauhmun khua lei ahcun an hei zulh colh. Van Nawl nihcun vokthau sum nga a thah. Zu a dah i Zahau nungak nih hla an leh, an zitmuai i a tha an nuamhter.
Cun a thaizing an tlun tikah kikawng a ki dawngpawr can (nau hnih tla) a simi kha Van Nawl nihcun caangmeh ah kan funh a ti i tlangval nih chun ni her tiang an hei thlah hna. Hakha ahcun damte in an phan. Ral Er miṭhipa Buan Ṭhio tu cu an tlun kaa in a zaw i thlakhat hlan ah a thi colh. Hakha pawl nihcun Zahau nih an dawih i a thi tiah an rak ruah. Cuticun Ral Er cu aa bochan tukmi Buan Ṭhio zuuntuar in a uai ko. Khurkhua a phunphun a ruat tawn, ka ram chung i Zahau an rak um hi cu a poi ko mu tiah a ti tawn. Buan Ṭhio a thihnak in thla thum hrawng a rauh ah Falam Mirang bawi zung lei in cakuat a hmuh i caa a thiamlo caah cakapian (calettu) sinah a kal i a relter.
Falam ahcun miṭhi pakhat aa ṭhit i an hung kal. Zipeng zung cu an hung phan i Zipeng zung ahcun Van Nawl sohluah cu an vun relpiak. Mirang bawipa nihcun, “Ral Er, na ram le na mi pawl cu sia ahcun maw na thlen hna?” tiah a vun hal. “Bawipa, ka ram le ka mi ka zuar ballo, kawi ah kan i tlai lai rak ka tlawng a ka ti i ka va tlawng taktak, cun bawipa vok a ka thah i zu a ka dah, cu hnuah sia cu caangmeh ah kan funh a ka ti i kan i hruai taktak ko, ka ram cu ka zuarlo. Kaa ṭhitmi pa Buan Ṭhio zong nih a hngalh ko,” tiah a vun ti. “Asinain ka hawi ṭhitmi Buan Ṭhio tu cu Tlauhmun kan rak tlunnak in a zaw colh i a kan thih taak cang” tiah a vun ti. Mirang bawi nihcun “Ral Er, na ngaihchiatnak le na lungfahnak ka hngalh ko, asinain a thi cangmi cu tehte biatheitu ah hman phung a silo caah a poi tuk ko,” a vun ti ve. “Bawipa, Van Nawl nih a dawih caah a thimi a si” a vun ti ṭhan. “Ral Er, dawih cu thihnak maw asi?” a vun ti i, “Aw bawipa ka ram le ka mi cuh a ka duh caah ka miṭhi biatheitu Buan Ṭhio cu a dawih i a thi” tiah a lungfah tuk ah aa sum kholo i a vun ti nolh.
Cun, biaceih phung bangin Van Nawl le a tehte pawl cu bia an vun hal hna i, Van Nawl nihcun “bawipa ka cawk le cawklo cu tehte biatheitu minung pathum ka hun i ṭhit hna” a hun ti. Zipeng bawipa nihcun bia cu a hal hna i, “cu ni cu thla ah nan ram chung kong biachahnak cu ka tuah lai i nan i cuhmi ram le minung hmai ah Degree cu kan pek hna lai, nan tlung kho cang” tiah a ti hna.
(b)A pekmi hna Degree
Zipeng bawipa nihcun Khualhring tlang ram chung Degree cu hiti hin a pek hna. Ral Er ram cu miphun pahnih umnak ram asi caah hmailei zong i hna an hnawh tilo nakhnga caah hiti hin Degree ka pek hna:
1. Ral Er cu tehte pakhat hmanh a ngeihlo caah.
2. Ral Er nih ka zuarlo a ti nain sia a nung in aa hruai caah.
3. A ram chung i a ummi Zahau pawl nih a mah uknak nakin an miphun Van Nawl nih uk kha an duh deuh caah.
4. Miphun pakhat cu an mah le tawkte in luatnak pek ah a ṭha, raldoh le buainak a umlo nakding caah.
5. Cucaah Hakha le Zahau miphun cu an mah le an umnak ram cio i um dingin an ram cu cheu a si.
6. Ramri cu Haimual khua in Laiva ah, a dang khatlei cu Haimual khua in Tihri vaa ah. (Zahau miphun cu Haimual khua in Laiva chuak le Lahva chuak karlak ah. Cu karlak i a ummi hna cu Lai ral Zahau ti an si).
7. Lian Dun ram cu Haimual in Tlangte vaa tiang a si lai, a min ah Khualhring tlang ti a si lai i Marau tlang tiangin a huap ve lai, tiah Degree cu a rak pek hna.
Note: Ram an rak i cuhnak tuanbia tawi cu Ral Er fapa Captain Lian Ing (pension) nih a kan chimhning in ka hun ṭial vemi a si. Hilio caan hi AD 1910-1915 kar hrawng si dawh bik a si.
3.Ram ṭhen hnu i Khualhring tlang khua tlakning a tlangpi
Lian Dun ram a lawngmi chung i khua thar a rak tla hmasabik tu cu Pu Za Tum nih Ramthlo khua in a rak tlakmi atu i Tlangte khua khi asi. Tlangte khua hi 1892 kum i Mirang nih Laitlang an rak tei kum ah khuakip cu cazin an rak laak dih hna. Tlangte khua cu inn 15 an rak si i an khua bawipa cu Pu Khuang Hnin a si an rak ti. Cucaah Khualhring tlang chung ahcun khua dang paohpaoh cu Tlangte an rak tlak hnu i an tlakmi khua lawngte an rak si hna. Lungzarh balte hi an pupa chan lioin an rak tlakmi khua a rak si. Mar he an rak i doh lio zongah an ṭiolo i atu tiangin a hmunmi khua an si. Khualhring tlang timi min a rak i sem hlan in Lungzarh cu khuangir (khua hlunbik) timi khua a rak si cang.
Khualhring tlang chungah khua an tlakmi khua hna hi kum tampi i thlaulo in an tlakmi khua an si hna. Khualhring tlang hi khuangir khuahlun pakhat telawng a ngeimi tlang an si. An khua dihlak ah khua pahleithum an um i, hi Khualhring tlang a rak uktu hna cu; 1) Lian Dun, 2)Za Hau, 3) Ral Er, 4) Khua Lo, 5) Ram Phun, 6) Khua Lo (Khua Lo nih hin Ram Phun a hun chaan ṭhan) hna an si. Independence hnu cun Circle Chairman uknak phung in hruai a hung si i Lungzarh khuami Pu Ral Dawn timi pa nih a hun uk. Circle member hna cu Sihcang khuami Pu Run Luai le Tahtlang khuami Pu Khen Tlung hna an rak si.
(a)Khuabawi a rak ṭuantu hna
1. U Thang Hliang-Khuafo (U Phun Kian nih a hun thlen).
2. U That Ling-Lungzarh (U Ral Dawn nih a hun thlen).
3. U Dar Kio-Sihcang (U Run Luai nih a hun thlen).
4. U Do Kil-Tlangte (U Zaam Kung nih a hun thlen).
5. U Hram Kaar-Mualkai (U Hrang Dun nih a hun thlen).
6. U No Hrang-Ṭihbual (U Ci Mang nih a hun thlen).
7. U Khua Lo-Tlangkhua (U Rual Hei nih a hun thlen).
8. U Tei Ṭhio-Tikhuangtum (U Ceu Chum nih a hun thlen).
9. U Kio Luai-Thinghual (U Zaam To nih a hun thlen).
10. Khua tlak a tlaimi-Tahtlang (Khua tlatu ah Chawn Iap nih a hun ṭuan).
11. Khua tlak a tlaimi-Aibuk (Khua tlak hnu ah Kap Ling nih a hun ṭuan).
12. Khua tlak a tlaimi-Arcirh (Khua tlatu Than Iap nih a hun ṭuan).
13. Khua tlak a tlaimi-Hmunthar (Khua tlatu Hram Tawi nih a hun ṭuan).
(b)Biaknak lei
Khualhring tlang cu lawkih biaknak chungah caan saupi a rak ummi tlang an rak si. 1962 kum tiang ahkhan khuang an rak cawi kho rih. Khuang a cawitu hna cu; Pu Chan Thang-Khuafo, Pu Thang Deuh-Tlangte, le Pu Hei Vung-Sihcang, hna an rak si.
(c)Khrihfa biaknak lei
Khrihfa biaknak cu 1931 kum in Pu Rual Kulh, Pi Fam Cer, Pu Zaam Kung, Pu Khen Hmung, Thinghual khuami Pu Khuang Ro, Mualkai khuami Pu Chum Ling hna nih an rak thokmi a si. 1942 kum in Thingsai khuami Saya Thanghngilhloa cu Pastor in tlang 5 komh in Tlangkhua ah an rak chiah i Japan ral a thian hnu 1945 kum ah Falam ah a rak pem.
1946 kum in Lungler khuami Saya Chan Thang cu tlang 5 komh in Tlangkhua ahcun Pastor in an hun chiah ṭhan i an nupa in Khualhring tlang ahcun an lu an rak i phum colh. Rev. Chan Thang a rak nun lio i a rianṭuan ṭi hawi Thlarau lei in a fa le hna cu; Rev. Ral Mang, Pastor Ngun Lian, Rev. Lian Hre, Rev. Thawng Ling, Pastor Ngun Peng hna an rak si.
Khualhring tlang cu Khrihfa dangdang hna nih an hun bawmh cio hna i lawkih biaknak cu a hung dih zau ve. Khrihfa biaknak leiah bawmtu a rak simi hna cu; Methodist, CJC, Holliness, BMC hna an rak si. Khrihfabu dang rian bawmtu hna chung in Pastor tampi an um cang hna.
(d)Ralbawi a rak ṭuantu hna
1. Van Kulh-Tikhuangtum (Full Colonel, B.G.M baar)
2. Sa Cuan-Tlangte (Captian pension)
3. Lt. Zaam Dun-Khuafo
4. Lt. Lal Lin-Tikhuangtum
5. Subbidar,(bo 2) M.C. That Ceu-Tlangkhua
6. Police Zehmu Lian Hum-Tlangkhua.
(e)Civil cozah rian a ṭuantu hna
1. Van Kulh-Tikhuangtum
2. Chan Hre-Tlangte
3. Hniar Kio-Lungzarh
4. Than Hmung-Tlangkhua
5. Van Thawng-Tlangkhua
6. Lian Uk-Mualkai
7. Far Ṭhai-Tlangkhua
8. Sui Ṭhio-Tlangkhua
9. Tawk Ling-Khuafo
10. Si Thang-Thinghual
11. Ngun Pen-Tlangte
12. Peng Thang-Mual Kai
Civil rian a kan ṭuan piaktu ahhin kan pa Van Kulh nih Naing-ngain-daw Vuanci a kan ṭuan piak. Hi bantukin a hmemite Khualhring tlang chungin Laimi a kan dirkamhtu le a kan hruaitu hna an hung chuah khawhmi hi lung a hmui khun i hna zong a ngam khun ko.
(f)Biadonghnak
Hi tuanbia hi Khualhring tlang tuanbia chungin ka theih tawk le kaa cinken, ka hlathlai khawh tawk hna kha a tawifiannak in ka hun ṭialmi asi. Siangin lei ahcun Tlangkhua dah tilo cu 1952 kum hnu lawngah duhsahte in khua kip ah primary school hmanh a rak hmumi kan si. Atu zongah middle school acozah pekmi cu Tlangkhua lawngah a um. Cawng-khuai belte in cun khua dangdang hna zongah an um cang ko lai. Ngandamnak lei zongah Tlangkhua lawng ahkhin khuate sibawi a rak um.
Hi tuanbia hi midang va hal dingmi minung ka hngalh tuk hna lo caah a tlamtlinlonak le a palhmi zong tampi a um men ko lai. A reltu nangmah tu nih ka ṭialmi pinlei hi na theihmi he peh piak khawh rak i zuam ko tiah zaangfah kan nawl.
Dal 9
A Nuam Khunmi Kan Ram
Biahmaiṭhi
Hi tlukin a nuammi kan ram pupa hna rosunglawi hi na lungkil tal in na ruat ve bel maw? Kan mifim thiam cheukhat hna nihcun Lairam hi ramsa umnak ah Pathian nih a sermi asi ko lai ti le, ram a ting lomi kan si caah hi ram ahhin kan rak chuak tiah a ruatmi zong an um hna. Cheukhat cu Chin ram i an rak chuah ruangah vanchiat i aa ruatmi hna zong an um. Vanchiat ah aa ruatmi hna hi sertu Pathian zei ah a rel lomi le Chin miphun zei i a rel lomi an si tiah ka ruah ve hna. Hnakkar ah kan tenhmi le kan siaherh deuhmi hna cu zapi an i lawh dih hnuah a ṭhami le a thawmi kha chiah piak le pek an si tawn. Chin miphun cu Pathian nih a hnakkar ah tenhmi le siaherhmi miphun kan si caah hawi hnu ah Chin miphun hna nih ram ṭha le ram nuam kan tinco ve hi asi. Pupa hna nih an kan rohmi khua le ram hi khuazei hmunhma le ram kan phanh zongah ngaih a um khun i hlam zungzal a si. Philh khawh a silo i vun ruah caan ah lung a leng hringhran. Kan ram te hi ruah caan ahcun lunglennak le ngaih tuk nak mitthli tiang hmanh a luang kho ve. Ram nuam a sinak le ram dawh ram ṭha a sinak hi a sullam ṭhate ruat buin hi hla hi rak sa ve hmanhlaw naa fiang ko lai. Khrihfa hlabu no.399 John Howard Payne nih a phuahmi le, No. 513 Saya Kaw Kaw nih a phuahmi hna hi rak sa ve.
Kan Chin ram a nuamh khunnak hna cu hi hna hi an si. Chin miphun cu ramdang he kan i khatlo. Kan duh tik paoh ah kan i lengkai kho. Mah le kum rup cio in capo biasawng kan tlorh i kan ding kan ei, tizu ngacel kan zaal i cin rawl a phunphun kan ei kho. Biaknak zong ah zalongte in kan mah le duh ningte in Pathian kan thangṭhat kho i kan pawngkam i a ummi miphun ngan pipi le biaknak dangdang nih an kan kulh nain tlaihhrem biaknak chungin Pathian nih a kan khamhmi kan si. Ram bite le miphun hmete kan si nain nunphung le biaknak ah upat pekmi le hmaizahnak a hmumi kan rak si. Kawl ram miphun le ram ṭhen hna lakah Chin miphun le Chin ram lawnglawng hi 1947 kum ah Bochoh Aung San hruainak in Laitlang ramte cu Chin Special Division tiah min rak pekmi kan si. Cucaah Chin Hills Act timi Upadi zong kan rak ngeih khawh hi asi. Cuti a si caah kan phaknak hmun le kan umnak ram paoh ah Chin miphun cu mi sawsawh kan silo, Pathian nih cawisanmi miphun kan sinak kha kan hngalh a herh i miphun dang hna sinah zohchunh awk tlak in nun kan i zuam a herh.
1.Laikhal pa le ramriah
Chin miphun Zo le Lai cu ramriah, sa kah, tizu ngacel zalh, thang/rap chiah hei ti phun hi a uar ngaimi le a hmangmi miphun kan si. A nuamh zong a nuam bak ko. Sifak le miderthawm te hmanh nih khuapau lai hi kan i ngaihchan bikmi khua-caan pakhat cu a rak si ve. Thopi hlukhla lai cu nu le fasem chimlo pitar putar ṭuakpar habeuh le hnachet hna hmanh nih kan i ngaih tukmi, kum le kum tonnak kumthar puaipi cu a rak si fawn. Hi puai caan i eiawk buh le sa hna cu a hlaankan in chiah le khon kha an rak i zuam. Nu cheukhat hna cu hmuhchom in din dih ei dih a hmangmi nu zong cu an rak um ve.
Nu rual hna cu zawng hei ti bang an hrik an i zohpah in nitlang hlaam ah mikong ceih cu an i nuamhnak bik si phunkhat bantuk ah an hman. Kum le kum tonnak thopi le hlukhla lai hmanh ah kan fa le hawi an hngar sual lai ti hmanh ruatlo in khuukung (Or khu) te chung le bang cu sapherh le nga-caar te hmanh khonglo in an hmuh hmasami paoh an or an i sum kholo i an lok duahmah ko tiah heh! tiah an ceih pah hna. Ram riah i riahcaw hrang faang phomi suk a cut cun nu pawl nih an hrik zoh cu an ngol i nu rual cu faang a su na, rawl a chuang na, ti a than na tiin an buai cio hna.
Ramriah timtuah cu pasal le hlaanah nupi fiim nih an thok hmasa. Ba, bahra, kawhra, senherh hna an phuuk tikah nubik nih a nganmi pum ṭha deuhmi tete hna kha a dangte in a chiah tawn hna. Hngakchia nih an laak sual hmanh ah khah! khah! tawng hlah uh, nan pa ram a riah tik i rawhpiak dingah ka chiahmi a si an rak ti tawn hna. Ramriah kal lai taktak tu ahcun caangmeh tihaang le faangfak, kawm-solh le bete ho hei tibantuk nakin congṭial tikur kha biapibik ah an rak chiah. Siahnit dur thengmang khi an rak uar chapbei. Zaal tlek, biar tlek le angki tlek hna kha an hun belhṭawn hna i an pa hawi sinah ningzaklo dingin an timhtuah piak hna. Nupi le nihhin tha an rak pek ngaingai hna.
(a)Meithal le zenkuan lei timhtuah ning
Ramriah kal a hung zaat hlan deuh khan zenkuan lei timhtuah kha an rak thok. A hmasabik ah miṭhawngṭha kawmtang ah zencing chuan awk dawm an ruh hmasa i an thlor hnuah u-kaangpi in an rak chuan. A daih khawh in a den awk meihol caah kawldai kung romi kha an kawl. A dennak ah sum ṭhami thengte kha an hawl i khuang-sum an hmuhlo lawngah sum dang cu an rak hman duh. Cun, meithal ṭeklung cu taat cia le tuah ciate in an i zalh hna. A rawn awk dar-kuan, thir-kuan, suan-kuan heiti hna kha an rak i damh hna. Zen den caan cu khuapau nichuah ṭhat ni te ah khin zen den cu an rak uar khun. Ruah haang tam lio i zen den cu tlolh a hmang ai an ti i an rak duhlo, vansan lawng ah nikhua chiat ni ahcun an rak den tawn hna. Zen dengmi an um ahcun chuncaw hlam hmanh hngallo in hngakchia nih an kulh tawn hna. Muichia le hapoh le mitcei cu kan neih hlah u zen a hrulh an ti hna ahcun an ning a rak zak tuk i an hmai a chia rup tawn. Zen sum ahcun khiang-sum a ṭhabik an ti i zen surh awk ahcun banhla kawk kha an rak surh tawn. Cu a umlo ahcun hngakchia pawl kha an zun an zunter hna i zun cu zen phut ahcun an toih tawn. Zen sum kam i zen tlawt dawnhmi kha an ruh i ruamang meithal ah an rawn i an puah tikah hngakchia cu an rak i nuam ngaingai. Lai zen timi cu zencing le kaat le meihol denmi hna kha a si. Cucu sa kahnak le ral kahnak zongah pupa hna nih an rak hmanmi cu an si.
Ramriah caan cu a hung cu pah cang i pahnih thum an umnak paoh ahcun chim lei zo lei ramleng chuak paoh nih saneh cu an rak ngia pah cio hna. Vom nih thing a khiahmi a um le umlo kha an ngia i thing tlai tlatmi an bih an zoh. Ngal rual seh thawng an ngai, an fa puak-puan hawmh buin an i chok. Paiper a tak na seihnam a tak na, hngahring dawinak sawngpi a tak na, berel khelpai sawng a tak na tiin an rak si. Khuapau chuah cu pipu hna chan ahcun rak i timhtuah lio caanpi a rak si. Nikhua a hung ṭha i thlapa hna a hung vaang, khuasih a hung zual i ramvaih duh pawl cu an lunglen a hung zual cang. Ramriah sawm ahcun khualu khuataw an i chok. Chim lei ah maw zo lei ah ti le saneh a ṭhat deuhnak paoh ah ti pah ṭung i kahlo sual ah hei ti phun khin faar phurh, ṭhiṭhet dawhpah, daangte sutpah ah tiin bia-aam i chim ter in ramriah a sokmi zong an um ve.
Zingkhat cu Tlir Dun pa kha ramriah sawm ahcun a hung vaak thluahmah. “Kap Hlei pa ramriah na zuamlo maw?” a vun ti. “Ka zuam ko nain zankhat i sakhi ka puah ahkhan ka ṭeklung a tlau i ka buai ko ee” a vun ti. “I tim ko ṭeklung cu ka pa ro sawngkhoite khat in a um ko, hung i thim law i tim, aa.. nangmah tello cun ramriah a nuam lai lo cuh” a vun ti. “Hawi dang zong rak sawm ve hna, zanthum riak in, minung pakuahra kan si ahcun a zaa ko. Khah pellote in awh kan rinh ko hih” a vun ti ṭhan. Zanthum riak dingin cun riahcaw vaihlam i timh i kip chun ah va pok ding cun hawi cu a sawm hna. Zanlei ah Tlir Dun pa cu ṭhalakte ka sawm ko hna khah, kiptuh ah zanthum riak dingin ka ti hna. A riahnak ding zong chim lei i va riah an duh deuh cio ko khah, khuataw haukaa in i hngak dingin tiah a pa le inn ah paiper lak pah in a hung chim ṭhan. Lungtho thanuamte in runhlum nucem nih a thaichun cu riahcaw vaihlam le ba-pum, hra-pum le congṭial tikur cu an timh hna. Cuticun mitkuh thaw le zan mangṭha manh bute in an it cio hna.
(b)Zanthum riak in chim leiah an pok hna
Ramriah ahcun zanthum riak dingin an pok hna. Khuataw lei haukaa zawn in an i hngak hna i hawi hnubik ah tar pakhat Kap Cin pu timi a hung phan ve. Ka pu na mui kan vun in hmuh cun kan tha a nuam tuk tiah an vun lawmh lulhmalh cio. “Ka fa le ka taw ka toh kholo buuk hngaktu tal ah ka ti i ka hun i thawh ve ko. Khah ka fa le mi kan tlin ahcun kal ko hna usih ca” a vun ti hna. Mang Bik pa nih mi a vun rel hna i “hngakchia 4 he minung 17 kan si, meithalpu minung 9 kan si” a vun ti hna. “Kan tling ko” an vun ti i Kap Ṭhio pa nih “ka pa Kap Cin pu hi hmai ah duhsahte in kal seh” a vun ti i hmaicem ahcun an kalter. Riah hmun an phak cun chuncaw an ei i buuk an sual hna. Thing a kawl na, tikhur a huat na tiin an si. An tarbik nihcun “hriampu pawl i tim pah u, lamhlat deuh kal ding hna cu nan tlai sual lai” a vun ti hna. “Buuk hngak pawl zong ram phah ding zalh le lungthu tuah i rawl chuan dawmh a hau, beel puam cem bel hnih in rawl kha chum ulaw tihang tu cu bel hmemi bel hnihthum in kan so lai i a zaa ko lai” a vun ti hna.
Mei an vun kau i rawl beel an vun khin dih hnu i an vun i dinh ahkhin an buuk chak te khin meithal aw phung! tiah an vun theih. “An i thlahphoih a si ko lai khua a tuan tuk deuh” ti an vun i ceih lioah Khuk Er pa nihcun sakhi kawngbaro a hun i puak i buuk cu a hung phan. Kap Cin pu nihcun “lulpi le vandaar lasi le thingbawngpi bong kan sawmh ulaw thinghnah ṭil fawh kan char hi ee,,,” tiah khuachia bawi cu a vun biak hna. Kawngthun a vun i laak i holhlo in saruak cu a vun fuh. A paw zei rihlo in a phaw a vun hawh i a paw ka zei cang lai tiah a vun hnuh pah ahkhin ‘phehret’ tiah a voih aa ceh. A ningzah thur ah “ka fa le ka biar thlek ṭhitnak dingah inn thlang ah ṭhim le laa va hlang ta u, cun fingrilh zong” a vun ti hna. Tum Cung timi pa te nih “keimah” a ti i ṭhim le laa le fingrilh hlang dingin cun a vung kal. Asinain inn cu a hmulo i a au lengmang. “Hung kir ko ka pu nih an deh” tiah a hawi le nih sa chungril le sacek ṭawl pah cun an vun auh. Buuk hngaktu pawl cu an haani khumhlo in an nih lawng a chuak. Tum Cung nihcun a ningzah thur ah aa bahter.
Ramvaak pawl zong cu pakhat hnu pakhat in buuk cu an hung hlam hna. Khuk Er pa cung ahcun lawmhnak bia an hun chim cio. Pakhat hnu pakhat, “Kei cu sakhi ka hlauh i ka puah manhlo” a ti na, “Kei cu zei thawng hmanh ka theilo” a ti na, “Kei cu sazuk neh thar lawng ka hmuh” a ti na, an si. Asinain Kim Hmung tu cu kaa khat hmanh a holh ve lo. Kap Cin pu nih “Kim Hmung zeidah na kah chim?” a vun ti. Kim Hmung nihcun “Aa,, ka pu sazuk fate ka kah a vun ti. A paw na sat ta maw? a vun ti ṭhan. “Ka sat lo ka angki tu ka khuh ta” a vun ti. “Kuttir ahcun a mawhlo ningzah pah ngaihchia pah le lungleng phun khin dahkaw kan rak um cio” tiah Phun Cung pa nih a vun ti ve.
“Khah! rawl tuah ne uh, tuzan ah saruak cu kan va laak a hau, sa zong nih a kan chuh sual lai,” tiah an tarpa nihcun a vun ti hna. An aw aan a ṭha i an holh cur hna. Ruahlo i sakhi kah laang haang le a cek haang cu puarluar in an i dinh hna i sazuk sa va phur ding cun thlapa vang tang ah an kal hna. Zanlai ahcun a pum in an hun i zawn i buuk cu an hun phanh pi. Meiphu ceu le thlapa vang tang ahcun a phaw an hawh i a chungril cu buuk sa ah an chiah. Sahrang cu a dangte in an chiah i khuavaang sa cu a thinpaw he thingnge ah a dangte in an bah. Meiphu toh pah in kawhra, ba, bahra le an chang hna kha an em an raw hna. A thaizing i ram vahnak ding khua zong an khaang pah hna. Cheukhat cu an nupi le mang hna an rak chim len ve. An holh lulh cio i a hohmanh an bia an i ngeih piak setlo, Kawl sa vuailo ko an bang hna. Meiphu hawrh pah cun biasawng an tlorh hna i tikur an vun hmawm pah, meiphu ceu le thlavaang tang ahcun hngilh zai an rel kho hna lo. Sakap rihlo pawl cu an lungchungte in ṭek an tu. Ramriahnak ahhin capo le zir kong ceih tello ahcun a nuamhnak taktak a tling rualo. Cucaah meiphu kam ahcun a phunphun an ceih hna i an nih le an raak buin an thabaat nih a thlim hna i an aw cu a dai ziahmah i an i hngilh cio hna.
Zinglei cu khuangtir in an tho hna i ramvaak ding in cun an kal cio hna. Buuk hngak pawl zong nihcun dide lawng an rak ngai ve. Ramvai pawl an taklawng i an hung lawi ahcun an hmai lawng a chia ko. Ramvaak pawl cu buuk an hung phan cio hna i Hmun Khar nih “vom ka kah i ka zoh ta lo, a nganh zong ka nganh khawh men ko” a vun ti. Khen Cung pa zong nihcun “ngal ah ka puah i ka khen le ka nganh ka zoh ngamlo” a vun ti ve. An zate cun an hmai a hung panh ngaingai cang. Kap Cin pu le Dar Tum pa nih “rawl ser ah kan i rianranh a hau phuhnih ah kan i ṭhen a hau lai” an vun ti hna. Cun, “kan pangmaat ahcun sakhaan kan duum colh lai” tiah an vun ti. “Hranthawl a ngeimi nih ti i rawnh cio ulaw pumhra le chang i ken dih u, chunni zong kan tla kho” an vun ti. Rawl an ei pah cun bia an i ceih pah i sahang cu haileng in an vun i suah hna i ‘hrum’ tiah diriam ngaiin an vun i dinh pah. A nuam hih! An lungthli in an vun ti pah. An thanuam in lung bang an ril hna. Rawl an khim le cangkaa hngakchia pali kha buuk an hngahter hna i a dang paoh cu sahliam cu an dawi. Ngal cu a ruak in an va hlawm, “a khaat a silo rialpel a si” an vun ti i an tha a nuam tuk. A cheu nih ngal ruak cu buuk lei ah an tlunpi i a cheu cu vom hliam zulh ahcun an kal hna. Vom cu a hma a faak nain lo hnih hrawng a kal ahkhin a rak bok ve. Ruahlo pi khin a rak nam ciammam hna i Hrang Khuai a seh dengmang. Zunhnih in an vun nolh chap i a thi. Vom ruak cu laangpaak in an vun put i buuk cu zanlei phiangciar cu ah khin an phan. “Kan tlun manh lailo caah an chungril kha chuah hna ulaw hnahhring kha benh hna u” tiah Hrang Kap pa nih a vun ti hna. Vom le ngal cu thaizing ah nu le hngakchia le tar pawl zoh awk ah a pum zawnh dingin an tuah hna. “Thaizing ah pa um paoh nih rak kan dong hna seh” tiah zualko hngakchia pahnih an thlah hna. Sazuk sa le sakhi sa kha ramriak pawl an i phaw i vom le ngal tu cu khuapi zamh dingah siseh an ti. A thaizing cu inn mi an phanh in an i thawh colh hna i dinhhmun bo in than an thlah, vawrhla an thlorh.
Kaplo pa nih;
Minthan ee, lai duh ah ee, fing le tlangsang kan hrawng cio ee, aw..
Khua i ee, vun phawtlo cu ram bang ee, ṭuan long awk ṭha hlah ee, aw..
Vawrhla a dongh ahcun meithal zunhnih, phung!! phung!! tiah an vun puah. “Ee.. than an thlah an hung tlung lio” an ti i haukaa in nu le hngakchia le tar pawl nihcun an rak don hna. An pa le an fapa le pawl a rak thimi nu nihcun puan bulu i khuh buin zureu zuhoi le tikur, zupi thlormi tibantuk kha an i put i mithi kha an rak hunh chung hna. ‘Rauthla in an i tel ve lai’ tiah an rak ruah. Cun, dongtu sahrang co deuhmi nih zureu, tikur le zupi thlor haang he an rak don ve hna. A nimi le a ṭapmi, bia aa ruahmi aw bei theilo in khuai ṭio bang hau-hnar ahcun an ri lulh i an buai ur ko. Zu le tikur cawh in an ri lulh cang. Ramvak le sakap pawl cu ‘keimah bik ka si cem’ hei ti phun khin an um cio hna. Culak ahcun kuttir ah sazuk kap pa tlangval Kim Hmung cu nungak rual nih an hun buuk lulh i ningzak ṭung, hmaihngal pah ṭung, lunghno lei in aa laa i “holhhak pah i zu vuai nawn in a holh ko kha ngaih a nuam tuk” an rak ti. Ramriah tlun ni cu mithi ngai zuntuarmi hna le lunglawmmi bei theilo in ṭahnak le vawrhla le hla aw rumro in an mah le an inn cio ahcun aw aan a rak leng cio.
Sakap pahnih hna nih haukaa i vawrhla pahnih an i thlorhmi cu hihi an si:
Hmun Khar hla;
Tuhlum ee, khuaivom sa aw, ka thai ee, Dar Hngel nih ee, aw..
Lungrawn ee, kan khua hnin daaimaai in ee,
Na len ee, minsung seh ti ee, aw.. (phung! tiah meithal an puah).
A vawrhla bia an vun theih cun khuami hna nihcun “aa.. sawmtuk colh an rel” tiah an ruah i an tha a nuam tuk colh.
Khen Cung pa hla;
Chuahhau ee, hnar in ka dong hlah u ee, aw..
Tleicia ee, lunglam nan ka hlau ee, aw..
Miphun ee, sang hmanh si ko sehlaw ee,
Ngaknu ee, lengdawh si ai ee, aw..(phung! tiah than an thlah).
An hla sullam: “Kei i ka kahmi cu sawmtuk a phu deuhlo, ngal cu a si ko nain ho neilo ngalnu a si ai” tinak a si.
Ram an vah khawh tilo hnu i an lunglennak hla an phuahmi cu;
Khuapau ramtlong sa phuntling kan dum ee,,
Tawnnak fing le tlang hrawn kuam hna kha,,
Kan neh zunṭhing buarsi kai cang lai,,
Kan lenliim hnu cun ee…
An chan lio ruah ahcun an mah le tawkte in an lung a rak leng tuk cio hna.
Ramriah a donghlei ah ramriah hlawhtlinlo caan i a nuamhlonak kong tlawmpal in kan hun langhter rih lai. Ramriah hlawhtlin caan ahcun ramriah zuamlomi lungthin chungah “ziahdek ka rak riah ve lo, inn ah zeihmanh ka rak tuah ṭunglo” an rak ti tawn. An i chiir tuknak le hawi an hngarnak cu an rak tuar, cucu Chin pupa hna sulhnu tuanbia ah a nuamlo ngaimi a rak si ve.
Ramriah i a kalmi pa hna nih hiti hin an rak ti vemi a um, “Ramriah ahkhan ka rak kallo dengmang. Kallo in rak um ninglaw kan nu nih a ka thahhrulh hnga” an rak ti ve. Asinain ramriah sa kaplo in an rak kir caan ahcun kallo pa nih “ramriah ah ka rak kal dengmang, nucir bawm pahnih ka rak tahmi hmanh hi a ṭhahnem” tiah a ti ve (nucir bawm timi cu arpi farual riahnak innka lamchak lei kham i an bekmi khi a si). Pupa hna nih ṭhahnem an rak ruah ning hi a rak men ve lo ti u.
2.Chanthar ramriah caan (AD 1990 hrawng in)
Pipu hna nih German ral le Japan ral hnu ahcun tu le fa hna min ah ‘Chan Thleng le Chan Let’ tiah an rak i sakmi hna kha atu ahcun a takin kan phan i chanthar ramriah a hung um ve.
AD 1990 hnu cun chan tiluan nih Chin pupa hna sulhnu cu fenh hram a hun i thok i tilian a zor hnu zongah a fenh peng hna. Cucu chanthar ramriah kan ti duhmi cu a si ko. An riah buuk a hlat chin lengmang i riah buuk hmasa a simi cu Guam tikulh ah a rak si. A pahnihnak riahbuuk cu Malaysia a hung si i a pathumnak cu India ram Delhi tibantukin an hung si hna. Hi ramriaknak nih a chuahpimi cu miphun le ram kha chuahtaak i miphun dang sal ah va can kha a si. Hlan lio pupa hna chan i ram an rak riah ning kha cu lunglawmhnak le thanuamhnak lawngte an rak si deuh. Asinain chanthar ramriah ning tu hi cu chungkhar tlinglo in mitthli a luantertu a hung si cang. Chungkhar ah pi le pu, nu le pa, u le nau, cingla rualchan hmanh kha thlopbultu ngeilo tiangin a kan ṭhentu ramriahnak a hung si. Atu ahcun nu zong nih ramriah ah an i thawh cang i ramriah i a kal lomi nu pawl kha buuk hngaktu ah i cah le i kuat a si. Tlun zai a rel ti lomi ramriak an tam chin lengmang. An sa kahmi Dollar cu sa phuntling le duhrong a si nain sahleh a hmang lomi tu le fa an tam chin lengmang. A kir duh lomi le a kir kho lomi Babylon saltang kha kan hluan. Kan pupa hna nih nung ṭian maw a fak deuh thih ṭian hme? an rak timi kha chanthar ramriah hnu cun duhthim khawh asi lomi Chin pupa hna bia cu kan phan cang, cu ngai fah cu…
3.Laimi nih tizu ngacel kan zalhning
Kan ram chung i a ummi tiva hna ah a mah le a khuacaan sining in tizu ngacel kan pupa hna nih an rak zalh ning hna cu hiti hin a si. Fur ti lianh caan ahcun nu le hngakchia le miderthawm nihcun nga hi zalh khawh a rak silo. Mizaw caa le afim-hawmi caah khua chung i pa ṭhawng le pa cak deuh an timi hna kha a tlawmbik minung 10 in a cunglei mibu nih changkham timi an rak tuah tawn. Changkham timi cu fur ti lian a reh lei deuh ahkhin fur i nga a kaimi ngaleng, ngavaang, ngacuun, ngami, tibantuk an kir deng cang tiin a riak in an rak pok hna i thing le rua in tiva pi kha an rak kham i bawm an rak dawnh. Cu bawm hna cu tiva kap lei veve ah an rak dawnh tawn. Zaan i nga a kirmi nihkhan bawm dawnhnak lei i ti a luangmi kha an zawh tawn caah an bawm chung ahcun nga an rak tla tawn. Cucu fur khat chungah khuami hna nih ngalian sa an rak ei khawh caan a rak si. Culio ahcun sur zong a rak um rihlo caah nga sa ei khawhnak caan cu hi bantuk lawngin hin a rak si kho.
September thla in November karlak hrawng ahkhin ngafuan veh le ngafuan riah caan a hung um ṭhan. Khi lio caan te khi ngapum hna kha vate i an kai lio le an ti tit lio caan a rak si caah pa fel deuh le nupi fale a daw deuhmi hna nihcun chun ah a laang in a vehmi an um i zaan ah a riak in a hngakmi zong an rak um. Cu zong cu zaapi nih ngasa ei khawh lio caan hna an rak si ve. December le January hrawng khin cun ti a hung hmet deuh cang caah nu hna nih ngahring dawi zong an hun thok pah ve cang. Khi lio caan hrawng khin cun tiva kha ṭhenhnih i aa ṭhennak ngara cu an thliar i hru an rak denh tawn. Cucu ‘parathlei’ an ti. Cu parathlei tik caan ahcun nga ṭha le nga lian deuh cu tibungkur timi le tili ah an um caah tili uam an ti i a tili telawng kha an rak thlei tawn. Cun “zapi te in minung pakhat ah ngadenh awk hru cuzat cio nan i ken lai” tiah tlang an rak au i denhtluan in vahna in hru cu an denh i hru nih a phak khawhnak tiang paoh kha mah le tleih khawhmi le char khawhmi cio paoh kha fonh hnu ah vo i phawt a si. Cucu zapi nih nga an tinco caan le an tha a rak nuamhnak caan hna an rak si ve. Hakha le Chuncung lei nihcun ‘ngachuk’ an ti ve.
A cunglei i kan ṭial ciami ngatlaih phun hna kha cu upa hngakchia danglo in le nu le pa zong thleidannak umlo in, cun a der le a cak zong bang cio in vo i phawtmi phun an si. Cuti cun pupa hna chan ahcun sur zong an rak ngeih khawhlo caah tizu ngacel an rak zalh ning cu a phunphun in an rak um ve. February thla dih lei March thla in May thla dih tiang cu ti reu lio a si caah tivate ah nga a ummi phun paoh caah an ei ding rawl an i harh lio a rak si. Cucaah hngakchia he upa he sio thlak a huammi paoh nih ngazalh caan phunkhat a rak si ve. Cun sio thlaklo zongin vate i ti a reunak deuh paoh cu thliar haulo in leh-kheng an i tuah mi in ‘leh-kang’ an rak ti i nga tlaihnak caan ah an rak hman hna. Ti chung nga tlaihnak lei ah ngaknu tlangval hna nih an rak uar khun bikmi cu ‘tium ngahring dawi’ an rak ti. Cu ngahring dawi timi cu a tanglei bang hin an rak hman tawn hna.
(a)Lainu le ngahring dawi
Fur a hun i lawh lai le khuapau hung chuah lai cu Lai nu pawl nih an i ngaih ngaingaimi, nuamhnak khuacaan ah an hmanmi, a sunglawi tukmi caan a hung si ve. Ngahring dawinak sawngpi, nga tlaihmi senhnak berel an ti i khelpai sawngte an ngeihlo ahcun an lung hna a rak ngam kho tilo. Sawngpi sawngte an ngeih ahcun pa hna nih meithal an ngeih tlukin an hna a ngam ve. Ngahring dawi cu tiva a phan khomi paoh nihcun kal an duh ciomi a si. Mino cu chimlo nutar pipi hmanh an hlawp a tlo ngai ve. Zultu pa an ngeihlo hmanh ah nu lawng zong in an rak dawi tawn. Ngahring dawi cu nu caah cun a biapi ngaingai ve. Mithi a ngaimi pawl kumthum tiang hna aa kholh ti lomi hna kha an sawm hna i tlun lai ah an tlaih hna i an rak kholh hna, an lu an ṭawl hna i an mithi ngeihnak khan ngeih tilo nak ah an rak letter hna. Hlan lioah cun saupi mithi ngeih khawh timi hi an i zuammi a rak si.
(b)Ngahring dawi caan i ngaknu le tlangval hna nih caan an rak hmanning
Nungak pawl nih tlangval pawl kha ngahring dawi an sawm hna ahcun nga va tlaih tam timi kha biapi ah an rak chia lemlo. Tuchan i picnic timi phun in an rak hman deuh tawn ve. Nungak rual nihcun chuncaw meh ah sa a phunphun an phurh. Zureu, zuhoi, tikur le kuak zuuk chan ahcun kuak kha zualcia te hna in an rak phurh. Tlangval pawl kha pa hnihthum tal cu an rak sawm hna. Tlangval pawl nih meithal kha an i put i dinhhmun ah an thuh ta, zureu zong cu dinhhmun ahcun an thuh ta ve. Lungkalhnak ding taal caah cun biangrei taal an rak uarbik. Biangrei thing an hmuhlo ahcun ṭhiil, khukkhi le faathing heiti te hna zong kha an rak hman ko. Taal an sah dihcun tiva ah an tla hna i ngahring dawi berel te cu an tai ah ngaknu pawl nih an i khih i ngahring dawi cu an hun thok. Tlangval pawl nihcun taal cu an i put i ngaknu pawl nih lung an hammi kha an hei fuh cio. Taaldan lung a pelh sual ahcun tlangval caah i hliam a fawite. Par Iang nih lung a halhmi cu tlangval No Hmung nih a vun kalh i ngapum pali a vung lut. Aa nuamh tuk ah a holh aa palh i, “Ai! ka manto liangluang” a vun ti. A hawi le rual cu an hung ni ruimei. Asinain Pa Hmung tu cu a ni bak ve lo. A hun kalh ṭhan i a hawi le nih, “manto na kan coh velo” tiah an vun capoh i a ning a zak ngai. “Ka maw le aw, kaa palh sual ko cuh. Manto tham cu pakhat cio lawng pei kan ngeih cio ko cu” tiah a vun ti hna. An chak deuh i Mang Caan nih lung a halhmi kha Khar Mang nih a hun kalh i ngaramh kha a sawng chung ahcun a vung lut i ‘kululh kululh’ tiah a cawl lulhmalh ko. “Chukululh, chukululh, ka bawm uh” tiah a vun ti i vaukap lei ahcun a zaampi. A hawi le nihcun “khawi khawi?” an vun ti ah khin ngaramh cu a sawng chung ahcun a vun senh. Khar Mang nihcun a vun kalh ṭhan i a hawi le nih ngapum le canṭial, cangai pawl hna kha an vun tlaih cio. Khatlei ral ah Ngun Puum le a hawi le nih ngahler kha lung in heh tiah an rak cheh len kha Thla Cung nihcun a hei zoh ko hna. Nungak Sui Cer nih “Pa Thla, mi na zoh sawh ko ee.. rak kan bawm ve hme” a vun ti. Lung a vun i char i an ngahler cu a lu ah a vun cumh i a thi. Cuti cun tiva hrawn cu nuam ngai in an hman. Tikur le kuak cu an kam a chiat lemlo zongah an hei i titer thulh pah hna. “Nu pawl hi holh palhter hi nan zia rengreng a si deuh ko hih. ‘Chukululh le manto’ cu khawika zawn i a um hmanh kan theih ṭung lo” tiah Thla Cung nih a vun ti sual ai. “Ai! ai! ai! um ziar ko.. a thei cem dah na si lo ah,” an vun ti lulhmalh i an nih thawng ah an ngaramh thih har cu a vung cawl i Par Iang nihcun a lau tuk ah “chupi khah!” a ti hoi i Khar Mang nih “a min faakfaak cun ti hlah uh Pa Hmung lam a thin nan runhter lai” tiah a vun capoh hna i an nih buin an tho ṭhan hna. Kol khat tiang tlawmpal an hei dawi i chuncaw an ei hna. Chuncaw an ei dih cun kolkhat an hei dawi ṭhan ah khin Thla Cung cu a taaldan a pelh i a til aa khawng sual ciammam i milai tlangval pi a hrum len ko. Ngaknu pawl nihcun “nu nih dawmhpiak na siang hnga maw?” tiah an vun capo ve i “Nu Puum kha vun hal ulaw a mah nawl a si lai,” tiah a vun i capo chin ve. Nu Puum nihcun “nan ka nehsawh” a ti pah in, “Ee.. tlun a cu cang” a vun ti hna i an nga an i zoh piak cio. Kholh pah in tlangval he cun ti an i theh hna. Kan tlaih pah cio ko hih an ti i thanuamte in tlun ahcun an i thawh hna. An biangrei taal cu hluaihleuh khaan awk ah No Hmung nih a put pah. Zuhoi an eimi nihcun a ciah pah hna i an holh ram lingte khi asi. Tlangval pawl cu an i lauter i “chupi khah!” an ti i an hei i zaamter thluh. Nu pawl nihcun “kan in zoh hna lai lo mei. Chun ahcun nan vaa zaamter len, zaan vial ahcun nan zaam ngai hnga maw cu, ai.. ai.. ai.. nihchuak in a ngamh cem dah nan silo ah” an vun i ti vial ahkhin dinhhmun cu an hung phan hna.
Dinhhmun an hung phanh cun an i ṭhum hna i an thil chiahmi meithal le zureu hna kha an va lak hna. Dinhhmun pawng i a ummi thingkung sang deuhmi hna kha a nge an thlamh i a par lei nge a ṭemi ah khin biangrei taal cu an khan. Thing cu a par ah a borh an zuah i ruapum par i an thlaimi pavuah raang cu lamhlatpi in vun hmuh khawh dingin thingkung par ahcun ruapum cu an ṭem chih. Cu ruapum par ahcun puanthaan raang kha an rak tlai. Cuticun an thil tuahmi cu a min ah ‘hluaihleuh’ tiah an rak ti. Cu an tuah dih cun zureu cu an hun ding hna i zu an hun mawng deuh cun hmuichon an tuah i meithal in khen khawh an i zuam hna. Nungak pawl nih an hrukpi an chon i tlangval pawl kha “mah hihi nan khen ahcun nan kan co lai” tiah bia an kamh ve hna. Cuti te cun tlun a zat hlan paoh cu an rak i nuam tawn hna. Hla an phuah i an sa, capo an sai i an ni. Nuamte le lunglawmte in tlangval zuri he cun an i kuh buin an rak tlung tawn hna, a nuam hih!.
Hla an rak phuahmi hna cu:
Thington aw;
1. Kan sah taal raang, thinghluaimim dawh le,
Puan vaar sanghlei khuazaa fing,
Kip in a lang lai ka ti ee..
2. Tium ngahring kan dawi cang hi ta
Tlangcung kehthei kan hrawnlo,
Bel hi kan nawl lung herh lai ee..
3. Sianghnuai liang cung thir meithal put he,
Tla thlaimai kawngno ṭha bang,
Kan runinn hlam cu hoi ai ee,
Cuti cun hla cu an rak i sak pah i inn lei ahcun nuamte in an rak tlung tawn hna.
Pupa hna sifah le sa le ral karlak ah khuapau lai an rak i ngaihmi ramriah le ngahringdawi tuanbia hna cu chanthar seino rual zong nih miphun tuanbia le hla asi caah, thiam ve le tuah ve lo hmanh ah theih ve cu kan herh caan khi a um te men lai ti ruah ah a tawifian nakin ka hun langhtermi a si. Hi kan ṭialmi tuanbia hi Mirang an rak kai hlan in Independence tiang tuanbia chung hna kha kan ṭialmi a si. Independence hnucun Khrihfa phung nih kan nunphung le kan biaknak hna kha tampi a hun thlen caah atu chanthar ahcun seino hna nih zumhawk le pom awk ah an i harh ko lai nain mah le miphun tuanbia taktak a simi cu hngalh ve le theih ve zong ṭhangtharmi hna caah a ṭhatnak a um ve ko lai tiah ka ruah caah ka hun ṭial chihmi hna an si.
Atu chan i tizu ngacel zalhning hna cu ṭih a nungmi tampi aa tel cang. Cuca ahcun din-ei ngam awklo tiangin ṭih a nungmi le ralrin a herhmi a tam tuk cang. Pupa hna nih rak hman khawh lomi tizu ngacel zalhnak hriamnam hna cu; sur, lenkhang, dynamo, bomb le nga thahnak si a phunphun hna hi an si. Ram le miphun dawtnak le tlaihchannak cu kan kaa incun tampi kan chim khawh nain a ding-eitu hna caah ṭih a nunning hngalh buin ‘mi an thih ah kan zei dah a poi, kan mah caa i ṭhanchonak le miaknak le ṭhathnemnak a si paoh ahcun’ timi lungput kan ngei. Ngahring dawi awk hmanh kan ngeih ti lomi le Laimi nih kan sunhsak ningte in kan hman khawh ti lomi hi na ruat ve bal maw? M.M Thomas timi pa nihcun “vawlei pi hi kan pupa hna nih an kan rohmi a silo, asinain hi vawlei pi hi kan mah nih kan tefa hna kha kan rohmi hna vawlei tu a si,” tiah a rak ti. A hman tuk hringhran, atu kan mah chan in kan tefa hna kha an zawn ruat bute in an caah hi kan ram le kan vawlei hi kan kilkawi le kan dawt cang a herh.
Cuca ahcun a nuam khunmi kan ramte hi a tuanbia chimmi lawng ngaih nakcun Chin Land ram a kan petu kan Pathian kha upatnak le ṭihzahnak pek buin hi hnu talah hin dawh deuh ding le ṭha deuh ding le nuam deuh dingin nu he pa he, ṭhangthar seino tiang nih kan mah le kan ti khawhnak zawn cio ah a takin ṭan laa hna usih law, a nuam tukmi ram a si khawh nakhnga remhtu ding ah ṭuanvo kan ngei timi hi philh hna hlah usih.
4.Laitlang khualipi tuanbia
Biahmaiṭhi
Chin State khualipi tuanbia hi a ṭialmi dang zong an tampi cang nain ka theih ning he aa dan deuhnak a um caah le mi pakhat uarbik mi le namhbik mi ngeih in an chim an ṭial tawn caah ka sia a rem deuhlo i ka theih ningte in hi tuanbia hi ka hun ṭial ve nak cu a si.
Kei i ka hmuhning le ka theihning ah a hramthok in atu tiang cu a kan uktu cozah duhning le khuakhaan ningte in tiva bang a luang ko tiah ka hmuhning a si. Zeizong te hi miphun le ram a ningcanglo zawng i ruah le mah ṭaangka huih le midang sualphawt duhnak i chim le ṭial cu ram le miphun dawtlo ah ruah a fawi te. Ram hruaitu hmasa hna hmurka chungin theihmi le a kan uktu hmasa hna nehnang zoh in ka theihning te cu ka hun ṭial ve. A hmaanbik ko lai tinak silo in an chim an ṭial ciami kha bawmchantu tal ah ‘a ṭhahnem hnga maw’ ti ruah ah a si ko. Pupa chan i kum 200 chung hrawng an lung an rak i khahlo caah khualipi zong an rak ngei kholo. Con Bik nih Mirang uk a rak duhlo caah 1887 kum in tuk hram an kan thok i 1892 kum ah Mirang kut chungah kan rak lut. Mirang cozah nih uk hram an kan thoknak hmun paoh cu Chin miphun khualipi a si a rak hau. Hi cauk chung i kan ṭial cang bang khan a hram in ka dawilo ahcun bia hmaan chungah kan lut kho lai lo. A hmaanmi kan kawl buin palh sualmi tu kha careltu nih nan rak ka ngaihthiam nak lai kan sawm hna.
(a)Khualipi tuanbia aa thokning
1892 kum in Laitlang cu Fortwite camp in uk hram an rak thok. Hi kum thok in Mirang cozah nihcun Con Bik an rak lem lio i bia an rak kamh bangin atu i Falam khua khi Laitlang khualipi Head Quarter caah hmunhma le inn hna cu an rak tuah i an sak colh. Cun, Falam khua ahcun Zipeng an chiah i Hakha le Tidim hna ah Vuanthok an rak chiah ve hna. Culio ahcun chaklei Laitlang lawng hi Mirang nih uk khawhmi kan rak si. Thlanglei Laitlang tu cu an rak i tel rihlo. Matupi, Kampalet le Paletwah hna cu thlanglei Laitlang ah chiah an rak si. Hilio ahhin Falam district chungah Laitlang dihlak hna cu an rak um. Matupi cu Township a hung si tikah Hakha khuathar U Za Hu LLB cu Vuanthok ah an hun chiah. Culio ahcun kan kawl ram uknak ralkap cozah an kai hlan a rak si i thlanglei Laitlang cu Myo pathum lawng an rak um. Ralkap cozah an hung kai hnu in Laitlang ah Myone thar pathum an hun pek ṭhan. Cu khuapi hna cu; Tonzaang, Thlantlang le Mindat khua hna an si. Falam District pakhat lawng nih zoh awk ahcun a kauh tuk caah Matupi Vuanthok U Za Hu cu “District caah nangmah nih a ṭhabik lai na timi kha thawng rak kan thanh te” tiah rian an rak fial. Midat cu tlai hnu pi ah khuapi pekmi a si nain Vuanthok Za Hu nih “Mindat he ipehtlainak dingah a laicir bik asi i a ṭha ko lai” tiah District Head Quarter caah a rak thim i thawng a hei thanh hna. Za Hu nih thawng a thanh hna hnu cun ralkap cozah nih Midat khua cu Dictrict Head Quarter caah an rak cohlan colh.
Mindat khua i Zipeng va ṭuan dingin Za Hu cu ralkap cozah nih rak i ṭhial an ti i Midat ahcun Zipeng rian cu a hun thok. Asinain DC Quarter Zipeng zung cu Kampalet i an chiahlo caah Kampalet mi kha an lung a tlinglo i Zingpeng Za Hu caah Mindat i um kha hna a ngam tilo. Cucaah Zipeng Za Hu cu Falam Zipeng zung ah an rak ṭhial ṭhan. Zipeng Za Hu cu Falam i kum khat hmanh a um hlan ah Naga tapung ruangah ram va kilveng dingin Thlantlang peng ah khual a tlawng. Vachiat ah damte in a nupi le a fa le sin a rak phan kho tilo. Lai miphun kan pa kan i bochan ngaimi Laimi hna caah arfi pakhat bantuk a simi nihcun ni bang a kan liam taak colh.
Kan kawl ram PSPL (phah-sah-pah-lah) cozah nih saduhthahmi tampi an rak ngei cang. Tlang cungmi ram pali hna; Chin, Kachin, Shan, Karen pinah Kaya, Mon, Rakhain ram thum hna kha an chap hna i tlang cungmi ram pasarih (7) ah an chiah hna. Ziza Vuanci zung zong kha mah le ram chung cio i um dingin an rak i timhtuahmi asi. A dang tlangcungmi hna nihcun an ram chung i Vuanci zung ṭhial kha an i harhlo. An khualipi cio ahkhan zaangdamte in an i ṭhial kho dih hna. Laitlang zong nih khualipi ah Falam khuapi kan ngei ve ko, zeica ahdah khualipi hi Falam ah rak ṭhiallo in Kalaymyo ahhin an rak ṭhial hnga? timi zong hi ruah awk a um. Hilio i Chin ramkulh chungah rian a rak ṭuantu kan pupa hna hi zeitlukin dah an lungre a rak theih hnga tihi a ruatlomi zong kan tam ko lai. Kalaymyo i kan unau pawl kawl zong khi an hmaika i Chin ramkulh zung um cu an i lawm hnga maw? an um zirziar lai timi hi zumh a har ko.
1959 kum ahkhan MP U No Zaam nih a rak ka ruah balmi bia ka ruah tawnmi cu, “phah-sah-pah-lah acozah hi kuai hlah sehlaw Laitlang khuapi Falam hi Kalaymyo i ṭhial a si khawhlo ahcun Hakha ah khuapi hi ṭhial a si hnga” tiah a rak ka ruah bal. Zeica ahdah Falam i um kolo in ṭhial cu a herh tiah ka hal i a rak ka chimhmi cu, “Chin Ziza Vuanci zung cu Rangon ah chiah a si ti lai lo, mah le ram khuapi cio ah ṭhial dih a si cang lai. Cucaah kan Falam khua cu inn saknak hmun a umlo i cheng le lung sadap lawnglawng an si. Lungpi, Lungraang le Mangkheng khualu tlangtluan cu a ṭha nain Falam peng le Falam khuapi hlun hna i lungtlin dih a hau ding a si caah a ol lo. Zahau tlang Laizo peng Khualsim hna cu an lung a tling ko hnga nain Kawl i kan ṭhial khawh ahcun Falam le Hakha i um nakin a ṭha deuh lai. Kawl rawn facang cu Lairawn facang a si lai i vanzam leng zong a ṭum cang fawn,” tiah a rak ka ruah bel. Cucu ka ruah ve ṭhan tikah ‘acozah si-man-king hlunpi kha ralkap acozah hna nih an hun thok ṭhanmi pei a si ko hi’ tiah ka lung a hung pem.
General San Yuh (Ni Vun changtu pa) nih Secretary a ṭuan lioah MP Ral Hmung le MP Thang Lian hna cu Timia Phah-sah-pah-lah Party chungin inn-hngak Vuanci an hun ṭuanter hna. Pu Ral Hmung zong nihcun inn-hngak Vuanci a si caah acozah si-man-king cu a theih i ralṭha ngai in Hakha ah myodaw cu a rak ṭhial ngamnak hi a rak si. Falam a huat le a duhlo ca le Vuanci a si ruangah a tuahmi a rak silo. Falam peng mi hna nih Lungpi i Chin Ziza Vuanci zung sak kha ṭhial an duhlo timi a theih caah khua le ram miphun zawnruah ah ralṭha ngai in Mangki Thawng Cin Thang kha Hakha ah a rak ṭhial. Mangki Thawng Cin Thang cu thla-hnih chung hrawng Falam in Hakha ah Zipeng bawipa Ngun To incung dot i zung a kai kha asi. A laang in a rak kai. Vuanci Ral Hmung zong cu nangmah nawl in Myodaw na ṭhial caah an rak ti i acozah nihcun a rian in an rak dinhter ve. Ralkap acozah nih inn-hngak Myodaw cu Falam khua ahcun an kirter ṭhan i 1962 March 2 in ralkap cozah cu an hung kai ṭhan. 1962 kum ahhin Chuncung khuami mimolh pa Pu Khar Luai nih hiti hin bia a rak chim, “tintuah nih dingthlu le lairel nih umnak inn-hmun rak haal a ka ti,” a ti i puan in lung aa zawi hna i thla hnih chung hrawng inn dirhnak ding cu lung cun ri a rak tuah chung (tintuah a timi cu Ni Vun a ti duhnak a si).
Ralkap acozah nihcun Chin Ziza Vuanci ti si tilo in Chin-Oo-Si tiin an rak thlen. Chin-Oo-Si zung cu Rangon ah um tilo in mah le ram cio i Myodaw ah an rak ṭhial cio hna. Falam ah silo in Kalaymyo ah Chin-oo-si zung cu Chin-oo-si party pawl nihcun an hun ṭhial ve. Ruahchannak he an umnak kha hnangam a silo. Cucaah Khaikam, asiloah Hakha, a siloah Kalaymyo ah siseh ti an rak duhmi cu bia fianglo in caan sau ial te Kalaymyo ahcun Chin-oo-si zung cu a rak um ko rih.
Ruahlo piin Pu Khar Luai nih hmun a rak halhmi hmun Hakha tlanghrawn ahcun pah-tah-kah-tung timi Taing Party 3nak umnak ding le rianṭuantu hna umnak ding inn cu Kawl leiin a ran nakin thing an hun phurh i inn cu an sak. Cu Party zungpi cu Chuncung mimolh pa nih a chimnak hmun te ahcun an sak taktak ve. Pah-tah-kah-tung cu sau hmanh an rak um manhlo. Hakha khua ahcun Surkhua i Pu Van Kio fapa, Atwen-win-kale Pu Ni Uk le Cazi pakhat le Piaṭa pakhat hna cu an hung phan colh ve. A herhmi pawl rak tuaktaan tu le inn a rak hlang chung tu ding ko khi an lo.
Hakha tuanbia kong kan ṭialmi chung ahhin kan palh sualnak le i dang deuhte in kan ṭial sualnak zong a um ko men lai. Asinain tuanbia le hlan lio thil sining hna hi a um-ek in theih hi a um khomi a silo caah ca reltu nih theihthiam piak khawh le rel daan thiam piak khawh kha a herhmi a si.
Chin-Oo-si Kalaymyo i a ummi hna kha rianrang ngaiin ruahlopi ah Laitlang lei i an rak kai nak a chan hi Kalaymyo i kawl kan unau hna nih “Chin miphun nih kan khua kan ram an kan cuh, a rannak in nan ṭhialter hna lo ahcun buainak a chuak khomi asi. Cucaah a rannak in a zi kan zut piak hna u” tiah caa an rak ṭial. Hilio ahhin “Chin-oo-si zung cu Khaikam le Kalaymyo ah silo in Hakha ah ṭhial si ko seh” ti a duhmi hna cu thlanglei Laitlang in Pu Vuantu Ha Sing le Bohmukyi Van Kulh lawng hi an rak si. Kalaymyo kawl nih an ṭialmi Tainsa ruangah a ran khawh chungin Hakha ahcun Naing-ngan-daw Council nih “rak i ṭhial cang u” tiah order an pek hna ruangah an rak i ṭhial hi a si. Mi tampi nih a chunglei biathli hngallo in Bohmukyi Van Kulh kha a hmanlo ningin an rak purhdah. Asinain Van Kulh ruangah Chin-oo-si zunng le Myodaw hi Hakha ah aa ṭhial mi silo in Naing-ngan-daw Council nih order an pek hna ruang tu ah an rak ṭhial hi a si.
Kalaymyo lei kan unau hna nih Kalaymyo ah Chin-oo-si chiah an duhlonak caa cu cunglei ah an kuat lengmang ve. Cucaah Chin-oo-si i rianṭuantu kan pa le hna cu atu le atu in meeting an rak ṭhu lengmang ve.
Chin-oo-si a phoih i hruaitu hna cu;
1. Pu Son Khua Lian (Chairman)
2. Pu Put Pau
3. Pu Tin Zaam
4. U Vuantu Ha Sing
5. Pu Van Kulh, hna hi an rak si.
Bohmukyi Van Kulh cu nah-mah-khah duh-tainghmu a ṭuan lio a rak si. Acozah kuzale leiin aphawih-win ah aa tel vemi a rak si. An mah le an rian zawn cio in an miphun le an ram caah cun an rak ṭang cio hna nain a donghnak ahcun acozah simanking ningte in Chin Myodaw cu Hakha khuapi ahcun chiah a hung si. Hakha ah inn hlan chom in khua an hung sa hna i pah-tah-kah-tung nih an hmunhma le an inn hna cu an rak kenh hna. Laitlang kong ceihnak, dingthlu le lairelnak zungpi cu tintuah Ni Vun le Khar Luai nih saduh an rak thahmi kha atu tiangin a hmun ko rih.
Hi kong hi ka mit-hmuh le ka hna theih a rak si i atu ahcun tuanbia i aa can cang caah a tawinak khawh chungin kan hun ṭialmi asi. Hi tuanbia hi ka ṭial duhnak chan cu kan ṭialcia bang khan a liam ciami kum zeimaw zat tuanbia Chin ram pumpi a rak hruaitu hna an keneh kan zoh tik hna ah ram le miphun a rak daw taktak mi nakin mah ṭaangka huih le kan mah peng kan mah ram, kan mah miphun hei tibantukin lungthin put a hmangmi hruaitu diklo kha a tam deuh cu an rak si deuh tiin ka hmuh hna. Hiti i an thinlung put a rak si caah hin Kawlram State chung kan zoh ṭhan tikah College siangin a ngei lomi an umlo. Chin State chung lawng hi College a hmu kho rih lomi kan si. Atu i Kalaymyo-Kumain University zong khi ram caah a ṭhatnak hmun i rak chia duhlo in kan mah ram kan mah peng chung i a umlo ahcun timi thinlung put ruangah Khai Kam College tiin Lai minput in rak sakmi College a si. Asinain a rauh hlanah Khai Kam College timi cu Kalaymyo College ah a hun i cang ṭhan. Achan cu miphun le ram zawnruat bute in rian rak ṭuanlo in, a cunglei ah kan ṭial cang bang khan kan lungput a rak hmanlo tuk caah atu tiangin College zong kan ngeih khawhlonak hi asi. Atu in hmailei ah Chin State chung i lungput ṭhami kan chuah khawh hleilo ahcun kan ram le kan miphun cu hawi hnu kan dawn zungzal rih ko lai.
Cucaah a liam ciami tuanbia bangin hnahnawhnak le lungfahnak tuanbia lawng a chuah lai kha ram le miphun hna nih kan phan bikmi a si cang. Chinmi nihhin mah zawn lawng i ruahnak timi hi kan ṭhinh a hau cang i Chinmi chungah iremlonak le ithleidannak lungput hna zong kha kan chuahter a hau cang. Kan unau taktak a si komi Chinmi khuadang hna nih thil ṭha an hmuh ding kha kan ruat kholo i phelhsolhtu le a hrawktu si kan i zuam zungzal. Ka unau nih ṭhanchonak ah a hman ahcun ṭanpi ninglaw khuaawng pem ve seh timi lungthin put hi kan herh hringhran cang. Kan kiangkap ah a ummi kan innpa Kawl hna caah nihchuak kan si lai i an di kan riam tuk lai. Laitlang lei le Laimi hna caah thilṭha tuah an i timh tik zongah icuhkalh deuh dingte in a kan tuah hram tawnmi hi kan theithiam tawn lo i heh tiah uico saruh cuh bangin kan i cuh tawn. Chinmi hna nih kan lung i fim cang usih law ṭan laa ve cang usih.
(b)Laitlang Myo pawl Umtu Ning hmanthlak
A cunglei Map i kan hmuh bantukin Chin State chung ahhin Myone pakua an um i chaklei Laitlang ah panga, thlanglei ah pali tiin an um. Chaklei Laitlang i District Myodaw cu Falam a si i thlanglei laitlang i Myodaw cu Mindat a si ve. A laicir ah Pyne Myodaw cu Hakha a si, Myodaw umnak le kan ram umtuning pungsan zoh tikah hin a laicir Hakha i Myodaw an rak chiah hi a hmaan ngai ko tiah Chinmi tam u lungput ahcun a um.
5.Chin miphun laam a cungnung bik
1936 kum i England siangpahrang fapa Burma ram a rak tlawn lioah hin Maymyo khua ah puai nganpi an rak tuahpiak. Kawl, Karen, Kachin, Chin, Shan miphun panga hna nih an mah le miphun laam cio in upatnak an rak pek i England siangpahrang fapa cu a lung a rak i lawm ngaingai. Chin aiawh in a laamtu cu Hakha an si. Hakha(Chin) milaam bu cu Missionary Dr. Strait nih a rak zulh hna. England siangpahrang fapa nih a thaizan ah Hakha (Chin) milaam bu hna cu laampiak ṭhan dingin a rak sawm ṭhan hna i England siangpahrang fapa zong cu an sin ahcun saupi a rak laam ve an ti. Hakha(Chin) milaam bu hna cu laksawng zong a rak pek hna an ti. “Laam ka hmuhmi lakah aa dawh bikmi le zoh a nuam bikmi cu Hakha(Chin) miphun laam hi a si” tiah a diary chungah a rak ṭial bal. 1938 kum i England siangpahrang sui luchin chinh puai ah “Burma ram chung ralkap luthum ngeimi rak ka kua u” a ti caah Subidar (bohnih) a simi Hakha khuathar pa kha London khua ah an rak kalter. Subidar Ṭio Hmung nihcun “hmaan an ka thlak nakah ka lung zong a mit dih” a rak ti. “An ka zoh, ka sam tom le ka lupawng an hmeh i ka hrukpi le ka samthih le ka hrukkilh hna kha an zoh i an khuaruah a har khun. Cun ka hmanthlak cu siangpahrang inn ahcun an taar i zung le private inn hna zongah an taar hna” tiah a mah zong nih a rak chim bal. “Hakha(Chin) miphun cu luthum ngeimi an si” tiah an rak ti. “Hakha miphun pa pawl cu luthum ngeimi an si” tiah an rak tinak a sullam cu;
1. A cungbik ah samtom
2. A changtu ah lupawng
3. A pathumnak ahcun lu taktak hi asi.
Chin miphun hi kan pupa chan liote in miphun dang hna sinah mi cungnung dirhmun ah kan rak dir kho ve i cu bantuk dirhmun a rak phan khomi kan pupa hna kha ṭhangthar an fa le hna nih upatnak pek tlak an si ko.
6.Poih timi sullam hrilhfiahnak
AD 1700 hlan hi cu Chin timi chungah Mar, Zo, Lai, timi hna hi pumpakte in an i ngeih ciomi min an rak si hna. AD 1800 hrawng a hung phak tikah cun miphun pakhat le pakhat cungah i remlonak le i nautatnak lungthin kha an hun nei hna. Cu ruangah khua le ram i cuh le holh phun i thleidannak hna kha a hung tam chin lengmang i Chin miphun chung zongah idohnak le ithahnak Lairal timi zong a hung chuak. Hi Lairal timi a chuahnak le miphun ithleidannak timi a chuahnak a ruang cu holh ikhahlonak le holh itheihlonak in hram a rak i thok i holh aa khatmi paoh kha miphun pakhat bantukin an rak um i holh aa dangmi paoh cu ral bantukin an rak i zoh, cucu Lairal timi a chuahnak hrampi cu a si.
AD 1700-1800 karlak hrawng ahhin Chin Laimi pawl le Chin Zomi pawl hna cu Laitlang an rak phanh hlanah Chin Mar miphun hna cu Laitlang ah an rak kai hmasa. Zomi le Laimi hna nihcun Mar miphun pawl a rak um hmasa mi hna cu an rak tuk, an rak dawi hna i cuti cun Mar miphun pawl cu India ram chung tiang an rak phanhnak kha a si. AD 1800 kum helham hrawngah Mar le Lai dohnak ralpi pakhat a rak ummi cu Falam peng Hualngo le Hakha peng Chuncung khuami hna an rak i do. Chuncung pawl nihcun Hualngo ram cu an rak tei hna caah kum fate in chiah an rak khon zungzal hna. Chuncung miphun pawl cu hmailei i calcung samtom pawl an si caah poih tiah an rak ti hna i Laimi zong nihcun ‘enge’ timi holh a hmangmi paoh cu Mar/Mar-chia an rak ti ve hna. Cu bantuk cun Tidim Zo miphun hna zong kha Mar le Lai karlak ahcun Zo miphun tiin an rak um ve. Chuncung pawl nihcun Hualngo pawl cu chiah an rak khon lengmang hna caah an rak hua tuk hna i ‘poih chiahkhon ho’ an rak timi hna kha ‘poih chia’ tiin a hnu ahcun an hun auh lan hna.
Cucaah poih chia an rak timi hna cu hmailei i a sam aa tommi miphun hna paoh kha an rak ti duhmi hna cu an si. Cuti a si caah atu ahcun poih an timi hna hmailei i sam aa tommi miphun Falam le Hakha miphun pawl cu Mar timi miphun hna nihcun poih an rak ti hna hi a si. Atu chan ahcun hmailei ah a sam aa tommi kan um tilo caah poih timi zong hi kan um tilo tiawk a si ko. Chin miphun kan umnak hmun cu tlangsang le fingtlang in a khatmi a si caah Zoram ti khawh a si ko. Cun min dang cio kan ngei ko hna nain Chin miphun pakhat chungah kan um dih hna i a dingei ṭimi le a ṭhudir ṭimi miphun kan rak si. Kan pupa hna an rak thawhkehnak tuanbia kan zoh tikah Chin miphun hna cu Chin miphun timi chungin chungkhar bantukte in a rak um i aa ṭhen ṭhanmi, min dang a ngei ciomi tu kan si hna. Chin, Mizo, Zo, Mar, Poih, Lai, Lushei, Thado tibantuk i an min lawng aa dangmi miphun pakhat a simi hna kha lungkhatte in an rak um khawh hna lo caah atu techin fapar chan ahhin hna a kan hnawktu le thinlungput a kan ṭhentu ah a hung cang. Atu tiangin ‘nan nih cu Poih miphun, nan nih cu Lushei, Zo nan si, cu miphun kha miphun nan si’ timi thinlungput hi kan ngei peng rih. Hi bantuk thinlungput kan ngeih bu cun ram le miphun caah ṭhanchonak rian ka ṭuan lai ti cu a si khomi a silo. Inchungkhar khat chungah u le nau min kha aa dan cio bantukin Chin miphun chungin kan min put kha aa dan cio a si ko. Hmun dang le khua dang cio i kan um zong ah u le nau i bawmh le i ṭanpi hi ciing hna usih law i daw cang hna u sih. Miphun dang nih kan zenh ve hna sehlaw lungrualnak in kan ram hi sersiam cang hna usih.
Dal 10
Laimi Phungphai le Biaknak
Biahmaiṭhi
Biaknak timi cu ṭihnak chungin a rakchuak i bochanmi le bawm khotu asi lai timi hna kha zumh le ruahchanmi ah an hun i cang. Vawlei cung miphun kip nih harnak phun zakip chungin luat le thluachuah hmuh le mi vanṭha si cu an rak duh cio. Cu bantuk cun semnak pipu chan tampi lio in chanhtu le bawmtu, khamhtu cu an rak kawl cio ve.
1.Laimi chungah biaknak hram a rak i thokning
AD 1000-1200 karlak caan lio i Kachin le Chin unau hna Tibet ram um lio tuanbia kan ṭialmi chungah khan kan pu puchin hna chan lio in khuachia biak hmasa a herhnak tuanbia cu a upa Chin nih tahchunnak ṭheng dongkua sang mi kong kha a rak chimh. Ṭheng donhmi cungin cakei bawh zong pupa chan ah an rak hman. Cucaah cu caan thok cun pupa hna nih khuachia biak hi hram an rak i thok. Chin miphun hna sinah Thawngṭha bia phuangtu le chimtu zualko hna zong kha an rak um ve rihlo. Sermi thil an zoh i an hmuhmi hna nihkhan sertu le uktu, zohkhenhtu hi a um ko lai ti kha an zumhter hna i, cucaah biak awk caah tiin biak dingmi cu an rak kawl cio. Aa phuangmi pathian le khuazing an umlo caah zawndamh in an zumhmi hna le an hnabeisei mi paoh kha an rak biak cio tawn. Tahchunhnak ah; thingpi, lungpi, tlang, tibual, cerh, cakei, langak, rul, nikaa, thlapa, pinu, lasi le huai a simi paohpaoh, khuachia, khuavaang , bawm khotu le chanh khotu, thluahchuah pe khotu i an rak ruahmi paoh kha an biak a herh i cu hna cu an rak biak hna. Cu an biaknak hna cu hiti hin an rak ruahning a si:
1. Khuazing le pathian kha cungnungbik ah an rak chiah hna. Harnak an ton caan le lawmhnak hna kha ruahlo piin an
tontikah, “maw.. khuazing le pathian” tiah an rak ti hmasabik.
2. “Maw.. lulpi le vandar, kan bawm ne hme u,” an rak ti tawn.
3. “Maw.. zin le khua,” (khuazing le pathian aiawhtu).
4. “Maw.. doh le dangh hna aw, kan zoh sawh hlah u, kan bawm ulaw kan chanh u,” tiah an rak ti tawn.
(a)Pupa hna biaknak cu lawkih biaknak ti a hung si
An mah le an biakning cio in an biakmi sin kip ahcun raithawinak cu an rak tuah cio. Khuapi i hrawm in an rak biakmi cu khuahrum biaknak an rak ti. Asinain phun pakhat nih an biaknak cio tu cu an rak i dang cio ve. Raithawinak ah an hmanmi paoh cu dotla an timi hna kha hman a rak si. Dotla timi cu hmarung a ngei lomi le soisel awk zeihmanh a ngei lomi kha an si. Minung, sia (tilim), vok, meheh, ui, ar, arti hna kha hman an rak si. A thianghlimmi, zumhawk a tlakmi, ralrinnak a ngei khomi le upat hmaizah tlak, tangdorte in a um khomi nih khan raithawi thlacamnak cu an tuah tawn. Cu bantuk raithawitu le thlacamtu cu ‘tlangbawi’ tiah an rak ti hna.
(b)Pupa hna le khuavaang an i pehtlaih ning
Kan pupa hna le kan pipu hna chan ahcun an sin i khuachia a rak i phuang hmasami hna cu, ‘khuavaang’ (pol) tiah ti an si. Khuavaang nih an zumhning hoih in an rak cawnpiak hna. An fak hna, an lawmh hna, a huai timi kha ṭih a nunning le an mah nih chanh khawh le bawmh khawh an sinak kong he pehtlai in an lungthin an rak laak khawh hna. Mitthi sin hmanh ah kal kho le minung lei bia le hla hna va chim i minung sin zongah chim ṭhan kho an sinak hna kha an cawnpiak hna. Mitthi le minung hna kha thil hmanh i kua kho ding tiangin an rak cawnpiak khawh hna.
Khuavaang nihcun rawl ngeihter khotu, sa kahter khotu, fanu fapa ngeihter khotu, thihter nunnter khotu an sinak tiangin an rak cawnpiak hna. Cucaah “khuafa ah i sanh ulaw ṭuanvo kan in laak hna lai” tiah an rak ti hna. Kanmah nih kan ti khawh lomi a um ahcun kan cunglei bawi lulpi le vandar kan chimh hna lai i an mah nihcun khuazing le pathian sinah an in chimpiak chin hna lai an rak ti hna. Lulpi le vandar cu khuazing le pathian changtu ah an chiahmi hna an si i khuavaang bawi ah a sangbik an si. Hi lulpi le vandar hna cu vancung neihbik i a ummi khuazing le pathian changtu ah an rak ruah hna. Khuavaang timi cu khuakip i khuahrum bawi pawl kha an si hna i khuachia cu a huainak hmun paoh ah an um kho tiin ruah an si. Inn huai, lo huai, hmun huai, ram huai, pinu paangval huai, lung huai, thing huai, hnam huai, dawi huai, ramsa huai hna le ṭihnungmi hmun a huai ko lai rak tinak paoh ahcun huai timi cu a um dih ah an rak ruah. Pupa hna sulhnu ruah tikah a huai lomi a ṭhami le aa dawhmi a thiangmi hmunhma hna kha a rak umlo tlukin a bi in a lang.
Cucaah pipu hna chan ahcun zalongte i tlonlennak hmun a rak umlo i huai timi le khuavaang karlak ah an rak um hna. Huai an biak ning le raithawi ning kha khuavaang nihcun an chimh hna i khuakip i khuahrum biatu tlangbawi hna kha an cawnpiak hna. Tlangbawi pawl nihcun inchiat le raithawi a tuahmi hna kha thlacam ning an chimh hna i bawi laam phun le nu le va arnak hmanh, cun lehthah tiangin thlacam an rak chimh hna. Pipu chan ahcun chiat ni ṭhat ni ah a lamkip in khuavaang lam hruainak in cun an rak cawlcang. Khuavaang cu nu a silo ah pa sinah an i langh tawn i a hlaat a nai khua dangdang in an rak fuh tawn hna. Khuavaang chawnh a duhmi hna nihcun zucua le zureu put buin fang-aar, changvut, arte le arti hna kha an rak i put tawn hna.
(c)Khuahrum biakning le thlacam ning
Khuahrum timi cu khuapite in an i bawm i an biakmi le an ram chung i an ṭih bikmi an khuazing pakhat a rak si. An ram chung i a huaimi khuachia bawi umnak a si lai tiah an zumhmi le an ṭihmi hmun a si. Hi khuahrum nihhin an cungah a tuah khawhmi le a tuahpiakmi hna kha a um in an zumh. Khua pakhat nih khuahrum cu a tlawmbik pahnih an rak ngei. Khua cheukhat cu khuahrum pahnih pathum an ngei hna. Hakha peng Chuncung khua hna zong nih khuahrum hi pali an rak ngei i, cu an khuahrum hna cu; 1) zinghmuh tlang, 2) cerhceu, 3) nellung, 4) lenpuuk hna an rak si. Bawite an bawi caan paoh ah an rak sawm tawnmi hna khuahrum an si. Bawite a bawimi nih “zinghmuh aw, cerhceu aw, ka zu ka zawh law ka sa ka zawh law, lenpuuk aw nellung aw ka zu ka zawh law ka sa ka zawh law,” tiah biarpi an i kaih, pawngpi aa ponh i conlo puan aa aih, feipi aa ṭhunh i zinglei ni chuakcho ahkhin bawitung hram ahcun thla an rak cam tawn. Khua dang hna zong nih Chuncung bantuk cun an mah le an khuahrum cio cu a hmasabik ah an rak sawm cio hna. Khuahrum an zumhning le an i bochan ning cu khuazing le pathian ah an thinlung an pek i an hna an rak i ngampi ngaingai hna. An rak biakmi pathian an hmuhning le an ruahning cu:
1. Thihnak, zawtnak, khuakhen leido ral le inn kaang meiṭet chungin khamh khotu le bawm khotu ah an rak ruah hna.
2. Kumvoi pawṭhat pe khotu, rawl bong sawm piak khotu an si tiah an rak zumh hna.
3. Sabong sawm piak khotu ah an rak zumh hna, salian sate kahter khawhnak nawl a ngeitu ah an rak ruah hna.
4. Fanu fapa hrinnu sorpa pe khotu an si tiah an rak zumh hna.
5. Lunun ngandam, chansaunak pe khotu ah an rak ruah fawn hna.
6. Mipem sathlai hna zong kha thluachuah a pe khotu a si tiin an rak zumh fawn.
(d)Khuahrum biak caan an hmanning
Khuahrum biaknak cu kum thum ah voikhat tiin tilim sia in rak biak phung hrimhrim a si. Kum hnih tu cu vokpi asiloah vokthau in an rak biak tawn. Khuarum biaknak ah an rak hmanmi hna cu hmarung a ngei lomi dotla mite in an rak biak hna. Dotla timi hi ziintla le khuatla tiin an um ṭhan. Ziintla timi cu a pumte in a hmul a nak dihmi asi i a ketin tiangin a nak dihmi a si, cun, khuatla timi cu a tin a raangmi, meipar raangmi le a cal a demi hna kha hman khawh an rak si. Caw, na le rang hna cu raithawinak ah hman phung an rak silo. Meheh, ui le ar hna cu raithawinak ah hman tambikmi hna an rak si. Minung in Khuahrum biaknak raithawinak tuah hi tuanbia ahcun an chim tawn nain Laimi Chin tuanbia ahcun a um taktak ko timi hi tehte a um kholo.
Tibet le Tuluk ram belte ahhin minung hna kha tlaih i khuahrum biaknak caah rak hman kha siangpahrang Wu Ting chan ahcun a rak um i ram kip ah an rak zaam hna. Tibet ram le Tuluk ram hna zong ah dotla lomi minung cu an rak duh hleilo. Kutdong a bulmi le hnakhaw mit hnaar tlamtling lomi hna cu dotlami an silo caah raithawinak ahcun an rak hmang duh hna lo i sal ah an rak zuat tawn hna. Khuahrum biak ni ahcun nu nih thiamlaa hrimhrim kha tongh phung a rak silo. Hnuk ding liomi dah tilo, pa paohpaoh cu haukaa ah rak kal dih a si i khuahrum biaknak sa cu pa pawl lawng nih ei phung a rak si. Ei khawh lomi sa a hleimi kha inn ah tlunpi phung a silo i thing hram le lung hram tibantuk ahkhan thlet ta dih a si (vorhlung an tuahmi chung hna ahkhan an rak chiah ta tawn). Khuahrum biak thaizing cu khuapite in a kal khomi pa paohpaoh kha sakhaan hawt ah kal dih phung a rak si. Sa an kahlo ahcun khuahrum a lung a tluanglo tiah an ruah i, sa an kah ahcun khuahrum a lung a tluang tiah an zumhning a rak si. An kah caan ahcun an tha a rak nuam khun.
(e)Khuahrum biak ni i tlangbawi hna nih thla an cam-ning
Tlangbawi nihcun, “Maw.. khuazing le pathian, khuahrum le vaangpa, lulpi le vandar kan doh aw, kan dangh aw, kan thei ulaw kan hngal ulaw.. tilim khuatla in fawh kan in biak hna ee. Zuhriim le salaang le, zucua he fawh kan in biak hna hi ee, tluang ulaw tlam ulaw, zu kan hrawng ulaw sa kan hrawng ulaw, maw… khuazing, maw..pathian, lulpi le vandar, khuahrum aw vaangpa aw,,” tiah a sawm hna i thla a cam. Tlangbawi nih thla a cam-ning hna cu:
1. Hrinnu kan pe ulaw, sorpa kan pe ulaw.
2. Khuakhen kan kham ulaw leido kan veng ulaw.
3. Rawl sawm kan pe ulaw, salian kan pe ulaw.
4. Mipem daw law sathlai daw law, sunpar kan pe ulaw.
5. Lianh ṭhat kan phurh law, hmeinu zoh law ngakṭah cawm law.
6. Lunun kan pe law chansau kan thlak law, fingrilh cawi in ee.
7. Kan vulhter law kan zuatter law, vokte keoh le arte keoh he.
8. Kan chim lomi he kan rel lomi he bong kan sawmh law mal kan pe law.
9. Chim sual kan domh law rel sual kan thlah law, hmurchum kan si e ka aa kan si e, tiah thla cu an rak cam tawn.
Hlan lio pupa hna nih khua an rak i ṭhial a si zong ah an i ṭhial hnu i an umnak khua thar in khua hlun i a ummi khuahrum cu a lang in an hei biak ṭhan lengmang. Dawn khua zong nih Khuafo an um lio i an khuahrum Marau kha an rak biak ṭhan ve tawn. Cun phunkhat nih an biakmi khuahrum timi zong a um. A sullam cu phunkhat le phunkhat kha an biakmi an i khat ve hna lo. Phun biaknak a ngei lomi phun tenau timi hna zong an rak um ve i phun pi deuh tu nihcun biaknak le biakmi an rak ngei. Rul a biami an um i cu bantuk ṭhiamṭhiam cun, cakei, Lasi, pinu, langak, umm, nikaa, thlapa, tlang, rih tili biami hna le, tlang tibual, lungpang, lungpi, thingpi, tiva hei tibantuk hna kha an mah le an khua ram chung cio i a ummi an ṭihmi hna le an i bochanmi le, an pupa chan lio i an chuahkehnak biaknak hna kha techin fapar chan tiangin an rak biak hna. Rai an thawi ning zong hi an i khat cio lo i asinain mizei biaknak paoh nih dotla lomi cu an rak hmang duhlo. Raithawinak i an rak hmanmi hna cu; sia, meheh, vok, ui, ar tibantuk hna hi an rak hman hna.
(f)Inchungkhar biaknak aa thokning
Inchungkhar biaknak hi cu chungkhar thar an hun dirh riin aa thokmi asi. Chungkhar ah nu le va paoh nih thok khawh menmi a rak silo. An pa nih an nu kha a nupi taktak ding i a duh taktak lawngah ar-nak (phun hrawmhnak) a hmanh i phun a hrawmh hnu lawngin ar-nak a hmanhnak khokheng (kho ke 4 nei, kho tung) le, cun lai-keu an hmanmi le ar thahnak ah an hmanmi faathing hawng kawngmi kha pherhte in an zual i chakchaang lu lei zawn a siloah chakchaang ke lei dihreh ah an thlai. Cuti an thlaimi kha a min ah khothlaban tiah an rak ti. Cu khothlaban chung i an chiahmi kho cu khotung an rak ti i ke pali a ngeimi a si. Cu khothlaban timi cu rak ngeih hmasalo ahcun hrirai bawlnak pipa kha tuah phung a rak silo. Cucu nu tak timi phun vun hrawmhmi cu an si. Cu bantuk nu tak fa lawng nihcun an pa ro kha an rak co khawh. Ar-nak hmanh hnu lawngah Cinzah nu timi kha Zaathang nu timi ah aa cang kho. Arnak hmanh lomi nupi cu a dang nupi pakhat nakin aa dawh deuh zongah nuchun ti an rak si. Fapa an ngeih zongah pa ro kha an co kho velo.
Cun nu tak cu zing vok thah, sia chunh, bawite bawi, keipaw fim, khuangcawi, lawngtuk, le rialsum bunh hei tibantuk hna kha tuahpi khawh an rak si. Asinain nuchun timi tu cu ar-nak a hmanhlo caah nu tak bantukin tincomi a ngeilo. Nuchun fa nih ro co seh ti duh ahcun nu tak a simi kha ar-nak hmanhlo in nuchun tu kha arnak a hmanh awk asi. Nu tak kha ar-nak a hmanhlo ahcun nuchun ah canter asi ve. Cucaah kan pupa chan lioah cun nuchun fale a simi paoh nihcun pa ro an rak colo i nu tak fa le lawng nih pa ro kha an rak co khawh. Pa ro an co velo caah lakfa tiah an rak ti tawn hna. Nu tak le nuchun fa asi lomi paoh le a leng ah fa dang a ngeihmi hna kha cu len fa tiah ti an rak si. Cuca ahcun khothlaban cu ar-nak aa hmanh lomi hna nihcun khothlaban timi kha neih phung a silo. Khothlaban timi thlainak tangah hin miphun dang kha luh a rak thianglo. Khothlaban tang i zun zun sual le ekek sual, nupa sualnak tuah sual ahcun lungkhen daan an rak cawiter tawn hna. Lungkhen daan timi cu daan vialte lakah daantatnak sangbik le faakbik ah an rak hmanmi a si.
(g)Pumpaak raithawinak a phunphun
Pumpaak raithawinak timi cu a phun a tampi ve i a zawmi hna hoih in khan raithawinak tuah a rak si ve, cu an raithawinak hna cu:
1. Hnam tongh
2. Dawiai tongh
3. Lo tongh
4. Hmun tongh
5. Tlangrai in zawt
6. Khuachia ramhraang tongh
7. Khua lamhlat tlawn caan ah le ramriahnak in tlun caan ah
8. Khuahringtanh an timi raithawinak hna an si.
Khuahringtanh timi cu khualtlawn le lamhlat ti ral i an kal caan ah le tlangleng (khuallam hlat ah a kalmi, kawlki mardeng) in an tlun caan ahkhan an tlunnak ding haukaa in an rak don hna i khuachung luh hlanah arhli raang mitkhirh an rak ti i ar lu tannak ah fa thingtan an danhmi cung ah khan arhli raang hngawng kha an chiah, namte kha ar hngawng cung ah an chiah hnuah namte cu fathing tanbo an siammi khan an tuk i ar lu le a pum cu an ṭhenter. Thla an cammi cu “haukaa in kan rak in don hna. Hnam nan si ah dawi nan si ah, pinu paangval nan si ah khuachia ramhraang nan si ah, tluang ulaw tlam ulaw, zul ti hna hlah ulaw nan khua ah va kir cang u, ar raang mit in fawh kan in khirh hna hi ee” an rak ti i lam kha mautlor in an kham i ar ruak kha an laak i a lu an tanmi i a kaa kha fung in an karh i lam thlang ah an rak taar. Cu hnu cun khualtlawnnak in a rak tlungmi cu khua chung ahcun an luhpi hna. Cucu an i lunghmuihmi le an hnangamnak a rak si. Hri-rai nih an zulh sual hna lai tiah an rak khamnak hna a rak si.
(h) Zawt buin a tlungmi hna
Luthum tanh in khuahring raithawi an rak ti i phundang deuh in an rak tuah. Cu hna cu; vok fa pakhat, uico pakhat le arhli sen pakhat hna kha an lu an tan hna i lamchak lamtlang lei ah faathing in an lu an sawh hna i an rak taar hna. Mizaw kha an thahmi lu pathum ahkhan a cil an chaakter i, “khuahri rual aw rai rual aw luthum in fawh kan in nawl hna hi e, tawng in tham ti hlah ulaw, nan nupi le nan fa le sinah lungtluang parsote in va tlung ulaw va kir cang u” tiah tlangbawi an silo ah an pa le nih biarpi le pawngpi le feipi he an i thuam i thla an rak cam. Cun, mizaw kha “tho law inn ah tlung usih, an tlung cang an kir cang hri thiang le rai dam in fawh na tappi le na lungthu, na cangkun le na chakchaang ah fawh na luh cang lai hih” an rak ti i inn ahcun an tlunpi hna.
(i)Pinu sinah rai an thawining
Pinu timi cu nuhmei asi i lungkua thingkua le thing ngan pipi ah khan a um tiah an zumhmi asi. A hnuk aa hmet lianhmi le a chiing fualmi a si tiah an zumhmi a si. Pinu nih a tongh tiah an zumh ahcun thinghram le lunghram ahkhan an bawlnak cu fingrilh chia le kho chia, pheihaam chia, bel kuai le umm kuaimi ah an chiah i an rak hun. Bawlnak ar tu cu dotlami theng kha a hau velo, ar cu a lu le a ke an cik i a ril chiami le a hmul hna kha an si. Cun, lahmum peh ding le lakher ding, lahmui lapar zualmi, ba pum, kawhra pum le banhla, fu caanghnih hrawng le haileng chung ah fangfak chiahmi hei tibantuk hna kha an chiah i thla an rak cam. Cu an thlacammi hna cu; “pinu aw paangval aw kan tawng hlah law kan tham hlah law ar raang le ar-nak in fawh na lung tluang seh tiah kan in pawn hi ee, na duh na herh in fawh kan in tham hi e,” an rak ti i a hmun a hlatnak a si ahcun haukaa i lungdonh hei tibantuk ahkhan an chiah, lamnai deuh a si ahcun hikaa ahhin a um ko lai tiah an zumhnak hmun thingkung asi loah lungpi hram hei tibantuk ahkhan an rak chiah. Huai timi cu minung a tawng kho i harnak a pe khotu paoh kha huai tiah ti a rak si, cucu a min ah pinu tiah min an rak sakmi a si.
(j)Khuachia ramhraang rianṭuan-ning
Minung bantukin khuachia zong hi ramvaih an hmang ve an ti i ramvaih cu phun tampi in an ṭhen. Ramriah sa bawh(sih-al tlatmi le thingthei a tlaanmi, cin rawl a tlaanmi rak bawh khi a si), a laang in sakhaan duum le ramfir vah hna an si. Sa an kah i a thih colhlo ahcun fei he naam he, meithal he khan an rak dawi hna i thah hrimhrim dingin an neh an rak zulh hna. An phanh khawhlo le an neh an thlau lawngah sa cu an luat tawn. Cu bantuk cun minung zong hi khuachia nih an kan zalh ve tiah an rak ruah. Khuachia ramhraang timi ramvai pawl nihcun an kan duum an kan dawi i kan neh an kan zulh, an kan bawh ve tiah an rak ruah. An kan hlemh ahcun thah bak dingin an kan dawi i an kan phanh ahcun kan luat tilo tiah an rak ruah. An phanh hna lo le an neh an thlau hna lawng ah kan luat tiah an zumh. Bawlsan manhlo ahcun a thimi zong an rak tam caah khuachia ramhraang timi cu pupa hna chan ah an ṭih bikmi hna an rak si.
(k)Lasi- khuachia rianṭuannak
Lasi timi cu nu a si an rak ti. Laisi hi khuachia phunkhart a si ve i a duh caan ahcun nungak note ah aa cang i a duh caanah tarnute zong ah aa caang tawn an ti. Thluachuah pe khotu le chut ṭhan khotu ah an ruah i ramsa le innzuat saṭil le vok ar thluahchuah vialte kha a ngei an rak ti. Leitang rawl le leicung rawl thluachuah zong kha pe khotu a si an ti i, cucaah sakah a duhmi nihcun arhli sen in thingkung kha an rak biak tawn. Rawl ngeih a duhmi zong nih lasi cu an rak biak i an nawlpat tawn. Lasi cu a duhningte in biaklo ahcun mi a ṭumchukter tiah an zumh. Sa pipuam deuh hna an kah caan i a thihlo ahcun lasi nih a sianglo an rak ti. An i tinhnak nakin rawl tam deuh an ngeih ahcun lasi nih a kan bawmh an rak ti. Lasi cu nuphur nurel phurh buin nutar muisam in aa langh tawn. Lasi nih ramsa lianmi aa cit lio hei tibantuk hna kha an hmuh tawn tiah an chim ṭheo. Lasi biami phun hna cu lasi nih a ser hna tiah an rak ti i an neih deuh paoh ahcun lasi a biatu hna kha “duhrong pei an neih cu, an nei lai teh” tiah an rak ti hna. “Lasi cu thluachuah pathian asi” tiah an zumhmi khuachia phunkhat a si ve.
Lasi nihcun muidawhter le muichiatter zong a thiam tiah an rak zumh fawn. Tuanbia pakhat an rak chim tawnmi ahcun; ‘Kurbungbel an rak timi pa cu a mui a rak chiat tuk ahhin hnam ngeimi asi ko lai tiah an rak ruahmi a si an rak ti. Voikhat cu an khuapi in ngahru denh ah an kal hna i ngahru cu an denh i nga va char ding cun ti taw lei ah a mah lawng in a kal. Nga-lasi hru a rimi kha a tleih i nga nihcun “Kurbungbel ka that hlah, tifiim ah ka chia ṭhan law nan khua chung i pa dawh cem ah kan ser lai” tiah a rak ti. Kurbungbel nihcun muidawh vun si cu a duh tukmi asi caah, “ee,” a ti i ti fiim ahcun a rak thlah ṭhan. Kurbungbel cu tiva a kalnak in cun a hung tlung i aa dawh tuk cang caah an nu nih a rak hngal tilo. Kan pa asi tiah a ngallo i an pa cu an inn i sangsang ah a rak ṭhu. An nu nihcun a va donnak i an pa a hmuh tilo tikah “kan pa hi ziah a tlun hnga lo, hawi vial an tlun dih cang ṭung, a mui a chiat tuk ruangah ti ah an nam ta i a thi ko lai” tiah a ti i a ṭah buin inn lei ah a kir. An nu cu ṭumbut a hei phanh ah, an pa cu a hei hmuh i a theih tilo caah “cu ngai cu na rak kan tlung maw khuazei dah na si?” tiah khualtlung chawnh in a vun chawnh pah khin a lungthlite khin “kan pa va si sehlaw” ti i saduh a thah lioah an pa nihcun “khawi kaa ahdah na va len inn ṭhing ah na ka tlunter” a vun ti pah in nau a vun cawi i a paiper inn chung i a chiahmi le a nga tleihmi cu an nu nih a vun zoh. An pa tikur dur a vun hmuh cun, “Kur Kur na si maw? khual ah pei kan rel cu, ka ngaithiam ko mu nangmah pei kan nufa kan in don cu, naa dawh tuk le pei kan in palh cu Bung Bung” tiah a vun ti.
“Ka pi le ka pu zong nga hi ṭhenh ve ding an si” a vun ti pah khin an fa nu te cu “nute na nu nihcun a ka palh bak ko ti, a mawhlo ti ko usih mu, nga-lasi ka thleihmi nih pei ‘ka thlah law kan dawhter lai’ a ka ti i ka thlah ṭhan cu” a vun ti vial ahkhin. “Nan pa cu a tlung cang maw?” tiah an inn chak nu nih a vun auh i, an nu nihcun “tlung cang” ka ti rua a ti i “dawh cang ee” tiah a holh zong aa palh phah dih. A pa le cu nga va ṭhen dingin a hung kal i a nga fun cu “nga kan ṭhen hna” tiah kuangkaa ah a chiah ta i a kir colh an ti. A nu le kha an lung a hring i an vung kal. An tupa an hmuh cun a nu le zong cu inn ah an ṭin duh tilo. “Bung Bung” a ti na “Kur Kur” a ti na, “Bel Bel” a ti na, “naa dawh tuk” a ti na an si i inn lawi zong an thei tilo. An nu nihcun “a tha a ba tuk i thaizing ah kan leng ṭhan te uh” a ti hna i a nu le a u le pawl cu a ṭhawl hna an ti. A unu le pawl cu an hnah a chuah tuk ah an rak i hngilh kholo an ti. A thaizing ahcun a pu nih a tupa muidawh cu zu a hnar piak i lasi khuachia cu an rak thangṭhat’ tiah tuanbia ah an chim tawn.
Lasi cu nungak dawh tukmi in aa langh tawn caah laimi tlangval he an i helh tawn an ti. Thang Khawl timi pa hi sia a khalhnak ah lasi nungak cu Thang Khawl phiphen ah a rak i awk i lasi ṭhihlawn a cermi nihkhan Thang Khawl cu a cerh caah a lau tuk i lasi cu a peel. Lasi nungak nihcun vuntarphaw aa hrulk i Thang Khawl nihcun nutar ah a rak ruah. Thang Khawl nihcun “nangmah maw ka phiphen ahhin aa awk” tiah a ti i, “aw, keimah ka si ko” tiah a rak leh. Thang Khawl nihcun aa kalter i a bawh ziar. Lasi nihcun Thang Khawl a kal le caangka leklak tiah a vuntarphaw cu aa hawh zau i cer zukmak in phiphen cu aa awk ṭhan. Thang Khawl nihcun a hnu lei in a pel a pel i a tlaih khut. “Thang Khawl ka thlah” a ti i, “kan hmuh kan theih ko na cun kan thlah kholo” a ti i, cuti cun duh bia an phai ṭi an ti.
A zaan ahcun lasi nungak nihcun vuntarphaw aa aih ṭhan i Thang Khawl cu a fanh. A nu le a pa nih sumkhal khal-kua in an dan hna i ṭuang ah an rak ihter hna an ti. Thang Khawl i sia a khalhnak ahcun rawl chanh an fial tawn i Thang Khawl nih a ei dingmi ahcun buh le sa, vuntar ei ding ahcun samvu le taife an rak funh tawn hna an rak ti. Thang Khawl nihcun an nu rawl cu a hlonh piak i buh le sa ei ve cu a fial. Lasi nu nihcun “ka nu le ka pa funhmi rawl hi ei ve” tiah a pek, hnuhnun le sa phuntling kha fathau buh he a vun pek i Thang Khawl cu a ning a zak tuk an ti. A zaan cu an it ṭhan i sumkhal cun an dan ṭhan hna. Asinain Thang Khawl nihcun a hlonh dih, lasi zong nihcun a vuntarphaw kha a hawh ve i cer pempum cun an it. A nu le a pa nihcun inn a kaang rua an ti i an tho. Asinain an monu ṭhihlawn kha a rak si. Zinglei ah an tho i Thang Khawl nu le pa cu an ning a zah tuk ah an i thup an ti. Cutluk in cun lasi timi hi an rak uarmi khuachia phunkhat a rak si.
(l)Dawi- khuachia rianṭuannak
Dawi timi khuachia rianṭuannak kong cu pupa hna nih tuanbia bantukin an kan chimh tawnmi a si. Keical le Lalruang, Mikei pa le Laimi pa timi tuanbia hna in dawi timi hi aa thok tiah an rak kan chimh bel. Cun, Puthir le a naupa Hrang Cal tuanbia an kan chimhmi chung zongah Hrang Cal le khuari rual timi khuachia hna zong dawi an rak i zuam i Laimi pa Hrang Cal nih a rak teinak hna kong an kan chimhmi zongah dawi cu khuachia sin in laakmi le thiammi a si tiin an rak chim tawn. Khuachia dawi chiahnak dur dawi-umm kha Hrang Cal nih a rak laakpiak hna caah minung nih khuachia dawi kha an rak cawng i an rak thiam ve. Cucaah “khuachia le mikei hna hmanh kha an rak tei hna” tiah pipu hna nih an chim bel. “Dawi timi cu khuachia in aa thokmi khuachia ta” asi an ti. Dawi nih rian a ṭuan-ning le a tlangpi in hmanning hna cu, pipu hna chan ahcun an ṭih ngaingai mi camh thiamnak in a chuakmi a si tiah an rak ruah i an rak zumhmi a si. Khuavaang khuachia hmanh nih tei le hrawh an i harhmi a si tiah an rak zumh. Dawihmi hna cu dawi thiam sang deuhmi hna lawng nih cu dawi cu sut piak lawngah an dam kho tiah an rak ruah caah a zawmi hna zong nih sibawi kha an i bochan tuk hna lo, camh thiammi le dawi thiammi hna lawng kha an rak i bochan hna. Dawi cu mi cung i a langhning le an hmanning hna cu hi ti hin a si:
1. Minung takpum chungah khan zeipaoh an chiah khawh.
2. Van i a zuang liomi vaa hmanh kha an thlak khawh.
3. Zupeng chungah rul zong an umter khawh.
4. Eidin an camhmi kha ei sual ahcun zawtnak phunphun ah aa cang kho.
5. Dawi hmang cun tuante i thi ding le caan rau deuh ah thi ding in tiah an rak tuah khawh.
6. Aa duh lomi hna zong kha lengdawi in an camh hna i an rak duhter hna.
7. Aa duh tukmi hna zong kha an camh hna i an rak ṭhenter khawh hna.
8. Lam hlapi i a ummi hna zong kha harnak an pek khawh ko hna.
9. An i hrukaihmi hmang in le, an keneh umnak vawlei ṭhuammi le, an dinei camhmi hna hmang zong in an rak tuah
khawh hna.
10. Hruhter, molhter le zawtter tibantuk hna cu an hriamnam thabik ah an rak hman (dawih an duhmi hna cung lawng ah
silo in an chungkhar hna cung zongah khan an rak hman khawh).
11. Dawi timi cu cikawr in an i chawnh khawhlo caah, cucu hnam timi he an i dannak a si (Dawi cu cawn khawh le thiam
khawh asi an ti tawn).
12. Thingkung le ramhnah hna zong kha thihter le carter an hmang.
13. Khuaiseng le tlak in sermi zong kha an cawlter khawh hna.
14. Mitleh zong an thiam i, cuca ahcun dawi a thiammi cu ṭih an nung tuk an rak ti.
Cun, dawi kong he pehtlaiin ruah awk a ummi cu hi hna hi an si:
1. Laimi nih Khirhfa kan sinak ah kum 100 leng kan phan cang nain dawi thiam timi kan um peng rihmi hi zeiruang
ahdah a si hnga?
2. Dawi thiam a uar i a zummi tampi kan um rihmi hi zeiruang ahdah a si?
3. Chin Laimi phun a simi hna nih kawl miphun tampi nakin dawi a uar deuhmi kan si te hna hi hmaihngal pi awk thlak a si hnga maw?
4. Pastor hizah remruam le Evangelist hi tengtung kan um bu ahhin, ziah kan ralpa khuachia hi Khrihfa ram ah a duhtawk in a tlonlen khawh peng rih hnga?
5. Kum 100 leng zumtu aa timi nih kan mual a pho hi ruah a cu cang lo maw?
6. Zumtu khrihfa aa ti ṭung i camh thiam le dawi thiammi Khrihfa member chung ah kan tam tuk rihmi hi zeiruang ahdah a si hnga?
7. Camh thiammi hna zumh le dawi thiamnak te hna zumh hi Jesuh zumhlo tehte a fian tertu a si ko hnga lo maw?
Kan damlo caan le kan pum chung ah pakhatkhat a fah caan ah si-ta-ma sin hei tibantuk hna i kan kal tawnmi hi teh zei bantuk pathian zumh khi dah a si hnga? Jesuh nihcun a mah lawng dah tilo cu zei bantuk pathian hmanh zumhlo kha a kan fial. Khirhfa i ti ṭung i si-ta-ma pawl fuh le hlan lio biaknak phun in a phunphun i tuahter hei tibantuk hna hi a nungmi Pathian biak cu a si hnga maw? Midang a cawnpiak chintu Pastor chungkhar a simi hna hmanh nih zeiruang ahdah si-ta-ma le kawl biaknak kan fuh tawn hnga? Cucu pei Jesuh nih “ka Pa ka Pa a timi paoh nih vancung pennak an co lai lo” a rak timi cu a si cu.
Laimi nih Khrihfa kan i tining hi ṭihnung le tuksum a si cang ko. Jesuh nih “thlaan raang” a timi bantuk kha kan si. Lenglang i Pathian Pathian ti ṭung i a chunglei cun rak thut ngai le Pathian i bochan taktak khawh ṭung lo hi cu dotlami biaknak a si hnga maw? Laimi nih kan Pathian hi Thlarau le biatak in bia hna u sihlaw zum ngam cang hna usih tihi Laimi a simi hna sin paoh ah cah kan duhmi hna a si.
(m)Hnam- khuachia rianṭuannak
Hnam timi khuachia cu minung chungah a um khomi khuachia phunkhat a si ve an ti. Cu hnam a ngeitu hna cu michia, sifaak le cikawr in a ngeimi hna an si ti kha pipu hna nihcun an rak zumh khun i cithlahning in i chonh thluahmah a si tiah an rak ruah. Bawi aa timi hna sinah cun a umlo tiah an rak ruah fawn. Hnam nihcun minung kha thi lakin an tongh khawh hna tiah Hakha, Thantlang, Falam, Tidim, Matu le Mindat hna nihcun an zumh. Thi lakin cun mi a tawng kholo tiah a zummi miphun zong an um ve i cu hna cu Lushei, Mizo, Zahau, Sim, Khuangli le Zangiat miphun hna an si. Hnam nih mi a tonghning cu mi chawva, tirawl, hnipuan, mehsa hei tibantuk kha hngar ruangah an rak tongh tawn hna i, a dang phunkhat cu a mui aa dawh ruang i an hnahchuah ruangah le, nupi pasal ding caa i an duh ruangah tiin mi kha an rak tongh khun tawn hna. An mi tonghning phun hna cu an paw an fahter hna, an takpum le ṭengnge an fahter hna, laakhruak in fahter an hmang fawn, an molhter hna i an chiaṭha zong kha an fahter hna, an phinter hna an zorter hna, an luak an luakter hna, asinain lufah le taklinh tite hna tu cu aa tel tuk lo. A molhmi paoh cu sur an rak khuh hna i bia an hal hna, “cu khua ka si ka nu min, ka pa min, keimah min cu cucu ka si. Ka duhmi cucu a ka pek duhlo caah, cucaah, kha caah ka hawi nu he, ka hawi pa he kan tongh, kan tuah, cucu khakha kan pe ulaw kan chuak ko lai, kan kal ko lai” tiah a molhmi kaa incun bia a rak chuak. Cucu hnam nih a tonghmi hna hngalh khawhnak pungsan a rak si tawn. Cun, an mang zongah mi zawmi nih a tawngtu hna muisam cu fiangte in an hmuh tawn hna. Cucaah khuavaang an auh i khuavaang nihcun cu hna an si, cucu a duh caah, a duhningte in bawlsan ding a si tiah an rak chimh hna i cuti ningte cun rai an rak thawi hna. Hnampawn an ti i ar hrapcheuh an timi arpi le arhli hei tibantuk khan an rak bawl hna. Cun, vokpi hrawngtanh an ti i an rak bawl hna. Cun, luthum tanh an ti i voikhat te ah vok, ui le ar in an rak bawl fawn hna. Cuti an tuah hna hnu cun an chung i a ummi hnam khuachia cu an lung a awi i an chuak i an dam tiah pipu hna chan ahcun an rak zumh. Cucu minung pum chungah a um ko lai tiin an zumh caah hnam neitu hna cithlah paoh cu techin fapar tiangin ‘hnam nei chung’ tiah ti an rak si.
Cu khuachia hnam neimi cikawr hna cu nupi pasal caah an rak hnon hna, an nautat hna i an nih chung cu misoi an si an rak ti hna. Cucaah hnam cu i chawnh khawh a si tiah pupa hna nih an zumhning cu a rak si. Hnam timi cu minung chungah a um khomi khuachia phunkhat an si. Asinain hnam timi phun hi a ngeitu le hnam khuachia hna kha an lung an i khahlo caan tibantuk zong kha aum kho ve i a minung nih mi a tuah duh tuk zong ah a hnam khuachia nih a duhlo caan a um ve. Cu bantuk ṭhiamṭhiam in a minung nih tuah a duhlo tuk zongah a hnam khuachia nih tuah a duh ahcun a tuah ṭhiamṭhiam ko. Cucu pupa hna nih “khua-lung le lai-lung aa khatlo” tiah an rak ti tawn. A sullam cu hnam ngeitu minung le hnam khuachia kha an lung aa khahlo caan a um ve tinak a si.
(n)Milukit- khuachia rianṭuannak
Ramsa le innzuat saṭil hna le minung hna zong hi hawidang nakin ralṭha deuhmi le a sual deuhmi, a hraang deuhmi hei tibantukin kan um ve. Cu bantukin khuachia zong hi a ṭhalo deuhmi le a hraang deuhmi tiin an um ve tiah an rak zumh. Cuca ahcun hnam khuachia timi zong hi phunhnih in an um tiah an ruah i pupa sulhnu an tuanbia chungah hin zumh awk a har ngaimi pakhat cu hnam milukit timi hi a si. Hnam sawhsawh kong tu cu kan ṭial cang caah atu cu milukit timi hnam phunkhat kong hi kan vun langhter ṭhan lai.
Milukit timi sullam cu a pum le a lu aa ṭhen kho i a lu cu a duhnak paoh ah a vaak kho. Mi rawl ṭhing le sa ṭhing hei tibantuk kha a va ei i a ṭin ṭhan tikah a pum ahcun aa peh ṭhan khomi hnam phunkhat min asi. A lu he an i ṭhen zongah a pum a rak thih khawh lomi kha khuaruahhar asi khunnak cu asi. Hnam ngeimi paoh nih an tuah kho velo i minung dang le hnam ngeimi dang hna cu an lu le an pum a dang veve i an ṭhen hna ahcun thih a si ko. Cun a lu lawng nih a va eimi ti le rawl hna kha a hgnawng in chuah dih ṭhan ding a si nain, a chuahlo hlei ah a kal taakmi a pum kha a paw a rak khim i mah cu zong cu khuaruahhar taktak a si fawn. A lu le a pum aa ṭhen tikah aa ṭhennak zawn a hngawng in le thi dorkhat hmanh a chuak fawnlo. Khuaruahhar taktak a si nain milukit a simi hna caah cun khuaruahhar a si velo.
Voikhat cu khua khuakhat ah bawinu te rawlchuangtu nu pakhat cu a lu a vaak ve i a lu a vah kar ah bawinu nihcun a hngawng ah sathau a rak thuh piak. Cu a rak thuh piak cu a tuah hraam silo in a caar sual lai ti a phang i a zaang a fah ruangah a thuhmi tu a rak si. Rawlchuangtu nute i a lu cu a hung ṭin tikah a hngawng cu a naal tuk i a duhning in a lu cu aa bunh kho tilo. Cucaah a hmai nih a liang zawn kha a rak hoih. Chun nitlak inn chung ahcun a it i zaan i a vah kar ah a bawinu nihcun sathau cu a rak hnawh piak i ṭhate in aa bunh kho ṭhan an rak ti. Cu hnu cun a vaak ngam tilo an ti. Milukit timi hna cu awng bite chung zongin an lut an chuak kho tiah an ti. Nun zaan zongah mei ceu in an vaak tawn an ti. Cu bantuk milukit cu an tlaih hna i an velh tawn hna, an lu zong kha an meh tawn hna i hmelchunhnak ah tiah thir lin in an hnakhaw le an hmai hei tibantuk ahkhan an duah tawn hna, tiah pitar putar hna nih an rak chim tawn. Milukit pawl cu pupa hna chan ahcun an ṭih taktak mi an rak si. Hnam, khuachia le milukit hna cu minung pum chungah aa hrolh khomi an si i cithlah zongin i chawnh khawhmi a si an rak ti.
Hnam timi le milukit tuanbia hi atu tiangin mikei tuanbia bantuk phun in Laimi phun nih a zummi le a ṭihmi tampi um rih dawh kan si caah hi bantukin kan hun ṭial duh channak cu asi. Laitlang i Missionary pawl an phak hnu kum 50 tiang ahkhan khuachia a zummi zong kan rak tampi rih caah kan ṭialmi tuanbia hi a hman taktak mi zong a rak si kho men. Zeica tiah hi tuanbia hi keimah ka ruahnak in ka ṭialmi a silo i, keimah hrimhrim nih ka hmuh ko a timi hna le keimah hrimhrim nih ka hmuh ve ka theih ve a timi hna hmurkaa in ka theihmi an si. Ka ṭial duh channak cu Laimi le khuachia rianṭuannak hi hlan lio deuh ahcun a rak i naihniam ngaingaimi an rak si ko ti hi a si.
Asi nain Laimi cu Khrihfa kan sinak in kum 100 leng kan kai cang i hlan lio bantukin khuachia, hnam, milukit, pinu, mikei, huai, heiti hna hi kan zumh awk a si tilo. Kan ṭih ding zong a si tilo. Khrihfa zumhnak nih a tei awk a si i hi bantuk khuachia rianṭuannak hi Khrihfa zumhnak cungah kan cuanter ding asi tilo. Khrihfa zumhnak chung ah kan um kan ti ṭung i khuachia le hnamrung hna kan ṭih lengmang hna ahcun a fekmi zumhnak kan ngei kho lai lo i Khrihfa zumhnak he aa ralkah mi zumhnak a ngeimi kan si sual lai.
Dal 11
Chin Miphun Kan Thihning, Thlaan Kan Ngeihning le Puai Kan Ngeihmi Phun Hna
1.Laimi nih thih phun kan ngeih ning
Laimi nih thih phun kan ṭhenning hna hi phun dangdang in an um i cu hna cu:
(a)Sarthih
Sarthih timi hi zawfak manhlo in thihnak a si; mei kanghnak in a thimi, lung denh, thing nenh, lungpang tlak, thingkung tlak, mangkhawng nenh, saseh, rul cuk, ral thah, meithal kah, hri awk, si din, naupawi lio i a thimi le nau ngeihnak in a thimi, accident phunphun, hi hna hi sarthih in a thimi hna tiah ti an si.
(b) Pawpiphur thihnak
Pawpiphur in thih timi cu nau pawi lioah a thimi hna kha an si, sarthih paohpaoh cu sangban thi ti an si dih nain a sullam nih a sawh duh bikmi cu nu hna nih nau an pawi lioah siseh an ngeihnak ruangah siseh an i hliam khuai sual an i siam sual ruangah an thihmi khi sangban in thih timi cu a si.
Thlaan an rak cawhning cu a tanglei bang hin asi; sarthi dang paohpaoh cu khuachung ah thlaan rak cawh piak phung a silo. Atu chan i thlanmual kan tibantukin hin hau leeng ah a bute in sarthih in a thimi paoh cu vui an rak si. Cun, puul thi timi paoh cu khua chung ah thlaan cawh i vui an rak si. Nu pawl pawpiphur i a thimi hna paoh cu khua chungah vui an rak si ve nain puul thi bantukin thlaan ker piak an rak silo. An thlaan min ah kawleih thlaan tiah rak ti a si. Thlaan kha a sirlei ah pekhat hrawng thuk in an hei puuk i a thlaankhar ah thing in tuahpiak an rak si. Puul thi le sar thi dang hna cu an thlaankhar ah lungpher kha rak hman a si. Cuca ahcun sarthi timi ciocio zong hi thlaan an cawh ning an rak i dang cio. Sar thih in a thi lomi hna paoh le pawpiphur in a thi lomi hna paoh cu puul thi tiah rak ti an si.
(c) Mitlau thlaan phunhnih
Mitlau thlaan timi phunhnih hna cu a tanglei bantukin an si; 1) nau chuakthar, kun thian hlan i a thimi, min zong a ngei rih lomi, 2) thinghmui zawtnak a ngeimi le mi tlu, mi thianglo hna kha mitlau tiah ti an rak si. Kun timi cu cangkun tinak asi. Fapa pawl cu an chuahnak in ni sarihnak ni ah kun an thiang i min zong i sak khawh an si. Asinain fanu pawl tu cu a ninganak ni ah kun thian a si. Kun thian hlan paoh ahcun an thih lai le an nun lai aa fian rihlo caah min zong i sak phung a rak silo. Kun thian hlan i a thimi cu thlaan cawh piak phung an rak silo caah laibel chung ahkhan an rak sanh hna i kawmtang ah an rak phum hna. Cu hna pawl cu min zong an rak ngeih rihlo caah minung ah relh an silo i mitlau tiah an rak ti hna.
Cun a dang mitlau timi phunkhat cu an thih le caangka in an min chim phung a rak si ti lo. Cubantuk ruak vuinak hmun cu a min ah hmunchia tiah rak ti asi. Thlaan kha an nun lioah cawh i an thih hlan in thlaan ahcun an rak chiah chung hna. Cuticun thlaan chung ahcun rawl va pek le va zohkhenh an si. An thlaan zong kha ker phung le kawleih piak phung a rak silo. Cun an thlaan kha chilhpiak phung zong a rak silo. Cu bantuk minung an rak vuinak hna hmunchia cu pal phung le kal phung zong a rak silo an ti i cu kaa hmun ahcun thing hmanh an hlamlo. Khuai hei tibantuk hna le zu hei tibantuk hna zong kha an kua cawh i ei phung a rak silo, zeicatiah kha bantuk zawtnak kha an rak ṭih tuk hringhran i a pawngkam thilnung hna hmanh kha an rak ei ngam hna lo. Cupinah an umnak hmun le an inn hmun hna zong kha mitlau pa hmun ti a si i a ho hmanh nih um an rak duh tilo.
(d) Puul thi
Puul thi timi cu a cunglei kan ṭial cangmi hna he hin aa khat lomi thihnak phunkhat a si ve. Puul thi timi cu rai phun le zawtfah phun in a thimi hna paoh kha pul thi tiah ti a si. Mah pumpaak zawtnak le tar thih in a thimi hna le tlangrai zawtnak in a thimi hna paoh cu puul thi tiah ti an si. Puul thi in a thimi hna paoh cu khua chung ah phum an rak si i an thlaan zong kha ṭhate in kerpiak an rak si.
(e) Mithi tirhtuam kong
Mithi tirhtuam le mithi ngaih cu, mithi an ngaihnak hna diinfah le an thihning le sifah le rum tibantuk nih a ngeih ve. Fa ngeih tlawmtam, fanu fapa, nu le pa, ṭa le far, u le nau, thih ningcang, sar thih, puul thih, ruak hmuhmi thih, hmuh lomi thih, nu-ei thih, pa-ei thih, nuhmei thih, pahmei thih tibantuk ruangah zuuntuar a dinfah le mi sifak le mi nungcang kho deuh le mirum deuh tiin an dirhmun cio nih tirhtuam a phunphun hna cu i khahlonak a umter.
(f) Sangban thih le sar thih
Sangban thi le sar thi pawl tirhtuam ning cu aa khatmi an si. Sangban thimi le sar thih in a thimi hna phun cu an thutheng, an nam ruangah mithi nih mithi khua chungah cun an rak luhter duh hna lo i an thlarau kha fing le tlang zawh kip ah a vakvai tiah an zumhning a rak si. Cucaah tihal rawlṭam in an um lai tiah an rak ruah hna caah a thimi hna chung nih khan eidin awk a phunphun le zukhmawm ding a phunkip kha lamṭe kaa le thlua tlang kip le an hnabeiseinak hmun kip ah khan an rak chiah i an rak hunh hna. Hiti hin thla an rak cam i bia an rak cah tawn hna, “Maw lulpi le vandar zin le khua, khuazing le pathian aw, kan thei ulaw kan hngal ulaw. Kan fanu e kan fapa e kan nu e kan pa e, a nih kha e tihal in vahter hlah ulaw rawlṭaam in umter hlah ulaw, chim ulaw relh ulaw, hruai ulaw nan mah fawh kan in rinh hna hi e” tiah thla an rak cam. “Nute pate, ka nu ka pa ei ulaw ding ulaw” tiah an kut in thil an chiah dingmi kha an tongh ta i an rak kal taak. Cuti i an tuahmi nihcun an hna a ngamter hna i hnangamte in inn ah an rak kir ṭhan. Mithi khua i an um khawhnak ding caah ngandamnak tuah an ti i an rim thianternak ding caah tiin tiva ah va kal i va kholh an si tawn. Mithi aiawh in pakhat kha an thimmi a rak um. Cucu tiva ahcun an rak tlawnlen pi, an kholh i nu a si ahcun rawkha an tlakpi, pa a si ahcun peihbuan an tuah i an rak paihpi. Cu hnu cun an thiang i mithi khua ah an um kho ve cang tiah an rak zumh. Ramlak i rawl le eidin ding va hunh zong kha an hau tilo an rak ti. Cun, pa a thimi a si i ramvaih duhmi a si ahcun pualthawh ramriah timi zong tuahpiak an rak si.
(g) Mithi tirhtuam phun hna
1. Thih ni i ruak hngah
2. Thlaanpho ulh
3. Thopi, mithi rawl hunh
4. Lungdonh
5. Laamsirh
6. Hlukhla, mitthi rawl hunh
7. Pualthawh
8. Ngandam tuah
9. Thlaan sial
10 Rau hnek
Mithi a ngaimi hna paoh nihcun a cunglei i tuahphung pahra hna hi an tuah khawh chung in tuah khawh le tlinh khawh an rak i zuam hna.
2.Pupa Chan Ruak Suanning Le Ruak Vuining
Pupa chan i mithi an um caan ahcun ṭuanglai i kaanphir zawnah ṭemtung in ruak cu an rak i suang tawn. Ṭemtung timi cu rua a hningmi tuk chommi kha an cheu i a thimi hna pum rupte khan a bitkauh an tuah, hmunthum in an karh i an ṭem, cun kaanphir ah khan an ṭem chih i cu hngauh cun mithi ruak cu an ṭhutter. Rua an karhmi a pathumnak mithi ruak cung ahcun a ei awk rawl kha an chiah piak. Rawl an chiahpiakmi cu mama a si i a lai ah arti pum chumhmi kheh ciate kha an chiah. Arte an thahmi cu a ṭemtung orh lei kap ah an thlai. Cun, mithi khabe an ṭemnak cu laa a si zongah thilpuan a si zongah a senmi in a luthlung in a kha ah an ṭem. Zoh ah ral a rap in ṭih a nung ngaingai. A ruak cung i tho vennak ahcun thinghnah an rak hman, asinain thinghnah zongah cun zei thinghnah paoh tiin hman a rak silo i inchiat raithawinak i an hmanmi thuktha hnah le sahriak hnah thengte kha an rak hman hna.
(a)Thih ni ruak hngah le caamceh
Thih ni i ruak hngah cu thlaanco rawl ti zongah an rak ti. Milian pawl thih ni ahcun sia le vok in an hngah hna i cakei fimmi an si ahcun uico tuum in an hngah chih hna. Achan cu mithi khua i an kal i buantual an va tlak tikah a sakahmi hna bauhtu ding le mithi pa vengtu ding ah tiah uico tuum cu rak thah chih a si. Vok cu sum-nga in a cunglei kha an thah i sasir kha eiter an si. Zupu an dah, lai chiti le aithing phomh an ciahmi ah vok sasir cu an hnim i fung in zungthum dan ah an sawh. Cucu ei dih hrimhrim a hau, a ei khomi nihcun tampi in ei khawh asi. Conglai an zawnh, bongdar an tum, bo peeng an tum, sasir zu cu a bultu nih tlah kual in an hngawng in an kuaih hna, vawr hla an thlorhter hna, cuti cun ruak pawng ahcun tuah a rak si.
Vawr hla;
1. Khuakam e, tu kan zoh zuun kaamlo ee,
Nang tlei e, a fah cu e, ee….
Lungrawn e, khua nih zunkhung tlem ai ee,
Kir law e, lungrawn khua ah e, aw….
Ruak vui a hung zaat cun intual thlaan ah ruak cu an vui. Bong dar an tum, vawr hla an i thawh ṭhan i thlaan pawng ahcun an thlorh ṭhan.
2. Lungkhar e, pialrem chinh in tleicia ee,
Na me e, rem cang sehlaw e, ee…
Na liam e, lungherh hlah law, rizung ee,
Buantual e, ah cir len law e, aw….
Vawr hla a dongh leiah meithal kha zun tampi an rak puah tawn. Thih ni i ruak hngah tirhtuam cu a tawinak in kan donghter ko lai. Cun, pupa hna nih mithi thlarau an zumhning ahcun mithi khua an luh lai ahhin haukaa ah mi a rak chektu a um tiah an zumh. Cucu pa silo in nu a si i a min ah saanu an ti. Sa a khap lomi cu saanu nihcun an til a rak dih hna tiah an zumh. Cucaah pupa hna chan ahcun saanu tildik dawn sakhi te tal kah velo ahcun thih lai an rak ṭih tuk hringhran. A sullam cu buantual timi mithi hauka rawn ah an sakahmi phunkip le an mah thahmi sa phunkip le an rak thahmi le an nungak le mi nupi an sualpimi hna thlarau he khan buantual tlak cu an uar bikmi a rak si.
(b)Thlaanpho ulh
Thlaanpho ulh cu a thimi ruakvui thaizing paoh khi a si. Khuapite in um a si i rianṭuan le ramvaih, thiamlaa hei ti hna kha tongh phung a silo. Kun thiang rih lomi nau chuakthar, laihri zong a tlong rih lomi belrua in phummi kha thlaanpho ulh ti silo in laicaar ulh an ti i a ulhamh ning cu aa khat ve ko, asinain laicaar ulh cu aa-naa (duh zong duhlo zong ah) in ulhtermi a rak si.
(c)Thopi
Tho timi cu kum le kum tonnak rawlthar zaat caan, kum khat ah voikhat tuahmi a si i mitthi le minung hna puai tuahṭi caan an kumthar a rak si. Thla khat dan in tlang an au i “banhla uam ulaw tizu ngacel tho meh i ring hna u,” tiah an au. Mithi thar a ngeimi nih thirawl kawl le lungdonh dingmi zong i timhtuahnak caan kha thla khat aa duh ah an rak i thanh chung. Tho ni hmasabik cu thitimh ni ti a si i cu zing ahcun inn kip in changvut den le banhla ei, mithi rawl hunh tibantuk kha an thok ni a rak si. Tho chung i ei awk ah changpi le fangkar le ruava hna cu tual haar ahcun an chumh lulh hna. Fangkar cu denglo in fatun bete le facang cawhmi chang min a si. Ruava timi cu chang denmi kha zaa can sau, a ngan lei ah zungthum komh tia in funmi a si i akap hnih ah hri saumi in hngawng awih khim in an ṭem i hngakchia nih an rak i awih i an hna a rak hngam ngaingai. Thosa an ti i vok hrawm cu inn thumli bawm in an that hna. A paw le a ril ah sathi le a thau le fathau fang an cawh i sachang an hun fun le bang ahcun an nupi le nih a chin phongh cia in congṭial tikur cu atu le atu an vun hmomh hna. Hngakchia thi a ngeimi hna chung le bang cu an hngakchia hawi he ei awk ah changzaa an timi zunghnih kauh changtlep zakhat nak tlawmlo an fun i an chumh hluahmah ve. Zing ah banhla le changraang an einak hmur hmanh hnawtlo in a vaakmi zong an tam. Cun, an i rinmi sa phun cio cu ei hram an thok cio. Chang le rawl ei dingmi cu kuangka thlang ṭuang ah mithi an hunh hnuah mithi nih a ei cang lai tiah an ruah hnu ah an rak ei ve. Mithi nih an ei le eilo ti hngalhnak ah thothe cu mithi thlarau ah an ruah i a tlanhtu thothe kha an tamlo ahcun tlamtling in mithi an tlunglo tiah an ruah i an ngaih a rak chia ngaingai.
Tho timh ni cu mithi tlun ni a si caah thitlun zu an dah hna i inn kip ah an rak i nuam ngaingai hna. Zaanlei cu buh le sa le chang kha ei ding a si caah inn lak i aa chawkmi hna hi mithmai chia an rak um lemlo. A hlan ahcun sa nakin buh hi a rak har deuh caah tho buh cu facang cinnak ram ah an va phiar hna. Kum khat chung puai sung khun kum thar le mithi he i tlawn puai ah an rak ruah. Hakha le Chuncung nihcun ‘kuut’ an ti i Thantlang peng nih ‘tho’ an ti ve. Falam nih ‘faanger’ puai an ti i Tidim nih ‘khuado’ an ti ve. Cun, a thaizing cu topi ni a biapi bikmi asi cang lai.
A ni hnihnak ni cu a biapi bikmi topi ni an timi a hung si. Mithi ngaimi hna inn kip ah zu an daap cio i hngakchia thi a ngeimi hna chung kip nih changzaa an sah cio i khuapi hngakchia inn kip ah chang ei ahcun an i zul i an vaak lulh hna. Nungak tlangval hna zong nih inn kip i zu va hrawng dingin an rak vak cio ve hna. Tarnu tarpa pawl cu a thimi hna an nundam lio kong an chimpah hna i an mitthli he zuhrai in zu an thlormi cu an din pah. Zahan zaan i an mang ah mithi a tlungmi kong kha an i ruah pah hna, mithi ngaihnak hla hna kha khuang tumlo in an rak sa hna.
Thington aw;
Pialrem chinh in liamcia rizung ah,
Ka cawi hrinhniang a merem,
Lai lo ka nawl lungfah cu ee…
Tho cu ni thum chung an tuah i a thaizing cu mithi kha mithi khua ah an kir ni a si cang an rak ti i cucaahcun an lunglen a rak zual khun. A ni thum ni cu thithlah ni a si cang i zanlei sang cu khuapi te in an haukaa lei panh in mitthi thlah ahcun an i thawh hna. Haukaa ahcun minung bangin hmuh lomi mitthi cu “damte in va tlung ko ne uh… hlukhla ah kan i tong ṭhan hna lai” tiah an ti hna i an rak ṭap dih hna. Mithi an kal cang tinak ah meithal an puah i inn lei ahcun an rak ṭin cio. An i ngaih tukmi tho cu a tawinak in cuvial cun kan donghter cang lai.
(d)Lungdonh
Lungdonh timi cu tho a hung dih hnu in an peh tawnmi a si deuh. Lungdonh cu mithi an tam ahcun an peh tluahmah ve tawn. Lungdonh cu hlan lioah cun thingṭial an ti i thingṭawl a fekmi fahia thengte kha an rak hman. A pungsan an tuahning cu minung pungsan bantukin an suai i nu a si ahcun nu bantukte in an rak suai i pa a si ahcun pa bantukte in an rak suai ve. Cun sa an thah i a thi kha an lungdonh ahkhan an thuh hna. Nu cu ṭhirual an awihter hna i pa cu samtom lupawng le ṭhi zong an awihter ve hna. Cun an sakahmi le an nungak ngeihzat kha an suai hna. Cu thingṭial an phunmi keh le orh ahkhan lung an phun i lungpumhmi pura bantuk zong kha an tuah chih. Lungdonh ni ahcun lungdonhnak hmun ahkhan mithi ngaihnak hla an i thawh i an rak laam hna. Inn an lawi hnu i an ei dih in peihbuan ah favai an thlet i hngakchiabik in i thok in upabik tiang an rak i pai hna.
Thington aw (peihbuan hla);
Tleicia lenlim khukṭhi hawi na kom,
Buan cungnung zuam hna ai zaang an cuai,
Kan chumtual dawh ah ee…
Thingṭial phunnak hla;
A tlung chukcho dinhhmun zawn ahkhan,
Thingṭial remhhlei na len min,
Cuang cu kan phun nguntaang ṭa ee…
Hlan ahcun mithi an ngeih tikah kum thum tiang hi zapi nih rak ngeih a si. An nupi le an pasal le an thih hnu in kum thum hlan i nupi pasal neih cu vaa cung le nupi cung i nu duh pa duh khing ah an rak chiahmi a si. A hlei in nu pawl kha biapi an rak si. Mithi ngaih lio i an ulhamhmi hna cu an i kholhlo, sathau an lu ah an i thuhlo, sa an zawhlo, a thawmi paoh kha eidin an ulh dih, puai i bawi laamnak hmun ah an chuaklo, ngahring dawi le ramvah heiti hna zong kha an rak ulh chih dih. Cuca ahcun a tam deuh cu an derthawm i an chan a rak tawi. Mithi kha kum kua chung a rak ngaimi hna cu upat hmaizahnak a rak hmumi an si. An rak upat hna i an rak ṭihzah ngaingai hna. Pa pawl tu cu pa le uico an rak ti hna i an hmuh hmasa paoh nupi an ngei, cun hmeihtawi lei ahcun pa nih hin nu an tluk bel hna lo.
Nu nih an pa lung a donh hnu ahcun ka rian kaa lim a ti i pasal ngeihnak nawl a ngei ve cang. Nu pawl cu an pasal le an thih hnu cun an luat i an duh paoh in an um kho ko nain an sining kha nuhmei timi sinak nih a nenh hna caah an ngaihchiat le an lunglen caan ahcun an pasal le kha an ngai tuk tawn hna. Nuhmei timi cu mi nih upat le hmaizahnak ngaingai an pek khawh hna lo caah an mitthli tlak cu a rak tam ko. Nuhmei cu an mah nawl paoh i an um deuh caah an i nuam i ralrinnak taktak timi zong an ngei kholo. Cucaah ‘nuhmei thluang le ngakṭah zau’ tiah an rak ti hna.
(e)Hlukhla
Laimi phun cu mithi he kum khat ah voihnih lengmang in rawl hrawm puai a tuah tawnmi miphun kan rak si. Pakhatnak cu tho timi kha a si i, a caan cu October thla i thlapa lai caan khi a sibik. Cucu chanthar ahcun pupa kumthar puai an ti. A voihnihnak cu kum canceo March le April thla hrawng ah asi i mithi he a voihnihnak rawl hrawm caan asi i a min ah hlukhla an rak ti. An tuahning phun cu tho an tuahning bantukte kha asi ve i aa danglo. A mah belte cu ṭhaal caan asi caah lungdonh lawng silo in mithi laamsirh caan ah an hmanbik tawn. Hlukhla a dih hnu in cun laamsirh timi hi a sibik tawn, cun pualthawh timi zong kha aa tel chih ve.
(f)Pualthawh
Pualthawh timi cu sakah le ramvaih a duhmi mithi thlarau hna caah tuahmi a si bik. Kha mipa a thih hnu i khuami hna chungah sakap an umlo le, an kah ko a si zongah sa kha a thihlo ahcun a thimi pa thlarau kha a lung a tluanlo caah tiah an rak zumh. Cucaah khuami hna zong nih a nupi kha nan pa pual nan thawhlo ahcun sa kan kap kho tilo, pual nan thawh a hau an rak ti hna. Pualthawh cu ramriah sawhsawh he a rak i khatlo. Pual thawh hruaitu cu bungṭhu an rak ti hna. Cun mithi pa i a aiawhtu dingah khan a thimi pa i a unau pakhatkhat kha kal an hau, cu pa cu ram an kalnak in an tlun tiang paoh kha midang nih chawnh a chia. Bungṭhu cu thlacam tiphultu an si, cu pathum hna cu intek hna nih riahcaw caangmeh an funh hna i asinain zapi tu cu mah le riahcaw cio he an pok cio.
Lasi khuachia ai ah thingkung biaknak arhli sen le zuha, fangfak le caangmeh arti hna an rak rawnh hna. Pualthawh ramriahnak ding hmun ahkhan bungṭhu dingmi pahnih hna kha zankhat riak in an kal i thingkung kha arhli sen in an biak, mei an va duah ta i an tlun hnu cun ram i va riak ding cun an pok hna. Mithi hna chung nih a herhmi an damh piak dih hna hnu ah mithi aiawhtu pa le bungṭhu pahnih hna cu an kalnak ding lam tluang seh tiah thla an cam i fang var an vorh. Zu an dinh hna, tikur an hmomh hna i ram lei kal ding in cun an i thawh. Mithi aiawhtu pa kha hmaibik ah a kal i a hnu in bungṭhu pahnih hna nih khan an zulh. Cucun ramriak zapi hna zong nihkhan an hnu in an hun zulh ve hna.
A hmun an phak in riahbuuk an sual hna i mithi aiawhtu caah pakhat, bungṭhu pahnih hna caah buuk pakhat le zapi riahbuuk tiin hmun thum ah an i ṭhen hna. Mithi aiawhtu cu holh lote in a mahte lawng an umter. Bungṭhu pahnih hna nihcun thingkung cu arhli sen le zuha cun an biak i thla an cammi cu, “kha e sa phunthling zuatu thing bawngpi aw, arhli sen le zupu he fawh kan in biak hi ee, kan sakhaan ah sa khumh law, sa lian kan in hal e sa hme kan in hal e, kan phu kan pe law kan tawk kan pe law, kan li ṭhawnter law kan thal dinter law, kan lawngin kan kirter hlah law, vawr hla he fawh e zaido he fawh e, lulpi aw vandar aw, khuahrum aw vaangpa aw, tluang kan thanter ulaw, hau kan honter ulaw” tiah thla an cam.
Cu hnu ahcun ramvai dingin cun an kal hna i sa an kahmi hna paoh kha bungṭhu nih lai an rel. Sa chungril kha zapi eiawk ah bungṭhu nih an pek hna. Bungṭhu nih a hmincia a haang he mithi aiawh pa kha an pek. Tlun lai ah pualthawh te chung le bungṭhu sahrang le khuavaang sa an laak hnu ah meithal sa le sahrang an laak ve. Cuhnu ah zapi an i phaw i an tlung hna. Zualko nihcun innmi hna cu an hei thanh hna i vomkhuai, ngalhriang le salian an kah ahcun haukaa in bongdar le zureu, zupi thlor le tikur he an rak don hna. Than an thlah i vawr hla an thlorh, pualthawh te chungkhat cu an ṭahnak ah an mit zong a phing dih. Pualthawhtu inn ahcun salu cu an vun dinhpi i zu an rak dahmi an din khawh in an mah le inn cioah an ṭin hna. A zaan cu vok an that, zu an ding , an i pai hna i zaan an vaar dih hna.
Mithi pa i an nu pualthawhtu nu cu ramriak pa pawl haukaa i an tlun lio ahcun an pa aa tel velo. ‘Lungfahnak he kaa lungsak a hau ko, nang zong i lungsak ve cang mu’ tinak hla a phuah. Pual an thawh dih hnu cun khuami hna zong nih sa an kah khawh tiah an zumhning asi. Mithi pa kha an nu nih hla a phuah i cu a hla cu hihi an si:
Thington aw;
1. Zaido awi in tlung ve rua ka ti,
Tleicia na muithlam a leng,
Tilo lungrawn khua chuah ah ee…
2. Lungsak merem cang law Kapthangcin,
Sunghno na thainu aan har tuk ai,
Sianghnuai liang cung khinh he hawi,
Na kom khuakhir ṭhan dih hna ee…
(g)Thlaan sial
Thlaan sial timi cu fa le hna nih nu le pa thlaan sial tinak a si. A sullam cu an nu le an pa a thi cangmi i an fa le nih an hrinmi hna an tu le kha kal thiamlo, kal kholo, holh thiamlo le holh kholo hei tibantuk i an um tikah khuavaang nih “an pi lung a awilo, an pu lung a tluanglo, arhli sen le vokpi in an thlaan sial hna ulaw nan fa a kal lai, a holh lai” tiah khuavaang nih an rak cawh tawn hna. Cun, an zuatmi saṭil arva cungah zatlak puicimh timi an ton tik zongah nu le pa thlaan siallo kha an sonh hna. Zeitluk i bawi hrin an si ko zongah thih hnu i fa le le tu le tongh a hmangmi hna cu an thih hnuah hnam nei le dawi thiam ah an i cang ti khawh a si ve. Asi loah khuachia ah an i cang tiin ruah awk a um. Thlaan an sial khawh cun a thi cangmi an nu le an pa, an pi le an pu an lung a tluang cang, sungh le zatlak le, vanchiat derthawm an tong tilo tiah an rak zumh. Cucaah nu le pa thlaan sial cu raithawinak phunkhat a rak si ve.
(h)Rau hneek
Rauhneek timi cu rawl ṭuan an domh lai le an ṭuan lio zongah an tuah tawnmi phunkhat a rak si ve. Mithi hna nih rawlṭuan bomh cu an duhlo. Achan cu mithi nih rawl ṭuan an kan bomh ahcun rawl ṭuan a heu tiah an rak zumh. Cucaah rawl ṭuan lio le rawl ṭuan hlan ahcun a thi cangmi an nu le an pa hna sinah khan hiti hin thla an rak cam. “Rawl ṭuan domh kan i tim cang i kan nu le kan pa aw kan veh kan vat ti hlah u, kan tlawng kan kai ti hlah u, rawl kan ṭuan chungte cu rak i din ve ulaw tiah rau kan in hneek hna ee,” tiah an rak ti hna. Rauhneek timi cu vok a si loah arpi/ arhli, changvut le zupu hei tibantukin an rak hneek hna. Rauhneek timi i a sullam cu mithi cia thlarau he rawl ṭuan lio i umṭi le biaceih khuakhaan ṭi cu a nungmi hna caah sungh le zatlak puicimh ah an rak ruah caah an fa le nih an duhlo i an thlarau kha “ra hlah u” tiah an donhnak hna can ah raithawinak phunkhat bantuk a si ve.
(i)Laamsirh
Laamsirh hi cu puul thi sar thi ti a umlo i miṭhawng ṭha si lawngah tuah khawhmi a si. Laamsirh cu an mithi zunngaihnak le tirhtuamnak vialte aa lim dih hnu i a tlangkawmnak a donghnak caah an tuahmi phun a si. Laamsirh timi cu mithi tirhtuamnak lei i a cungnung bikmi a si caah sunglawi taktak in an rak tuah tawn. Laamsirh cu innpi timi le thiing timi in ṭhen hnih ah ṭhen an si. Innpi timi cu an fanu an fapa laamsirh a tuahtu inntek kha innpi ti an si i, cun thiing timi zong cu laam an sirhmi mithi aiawh in mithi lei ṭuanvo a latu tinak asi ve. Thiing cu laamsirh puai kha sunglawi khun seh ti a duhmi hna nihcun khua chingchan i khua dang hna zong kha thiah khawh an rak si. Cu bantuk thiing an thiahmi hna nihcun laamsirhtu khua ah khan ṭuanvo latu thiing a dot hnihnak kha an i sawm hna i, cucu innpi le thiing timi hna an i thleidannak cu an si. Thiing thiahmi nihcun innpi kha tei kho dingin an khua i miṭhawng le micak kha zureu thawl he an sawm hna. Cun innpi zong nih thiing thiahmi cu tei kho ve dingin an khua chung i miṭhawng le micak kha zureu thawl he an rak fuh ve hna.
Cu bantukin miṭhawng le micak fuhmi hna cu laamsirh puai ni ah peihbuan co kho dingin an rak i cenh tawn hna. Thiing thiahmi nih si hna seh, innpi si hna seh ruakhua tlak thiammi hna kha zureu thawl he an rak sawm hna. Laamsirh cu innpi nih khan thiingtlir timi an rak sawm hna i zaan fate laamsirhtu ding hna inn ahkhan an laam i zaan an rak vaar tawn. A tlawmbik zaan-kua zaan-sarih hrawng kha thiingtlir timi cun caan an rak hmang tawn hna. Laamsirh timi cu sirhte ni le sirhpi ni tiin ni-thum ni-li chung hrawng kha puai tuah a rak si. Sirhte ni ahcun sathah le changfun, haar huah le khual tlun ni hei tibantuk hna ahkhin hman a rak si i, khual thiing thiahmi hna cu lai khat thiing thiahmi inn ahkhan an rak tlung i an caam chung paohpaoh kha inn cu an inn bantukte in hmanter an rak si. Sirhte ni ahkhan sathah ding paohpaoh kha thah an si dih. Khuapi tlangzaam sia le vok heiti hna kha innkip in an zamh hna i khual kha a dangte in tlangzaam an tuahpiak hna. Sirhte zaan khan khual he lai he laam sirhtu inn ahcun laamsirh a dih tiang rawl ei a rak si. Sirhte ni ahkhan zu dah ding paohpaoh kha zu lei tlangtlatu sinah zupu kha cuzat a si tiah report an pek hna. Zu tlangtlatu hna nih a dah ding zu thaw le zu thawlo hna kha an thleidan hna i a thawmi le a tam deuh paoh cu sirhpi ni i din awk ah an rak chiah.
A thaizing i sirhpi ni cu zing deuhte in rawl ei an tuah i laamsirh cu an rak thok. Zupu zong cu tual chaklei ah pu 20 renglo an dah i faangzu le facang kum hlun zu kha thiing zu ah an dah i dawnkawng in an thlor i aithiing phomh kha an cawh, cucu rit awl khun seh an rak ti duhnak a si. Faangzu le facang zu kum hnih-thum hlun cu a thawt tuk ahhin khuaite sawhsawh silo in khuai-it tizu ko khi a bang tiah an rak ti tawn. Innpi mi sawmmi cu chokhlei par bang entui in laam sak dingin an i tlar ṭhup. Thuam dawh phuntling he mi dongtu pawl le thiing zubul cu aihre lupawng he zu thlormi hmaihuum hram ahcun an rak dir. Laamsirh tuahtu nupa hawl cu ṭumbut ah an rak dir i mithi ngeihnak zuunngeih hla kha an rak sa chung. Siaki le paran tumtu cu kan mah hi a biapibik kan si hei ti phun in nungak lei hla latu hna cu ṭheplo in an rak zoh ve hna.
Thington aw;
Khuachin tluangdang le thiing sinah,
Tleicia zuunrau in kan leng law,
Cerhlian nisung awiṭi sih mu ee…
Laamsirh ni ahcun thington aw hi hman a si, achan cu thiing timi cu mithi aiawhtu caa i thiahmi hna kha an si. Cucaah thington aw nihcun laamsirh caan i hmanmi hla aw a si ti a langhter. An hla a dongh bak ah thiing pawl cu khuang le hla he tualpar an hung phan colh ve. Cu hna nihcun hla an hun i sak pah i;
Cerhlian ninu kan hngak ko law,
Kan chumtual le runinn chungah,
Tleicia hrinhniang len lungawi in ee…
Thiing pawl cu an fahniang a thimi ai a awhtu hna nih khan lam hmai a sak hna i a mah nih hla aa thawhmi kha an sa pah. Khuang le sia-ki an tum pah, cun an laam pah buin ṭumbut lei i a rak dongtu a nu le a pa le cu a hei fuh hna i an hun i ton cun an kut an i sih i mithi le minung cu nichuah le nitlak hoih in zuunngaihnak hla fung hnih an sa i an laam ta (cu an laammi cu lehlaam ti asi). Thiing le innpi kha an i fonh hna i laam an i kulh. Zu hlun le aithiing cawhmi zu cu tlangtlatu zuphaw pawl nih cohkiak in hrai khat cio an dinh hna i an mawng phut i an ralṭhat lingte khi an si hna. Laam kulh chung ahcun an nu le an pa le mithi aiawhtu hna nih hla an i thawhmi cu an sa hna i an laam hna. Hmun dang ah sasir tleih dingmi voksa a can na, chiti le aithiing le cite hna kha hmaihumpi chungah a rak tuah na tiin an si.
Cuticun sasir a kawk lio na, zu a rak ding na, a laam na, chung a ṭuan na, a ri na, a rak i vel na an si. Pakhat pa cu a hung au i laam kha ngol cang u, ruakhua tlak kan thok cang lai tiah lek nawnte khin a hung au. Ruakhua tlak cu an hun thok colh. Ruakha an hun tlak taktak ahcun nu ruakha tlatu hna nih meithal an puah dingmi kha a liang ah a hun i khinh, cun mithi thil an kuatmi hna kha zaal in aa pai, ruakha cu khawn riat in tlak ding an hun ti. Cu hnu ahcun vawr hla cu an hun i thawh;
Rizung e, khawntlang liamcia ee,
Lungrawn e, khua dawh ah ee,
Neh zuun e, ṭhing khirh cu ee,
Faak chin e, an liam e, lungherh lai ee..
Meithal cu nu nihcun ruakha tlak pah in an hun puah. Ruakha tlak timi cu mithi lungawi ternak caa i tuahmi asi. Cuvial ahcun ruahkha kha sim ulaw inn car lei buuk i favai kha tual ah thle cang u tiah peihbuan hohatu pa kha a hung au. Favai cu an laak i peihbuan cu thok ding a si cang tiah an au;
Khuatin zaangcuai buan kau cang u e,
Cerhlian ninu liamser sual lai,
Kaamlo chuncha bang dir dih hna ee...
Laamsirh ahcun duh paoh in i paih phung a silo. Thiing le innpi tiin party tete in i paih phung a si. Hngakchia in thok phung asi caah innpi lei hngakchia mit pawt nawnte kha buan ahcun a hung to. Thiing pawl cu mithi lei an si i innpi cu minung lei an si. Paihbuan ahkhan ui le ar le nu hna kha luh terlo dingin ven an si. Biar tlaih le suumpom hna an i al ahcun lakthlak in an paihter hna. Paih ṭhawng deuhmi hna nihcun a lal ah an i thla khun. A leng in an vun hro chel hna an vun fak chel hna a si tawn. ‘Khah! khah! Buan Ceu vun laa cang, aw.. khah! relhlo a si ai’. An vun i kup ṭhan i Thang Hmung nih thawhpah vaangkau in Buan Ceu cu a nungak hmuhhngan ah a vun tei i ṭah zapei khat he a hung tho. An hung tho ṭhan i Buan Ceu nihcun a tha a tuk i kaktur in buan lai ahcun a tengh ve. Ziah ka tha na ka tuk? Ka tha na ka tuk ahcun ka dir kholo teh tiah a vun ti. Khah! khah! khah! voikhat veve nan i tei, atu aa tei paoh nan si ko khah an vun ti vial ah Thang Hmung nihcun kehlaak in a kedil zong kak viar in a vun tengh i Buan Ceu cu a kir. Cuticun an i pai lengmang hna i a donghnak i a ṭhawng bikmi nih buan cu a co. Buanco pa cu hmaihngal ngaiin a mitsir nungak zoh pah in a kal. Cu pa nihcun a fa min ah Buan Hmung aa sak ve;
Keiṭial vaanglai a hluan rua ka ti,
Buan cungnungbik sangcem ngun,
Taang ṭa ziik nei hngiarbik cem ee…
Rawl an ei dih cun innchung ah tar pawl kha an laam i tual lei ah nungak tlangval pawl zong an rak laam ve hna. An ṭian lai ahcun hla an hun i thawh ṭhan i;
Kan i ton zawn ahcun lung kaa lawm,
Kan ṭian in hnawnbor rualhawi,
Faakchin tlung ruangmang hoi lai ee… an rak ti.
Laamsirh pi ni cu a dih ruangmang cang nain a thaizing cu khuapite in khual rawl dumpi a si ṭhan. Belkheeng ṭawl le inn thianh a si. Khualtlung hna kal ni a si caah an lung a leng ngaingai hna. Tar deuh pawl cu topi ah an hung chuak hna i topum hla in an i hnem hna. Nungak tlangval le seino deuh hna cu an laam hna. Zurua cu din cawklo in an tlar i an ding hna. Ṭian ni ko cu a nuam khun an rak ti. A zanlei cu thithlah an ti i haukaa ah lungzur ngai in an ṭap hna.
Tleiicia tlanghra nan liam ni fah cu,
Laihlum sunghno le rualhawi,
Nan zuun faak kan tlem tuk lai ee..
An rak ti i an inn cio ahcun an rak ṭin hna. Cuti cun laamsirh puai pi cu an dihter ruangmang.
3.Chunhthah phun hna
(a)Zing vok thah
Zing vok thah timi cu bawilaam phun hramthoknak i an tuahmi a si. Zing vok thahlo ahcun chunhthah phun paohpaoh tuah khawh a silo. Cucaah zing vok thah cu cung-um timi phun pathian khuazing biak a si ve i khothlaban a ngeimi hna lawng nih tuah phung asi (Khothlaban timi cu chungkhar biaknak kong kan ṭial ciami chungah khan zohkhawh asi). Zing vok thah ruangah hin unau rual cung zongah i thleidannak a chuak kho tawn. Zing vok a thatmi pa nih a unau nupi le kha phun nauta michia an si ahcun zing vok a thahmi ke tleihnak nawl kha an onh hna lo. Cu an onh hna lo tikah buainak a chuak i, i hlawnh-thlet le i ralnak hna ah an rak hman tawn. Zing vok thahmi cu zintla dotla timi a si. Zintla timi cu a pum dihlak in a nak dihmi a si, a raannak pakhat te hmanh a um lomi khi a si. Cun zing vok thah ahcun an phunkhat a simi paoh kha i khumh dih phung asi, khual pawl kha chawnh phung an silo. Zing vok thah hnucun bawilaam tuahnak nawl an ngei cang.
(b)Sia chunh
Sia chunh timi cu zing vok a thah cang caah bawite bawi a duh ṭhanmi hna nih an chunh ṭhanmi a si. Sia a chunh a si ahcun sia a chunhnak in kum thum chungah bawite a bawi lai tinak asi. Asinain an sia cu sia dotlami a si a herh ve. Khuahrum vaangpa le cung-um khuazing, lulpi le vandar sinah thla an rak cam. Cu i an thlacammi hna cu; “Zingnu kan thei law vaangpa kan zoh law, nan mah bochan in fawh tilim kikawng chunh kan timh hi ee, kan mual photer lai u ci law, rawl sawm kan pe ulaw hmul-dum he thau-hlawng he kan vulhter ulaw,” tiah thla cu an rak cam.
Sia chunh ahcun biarpi an i keih i tawnlo an i soihnawt, pawngpi an i ponh i likuk an i put, cun thal bawm an i pai. Cu pinah feipi an i ṭhunh i fangvaar an vorh. Cu hnu ahcun sia cu zu an phuut i a hnakpang ah an chunh, cun sia hri tlai pawl nih an bawmh i an thah. Sia cu hrenlo in a phun hawi nih a calpaang in an tlaih. Cun an thah i eidin le laamkui cu an thok, cuticun a dongh tiang an caan cu an hman. Cucu sia chunh timi cu a si. Sia an chunh hnu cun bawite cu kum thum chungah bawi kho dingin timhtuahnak an ngei colh.
(c)Bawite bawi le sa reu
Bawite bawi timi cu khiing a hung rit ngaingai cang. Zaanchunh sia dotla kikawng naukhat tla a herh, sa reu bawite bawi cia pawl kha zamh awk ah sia pakhat le vokthau pakhat sum nga in a cunglei a herh fawn. Khuapi tlangzam ah vok pakhat le sia pakhat a herh rih. Hmun ei ah naa asiloah maṭhaan hei ti zong kha thah khawh a si. Khual tlun ni cu bawi thawh ni ah a si i cu ni ahcun sa thah ding paohpaoh cu thah dih an si. Sa paohpaoh lakah a biapi bikmi cu zaanchunh sia thah timi hi a si. Zing vok thah bantukin an unau pawl i an nupi le kha michia tuk an si ahcun an pasal le kha zanchunh sia hri tleih khawh an silo caah an nau hna (an nautat hna). Cu ruang ahcun u le nau an sinak karlak ah buainak le i remlonak tampi a chuak tawn. Cucaah zeitluk midawh an si hmanh ah michia phun a simi kha cu nau lai phan ruang ah ṭhit an rak duh hna lo. Zaanchunh cu zaan ah khuazing an chawnh khawh in siatum naukhat tla cu li le thal in an kah hnu ah fei in an rak chunh tawn, cucaah cun zaanchunh an tinak hi asi.
A thaizing cu bawipi ni, ni sungkhun cu thok ding a hung si cang. Zan khuadei an laam hna i zinglei cu zingte in bawi hmun ahcun nunu papa, hngakchia tiangin an chuak dih hna. Bawite a rak bawi cangmi paohpaoh cu ṭheng donhmi cungah an ṭhutter hna, sareu pawl zong cu cung ahcun an ṭhu ve. Sareu zu thawbik cu an thlor i sia ki in an dinter hna. Cun sareu rawl cu sa thaw bikbik le lai chiti in hnuaimi buh cu an hunh hna i hawi hlanah ṭheng cung ahcun an rak eiter hna. Cu hnu ahcun zapi pawl cu rawl ei a si ve i zapi nih an eimi cu sareu hmurhnawt ti a rak si. Bawite a bawitu hna nupa cu rawl an ei khawh cun an thuamthil dawhdawh in an ṭamh hna i inntual ah an chuahter hna. Puai i a laam dingmi paohpaoh nih an kulh hna i bawi tung phun kha an hun thok. Thlacam tiphulnak an tuah khawh in thlacamtu pawl nihcun bawi tung cu voi sarih a siloah voi kua an hel hnuah zapite in an kulh hna i an laam. Cun zanriah cu an ei hna i zanriah khim in paihbuan an ser. Bawi rawl ei ding an sukmi favai an khonnak buk cu an cawi i tual lai ahcun an tlet. Buan a kautu dingah tiah hngakchia pahnih an thokter hna i bawi zawh ah a rami khual le lai tiin an i pai hna. Paihbuan chungah ar, vok, ui le nu hna kha rak luh phung a silo caah paihbuan vengtu tlangval pahnih thum nih ṭhiangṭhunh pum he an hel hna. ‘Laimi nih puai an tuah caan paoh ah paihbuan hi a donghnak zaan ah tuah phung a rak si’.
(d)Chuncung bawi
Chuncung bawi cu bawitung ah tung sangpi bunhlo in thing ṭawl a fekmi ṭe hnih in a ṭemi kha an bunh. Cu thingṭe ahcun an thahmi salu hna cu an taar hna. An bawipi ni ahcun an biakmi khuazing khuahrum hna cu bawi zawh an sawm hna i hiti hin thla an rak cam. “Zinghmuh aw cerhceu aw, kan zu ka zawh law kan sa ka zawh law, lenpuuk aw nellung aw, ka zu ka zawh law ka sa ka zawh law, an ti i an thlacamnak a hung dih zawn paoh ah kurh! kurh! kurh! tiah siaki le khuang kha an rak tum piak tawn hna. A dang puai paohpaoh hi cu kan ṭial ciami he khan aa khat dih ko. Puai dongh zaan i paihbuan cu zoh zong an dawh hrim ve ko. Buan leng in cun mah khua ṭanhnak lungthin he nungak pawl hna cu thuam dawh in i fawm hna kaw, cu hngaknu pawl hmai i pasal hawi kaktur i hun i tei cu tuar a har bakmi a si ve. Teitu hun si cu an hmaihngal le an mitau ahkhin lunglawmhnak lawng a lang ko. Buan leng i a ummi samthlairem dawh nih a ka hmu hnga maw? tiah an mit zong cei viar dengin nungak cu an hei ngia hna. ‘Paih timi cu lai miphun hna caah cun a cungnung hringhranmi phung pakhat asi’.
Hla;
Favai buanco cungnung khun hna ai,
Valza ton ni ahcun leng,
Mi nih mitsir thli an ven ee…
Bawite bawi cu a dih nain a thaizing zong belkheng fim pah le pawngkam thianh pahin zurua an femh hna i chun hnu cu an laam ṭhan hna. Tar pawl cu inn chungah zaan an vaar hna. Khual pawl zong nihcun rawl an ei khawh cun tlun zai an rel ve. Bawite bawi le sareu pawl cu an sareu zaam cuai li nga zong cu nar lengmang in laang in an i zawn hna i an tlung cio hna. Sareu timi cu bawite a bawi lomi hna kha bawite a bawi ciami nih a ṭhit ahcun bawite bawi tilo in sareu an ti i a fawinak in an tuahmi phung pakhat asi. Bawite bawi can ah pommi asi i cucu sareu timi phung pakhat a si ve. A bawimi dang le sareumi dang an um a si ahcun sareu zu le sa a ding a ei kho ve i sareu zaam kha a laak khawh ve. Cucu sareu timi cu a si fawn. Nu-nawn caah hi bantuk phung hi cu tuah a rak si bik (Nu-nawn timi cu pa pakhat nih nupi a maak hnu asiloah a nupi nih a thih taak hnu i a hun ṭhit ṭhan mi a nupi tinak a si).
A pasal nih a thih taak cangmi nu zong nih khan pasal dang a neih tikah a pasal thar kha sareu cu a tuahpiak khawh ṭhiamṭhiam. Bawite bawi cu midang an bawi ah sawmmi an si ahcun sareu zaam kha pension ei bantuk khin an ei ve. Bawite bawi puai i a biapi deuh hna cu hi vial in hin a dong i khual pawl zong cu ramriak tlung bangin an tlung hna.
(e)Cakei fim
Cakei fim cu bawite a bawi cangmi hna ti dahlo nihcun fim phung a silo an rak ti. Keipaw fim timi cu tuanbia in aa thokmi a rak si i cu tuanbia chung i mikei pa nihcun Mang Hau nih lai hngaknu Tin Sung cu a rak ṭhit. Tin Sung le a pa nihcun cu pa cu mikei a si an rak hngallo. Tin Sung cu Mang Hau te khua i aum hnu lawngah Mang Hau cu Mikei a si kha a hngalh. Mikei asi kha a hngalh tikah a ṭih tuk i a pa le khua ah a zaam taak ṭhan. Mang Hau nihcun Tin Sung cu a dawi i a pa le inn cu a va phan. Tin Sung cu seh ding in a zawnh tikah Tin Sung nihcun ka pa ka chanh ka chanh tiah a ti i a pa nihcun Mang Hau cu li le thal in a kah i a thi. Cun, a pa nihcun Mang Hau lu cu a tan i vampang ah a taar. Voikhat cu a pa sia khalh i a kal kar ah Tin Sung kha innleng ah thiam a tak i mikei pa luro nihcun Tin Sung cu, “Tin Sung ka lu hi pang ahcun taar hlah u, bual ah ka laampi ulaw cirh ah ka lu ka phum u, ka haa a faak ai raamro in,” tiah cakei luro pi nihcun a hun ti, Tin Sung zong cu a mit phing dih in a ṭap ve.
Tin Sung nihcun a pa a hung tlun in thil umtuning cu a chimh dih i, a pa nihcun “cucaah maw na mit zong phing dih in na ṭah ka fanu, thal in ka kah lio i cakei pawpi i aa can ahkhan ka khuaruah pei a har tuk ve cu, ka fa nu Tin Sung aw na bia kan al bel ṭunglo, na nu he zuu tuah ulaw, sia kan ngei, vokthau zong kan ngei ko, mikei a si zongah cakei a si zongah bual ahcun a lu cu kan laampi lai i cirh ah a lu cu kan phum ko lai” tiah a pa nihcun a vun ti, cucaah a fanu Tin Sung cu a hna a ngamter.
Cu tuanbia cu pupa hna nih lianhṭhat sunparnak caah aa dawh a ṭha, a sunglawi in an rak hmuh caah mi va zuamnak le mi cung i va cuannak caah cakei fim cu an cawn i an tuahmi a rak si. Porhlawtnak ah “keimah velo maw, bawite kaa bawi, keibaw kaa fim, khuangpi kaa cawi” ti i minchalh tluangkhawnnak i hman awk ah le, an nih chung cu milian an si ti awk ah an rak tuahmi a hung si. Cu tuanbia cu pupa hna nih a nuam le aa dawh in an hmuh caah zuamnak ah an rak hman i rengkainak boih hmuh can ah an rak hmanmi a si. Cucaahcun a tanglei bangin timtuahnak an rak ngeih hnu lawngah har ngai in an tuahmi a si caah an si hmanh an rak i fah phah ve.
(f)An rak i timhtuahning
Bawilaam pipa an tuah ding a si ahcun khuavaang an auh hmasa. Cun zu an i ring, faangzu, facang zu hna kha kum thum hlun timi an rak uar khun. Kawm zu tu cu thla thum-li a si ahcun a zaa ko tiah an rak ti. Zu an sa i colh (thilnu) an phulh lioah hiti hin thla an rak cam chih tawn, “ka zu tho law, ka zu thaw law, nu hni phoih law pa biar phoih law, lupawng phong law ṭhirual chat law, nu dang hlah law pa dang hlah law,” an rak ti dih in an zu uammi ahcun meifar an vaan liomi mei-alh cu an sawh i “mei bangin fawh na alh lai ee” an ti i an rak uam. Zaan thum a tlin in zubel ah an rak rawn hna.
Fim dingmi cakei lu an hawl caan cu hiti hin a rak si, an mah khua chung i cakei a kapmi an um ahcun a chungril an chuah, cun favai an rawn i a hring in an fim. Cucu an rak i lunghmuih khun ngaingaimi asi. Cakei lu dang hna zong kha cawk dingin an hawl i asinain an hmuhlo ahcun cakei fim an duh ngai ko zongah an siaherh bute in bawite bawi in an dong colh. An duh bikmi cu pawpi lu asi i pawpi lu an hmuhlo ahcun pawlai lu zong an fim ko. Asinain pawte lu tu cu fim awk ngaingai ahcun an i lungsi deuhlo.
(g)Salu an don ning
Khua dang in cakei lu kha an hun tlunpi tikah hiti hin an rak don tawn. Cakei fim hna chung i an pa bik kha a sam a hnu lei ah aa thlah i kut hrolh aa hrolh, hni aa fenh, kor angki aa aih i nu thuam in aa thuam. Khotung (kho ke ngei) in changvut aa put i thla a cam, cu hnu ahcun changvut cu cakei lu ah a phulh i bongdaar tum pawl nih a hnu in an zulh ve, hmaibik ah a kalmi nih kingkawt naam he a khalh hna. Haukaa an phanh in cakei lu cu thingkua a si loah lungkua chungah khan an chiah ta, cakei fim ni a phanh tik lawngah bongdar he an hung laak ṭhan. Cakei lu paoh cu inn ah tlunpi ding le pang ah taar phung a silo tiah an rak ti. Mang Hau mikei pa a thih le caangka cakei i aa cangmi a luro a holhmi ahkhan, “Tin Sung ka lu hi vampang ah taar hlah u” tiah a rak ti ruangah khua chung luhpi le pang taar cu an ṭih i a phung ah an chialo.
Puai tuah ahcun khua chingchan le siaherh deuhmi hna paoh cu mi an thlah hna i an auh hna. Lai khat cu inntung kaanlo in lo lam kal an thloh dih hna, cun puai cu a thaizing in an rak thok. Khual tlun ni cu sa thah ni a si caah zu an daap i chungṭuan tlangtlatu hna nih haar huah le sa ṭheng donh le zaanlei rawl ei dingmi caah khuakhan lairel kha an kawi le cu ṭuanvo an rak pek hna (bual ṭheng donh zong ahcun ṭuanvo pek chih an rak si). Cakei fim timi ahcun a ni pi ni cu bual laam le ṭheng kai kha a si. Cucaah a zanlei cu bual ah rawl ei asi i cu bual ahcun savo kha phundang deuh in tuah phung asi tawn. Cucu bualvo ti a rak si. Cu bualvo cu voksa asi caah vok kha tam deuh in an rak thah ve tawn. Cun sia sa le naa sa zong kha pek chih a rak si, asinain voksa tu cu vopi, vo lai, vo te tiin a thau kha phawt a rak si i zung-li zung-thum zung-hnih tiin an rak can hna.
Puai pi ni ahcun zing thaithawh ei khim le caangka in an i ṭamh i puai tuahnak inn ahcun an chuak hna. Cakei fim te nupa cu ṭheng kainak thuam he cun an hung chuak i an nu cu changvut chiahnak kho doṭhiang (kho tung) he a hung chuak. Cun an pa cu nu thuam in an fam an thuamh, ṭhihni an fenh, kor aa aih, ṭhirual an oih, ngun baan naal kutkhih aa khih, a sam an phiar i a hnu lei ah an thlahter. A sam par ah sui pum a si loah ngun pum an thlaih i hnatonh timi tumbul an tonh, a keh lei kut hngete ah lathlur an thlaih i tual ah an nupa in an dir. An hmai ahcun lam vaat pa nih kingkawt naam aa put, ral vengtu nih feipi chawntonh aa put i a zulh hna. Cu hnu in cun cakei fim hna nupa nihcun an zulh hna. An hnu in sahraang kap pawl nih vawr hla (hla do) sak buin an zulh hna i an ralkap pawl zong nih meithal he an rak zulh hna. Vawrhla a dongh paoh ah meithal an rak puah tawn. Cu hna pawl an hnu cun mipi nih bongdaar he an zulh hna i bual ṭheng donh lei panh cun an ke an phau i an kal hna. An kal pah i vawr hla an thlorhmi hna cu;
Fing le tlangzaa hrawng ee,
Keiṭial e, ramsa bawi aw,
Na len e, min sung seh tiin bual ṭheng ee,
Kan peel e, lio si ai ee, aw….
Vawr hla a dongh ahcun meithal cu phung! phung! phung! tiah zun tam ial in an vun puah. Bual cu an vung lut i ṭheng cu milaam bu nihcun an vun kulh, bongdaar tumtu pawl cu hmunkhat ah an um ve. Cakei fim hna nupa cu laam kulh chung ahcun an dir i bongdaar le cakei-lu khaal pawl cu zohcim an si hrimlo. Khuang le sia ki tumtu hna zong kha laam kulh chung ahcun lekthlar nawnte khin ‘kan mah nikhua a sibik’ heiti phun khin an i umter ve.
Ṭheng cu an laam tik i aa hnin kho ding in khin an donh i ṭheng a donghnak ahcun cakei ruak kha an khaan, asiloah cakei-lu cu bawm in an thlai. Ṭheng i cakei-lu chiahnak cu pe 6 hrawng sang in an cawi, cakei fimtu an nu nih ṭheng an kai lai ahcun hla aa thawh i;
Keiṭial tlang hrawng lungrawn khuazung ah,
Bualdim len sung kan khaal thlai,
Mai lai ṭheng par sang cung in ee.. a vun ti.
An nupa in ṭheng cung ahcun an ke an hun phau i an kai, ṭhihni le lemlu cu an nupa korṭial le baan naal kuthrolh he an lu cungah an kut hnih in an i thlir i an laam pah in ṭheng cung ahcun an kai. Ṭheng par an hun phaak cun an nu nih kho doṭhiang changvut cu a kut hnih in a vun cawi, an pa nih cakei lu cu nu lathlur in voithum tiang a vun kingh hnuah cakei lu ahcun changvut a hun phulh. Thla a cam i an laam buin milaam bu pawl sin ahcun an ṭum. An ṭum pah zong ahcun an kai lei bantuk khan an laam pah buin an hnu lei in an ṭum. Ṭheng i an kai kar paoh ahkhan milaam bu nih laam pah in ṭheng cu an rak heel, ṭheng cu voi kua an hel hnuah an ngol tawn.
Cun bual ahcun zaanriah rawl an ei hna i bualvo cu pasalṭha le pa orkhu pawl nihcun kum khat nguh in ceilak an ei khawh. Rawl ei khim cun zapi cu inn lei ah an rak kir i paihbuan an rak thok. Cakei fim pa le ral vengtu le cakei lu a putu le a khaaltu pawl hna cu khua in a naihnak bik cirh ah cakei lu va phum dingin an kal hna. Paihbuan a dih cun zaan khuadei an laam hna, ṭian lai an siang hrimlo nain khua nih a dei phuat hna.
Hla;
A daap pa nih kan run lum seh ti’n,
Val vial kan tling sakhnem run,
Toi ah ṭianlo lai kan hluan ee,,, an ti i an ṭin cio hna.
Belkheng fimtawl le innpawng thianhhlimh pah in zinglei rawl cu khuapite in cakei fimtu hna inn ahcun an ei hna. Zurua femh pah in chun hnu ah an laam hna. Meh hlur an nawn i hnahcang kawk in tihaang tello in an ei hna. Meh hlur cu sa haang in chumhmi mama kan timi khi asi. Mama cung i savo hna an chawnh a si ahcun an rak i lunghmuih tuk ve. Chaw le va tampi dih in an tuahmi puai cu cuticun a hung dih ko. Cakei fim cu bawite a bawimi hna paoh nih fim khawh a si nain cakei lu an ngeihlo ahcun an fim kho ve lo. Mang Hau mikei pa cu a thih hnuah cakei pawpi ah aa cang i, cu aa cangmi bual i an laampi mi a lu cu cirh ah an phum bang khan cakei fimtu hna paoh nih pupa chan ahcun an rak tuah tawn ve, cucu ‘cakei fim’ timi cu asi.
(h)Khuangcawi
Chin miphun Laimi hna nih bawilaam phun hi a dotdot in kan ngei i, zing vok thah, bawite bawi, keipaw fim le bawilaam hna an donghnak lei i a cungnungbik ah chiahmi hna cu khuangcawi, lawng tuk, rialsum bunh timi hna hi an si. Khuang voithum a cawi cangmi hna nihcun lawngtuk timi hi tuah khawh a si i voi sarih khuang a cawimi hna nih rialsum bunh khawh asi ve. Cucu bawilaam phun ahcun a donghnak lei an si. Atu cu biakchawnhmi he pehtlai in chunhthah raithawimi i a sangbik le a cungnungbik a dotkhatnak khuangcawi timi tuanbia cu kan hun thok colh lai.
Khuangcawi hmasabik chungkhar le khuangcawi hmasa bikmi khua si hi an rak i cuh tawnmi a si i cu bantuk cu ‘pupa hna sulhnu’ tuanbia tete zongah a um tawn. “Khuangcawi timi cu circik (zu phunkhat) nawl an cawnmi a si” a rak timi zong an um i, “sihlah ee, Senthang peng i Phaipha Ṭhianhlun bawi Mang Sui timi pa nih tholung khuangcawi a cawnmi pei a si ko cu” a rak timi zong an um ve. Pupa tuanbia hi an rak chim tawnmi ah Thlanrok pa khuangcawi ah zu le vaa pawl cu zu an rit hnuah cungmi le tangmi tiin an rak i do hna an ti. Cutan ahcun pei palaak cu cungmi an ṭhawn deuh paoh ah cungmi sinah aa ṭawm, tangmi an ṭhawn deuh ve a si le tangmi sin ah a rak i ṭawm caah an phu hnih in an rak duhlo i an phu hnih chungin cun an rak phuah. Cucaah chun zong ah siseh zaan zongah siseh rawl a hawl ngamlo i mui lai le nitla karlak ah rawl a hawl an ti. Cucaah mi lipleng deuh hmanh palaak dah na lawh tiah an ti tawn hna.
Khuangcawi timi cu a chuahnak tihna aa khahlo zongah pupa hna nih an sunhsak i an upat bikmi le cungnungbik i an rak ruah caah, a chanchan i i zuamnak ahcun a sangbik a si ko. Chin miphun hna cu AD 1700 kum i Chin Hills timi Laitlang an hung phanh ri in AD 1962 kum tiang khuangcawi timi cu a sunglawimi khuangcawi ti a si peng. 1962 kum in khuangcawi taktak cu um tilo hmanhsehlaw Lai miphun luatni Feb. 20 ni ah kum fate in a cheuchum tete cu cawn le langhter a si peng rih caah Lai Chin pawl hna caah cun a zi a ziam kholo i a cungnungmi le miphun a cawisangtu khuangcawi, miphun a dirkamhtu khuangcawi le miphun tuanbia sung a si ko rih. Pu Hei Vung le Pi Khuang Har hna nih 1962 kum ah Sihcang khua i khuang an rak cawi hnu in cun atu tiang khuangcawi taktak timi le khuangcawi hmaan taktak timi cu a um tilo.
(i)Khuangcawi nak ah an i timhtuah ning
Khuangcawinak i an i timhtuahnak ahcun a herhmi hna kha a phunphun a rak um. Khuangcawi i timh ahcun khuangcawi a bawmtu le khuangcawimi cawitu ding ah tiin khua chingchan hna kha sawm chih an rak si. Khua chingchan hna va sawm tikah hmurka lawngin thiah pung le sawm phung a rak silo. Khuapi tlangzaam zamh dingmi sia kha a nung in khua khat pakhat tiah pek a rak si. Khua tamdeuh sawm ahcun khua khat sia khat tiin a herh. Cucu ‘sapumcheh’ ti a si. Cucaah khuangcawinak i itimhtuah khawhnak ding ahcun neih-chah le rum zong a herh taktakmi a si. Cu bantukin a rak har caah cakei fim paoh nih khuang an rak cawi khawhlonak hi asi. Khuang an cawi hlan ahhin ‘kawnghau’ timi a um hmasa. Kawnghau an tuah hnu cun an nih chung nih khuangcawi an i tiim timi kha zapi nih theih khawh a rak si. Khuangcawi ahcun ‘sapumcheh’ ahkhan khua khat pakhat cio in pek an si i cucu a nung in khual an tlun tikah an mah le khua nih an i hruai cio dingmi asi. Cun puai tuah chung i ei dingmi (hmun ei) ah tiah nikhat ah sia khat thluahmah tiin rak thah a si, nithum a si ahcun sia thum thah, ni nga a si ahcun sia nga, ni kua an cawi ahcun sia kua tiin rak thah a si.
Zu hlun timi kha kum thum hlan in kumthum chung rak i rin cia a hau, facang zu le faangzu hna kha rak i rin a hau, cun kawm zu zong kha thla thum thla li dan hei tibantuk khan an rak i ring chih ve. Zu cu khuangcawitu ding mi i pu le tu le lafa a simi hna paoh nih an rak i ring cio hna. Khuami sawhsawh a simi nuhmei hna hmanh nih zupu pakhat tal cu an rak i ring cio ve. Nifar le pucing ( pucing timi cu a nupi pa le a mah nu i a ṭa le hna tinak) hna cu vok le sia aa ringmi hna zong an rak um. Zeica ahdah hi bantukin zu hi an rak i rin hna ti ahcun puai cu zu le sa a tam paoh ah a nuam an rak ti. Khuang cung in vorh dingmi a phunphun le ar le tangkaa hna zong kha rak i rin dih a hau i a ti kho deuh nihcun hnizuun le puan zuun tiangin an rak vorh chih. Khuangcawi nikhua a hung naih ziahmah cun khuangcawinak laang pali le hmaihuum, thleihtleng le a ṭamhnak phunphun hna kha an herh hna, cucu dumdaang puanzaar a si i nitlang a phentu ding ah tuahmi a rak si.
Cun khuangcawitu famnak dingah (thuamhnak dingah) ṭhihni, lemlu, lukhimh tung, hrihrual, lawngkaa, kuthrolh, hnatonh hna le a herhmi dangdang hna an si. Puai chung i rawl ei dingmi faang suk te hna khi cu rianṭuan hmanh a banglo an rak ti. Khuapi sum hna le sumkhal hna kha an pumh i sumtai kha rua in an ceh, hrihrual in an ṭawn i thla khat chung nungak tlangval le nutung patung hna nih zaanfa tinte in an suk i a puai ni nak hmanh in a nuam deuh an rak ti. An sumsuk an dih zaan ahcun changvut an den i banhla he an i meh an i barh hna, cun favai cu bukpi in an khon i, khuangcawi pi ni khuatin zaangcuai paihbuan i thlet awk ah an rak chiah.
Hla;
Khuangpi cawi cu vulvau ni chuah bang,
Tluang le lai kan hngah rel har tuk ai,
Ni chunhnu cang law ee, tiah an rak ti tawn.
(j)Khuangcawi khual tlun ni
Khual tlun ni cu khuangcawi aa thok ni a si cang i, zupu pakhat kha khualtlung caah an ti i khualtlung thar paohpaoh kha ton le dinter phung a rak si. Cu bantuk zu cu zu sawhsawh deuh a rak si. Cun chungṭuan zu an ti i bel dangin an rak dah chap, zapi zu caah an ti ṭhan i bel dangin an dahchap rih. Zupu cu a dawpnak zupeeng an bunh i din a si. Tar pawl caah khan dawnkawng in an thlor i zuhrai in an rak dinter hna. Khuapi tlangzaam sathah le hmun ei sathah ni a rak si. Tlangzaam timi cu inn khat hmanh hrelhlote in sazaam cu phawt an rak si. Tlangzaam an hrelh sual hna ahcun an hrelhmi hna inchungkhar cu puai ah sa va zawh velo in lo ah an rak kal tawn. Haukhar an ralbawi le soser le tlangbawi hna cu zaamthuan pek an si. Zaamthuan timi cu an rianṭuan man ah tiah a hlei in pekmi a rak si. Cucu khuangcawi ni lawng ah tuahmi si lo in ramsa innsa le tlangzamh caan paoh ah pek phung a rak si. Tlangzamh i hrelhmi hna cu rem ṭhan phung a rak si i an rem hnu hna ahcun tlangzaam cu an pek ṭhan tawn hna.
Khuangcawi an thok nikhat nak cu a hung phan i nikhat voikhat in khua dangdang pawl sapumcheh in an kawhmi hna nih khan khuang cu cawipiak ding an si i sawmmi khua an tam paoh ah a ni a sau deuh ve, nikhat ah sia le vok asiloah sia lawng zong kha thah hrimhrim asi. Inntek khua a simi hna nih khan hawi hlanah cawi hmasa a si, zing thaithawh eikhim in an i timtuah i chumtual ahcun an i saisa-ek lulh hna. “Zapi i thawn cang u” an ti hna i zapi cu a kam deuh ahcun an vun i neng hna. Khuangtleng cu tual lai ah an vun chiah, milaam bu le khuangcawi phu cu tlangcung chokhlei par bang entui in an vung dir hna. Hla in an vun hlawi hna i khuangcawi thuam dawh ṭialtling he khuangcawi hna nupa cu an hung chuak thluaimai. An zohnak hna ah miniam deuh pawl cu an hngawng thahri zong a kawih dih hna, iltlang cung puai zawh pawl cu vaurawng par en ciote khi an si ko. Khuangcawi hna nupa i sawmnak hla cu;
Ra chuak ulaw khuangpar kai cang u,
Semchin chan thum nguh in ngun,
Iang cu kan lenpi cang lai ee,
Khuang tlang cu tlar riat in an vun tlaih i a cawi dingmi nu nihcun, “naichailo keimah Ngun Iang sing ee, khuangpar ah fawh ka kai hi ee, lulpi nih ka cuan ulaw, vandar nih ka zoh ulaw, khuahrum nih ka veng ulaw vaangpa nih ka dirkamh ulaw, Ngun Iang ka ni a si ee, ka khua a si ee,” a ti i khuangchung ahcun a ke a vun chiah i khuang tlang a vun i tlaih.
(k)Khuangcawi lio
Milaam bu nihcun hla an vun sak i;
Ngun Iang aw thingsai ee khuangpar ah,
Kaiṭial ee vaa bang ee na thla ee zam len law,
Thingsai ee khuangpar ah, an vun ti.
An pa nih vawrhla aa thawh ve i;
Danghzing ee khuanu rak kan leng law ee,
Khuangpar ee cungah Ngun Iang ee,
Cungkai ee ṭialvaa bangin a thla ee,
A zam ee lio si ai ee, aw..
Khuangcawi pawl nihcun an cawi pah in hla bia an i sak, “Cawi ulaw cawi ulaw, Ngun Iang khuang ah cawi ulaw,” tiah an rak ti. Cuticun Ngun Iang cu khuang ah an cawi i a zaa aa zo i a laam, “cawi usih, cawi usih, Ngun Iang khuang ah cawi usih,” an ti i an vun cawi. Mipi nih an hlirh len bu cun a zaa aa zo i a laam chinchin. “Vawr ai law vawr ai law, chawhrang tampi vawr ai law,” an ti.
Tangkaa le hnizuun puanzuun hna le, thlum le al a phunphun a hun vorh i mizapi nihcun an i cuh i an i nuam taktak. “Vawr ai law vawr ai law, vokte keoh zong vawr ai law,” an ti i vokte a hun vawrh, “vawr ai law vawr ai law, arte keoh zong vawr ai law,” an ti i arte a hun vawrh ṭhan i an i cuh nak ah arte cu a vaang zong an boh dih. “Cawi ulaw cawi ulaw, a mah sunpar ni asi, cawi ulaw cawi ulaw thingsai par ah cawi ulaw, khuangpar ahcun cawi ulaw,” an ti i faakpi in an hlorh i a thla duk lengmang in an rak cawi. Ṭhum taktaklo in niamte i an vawr pah in hla an sa;
Khuangcawi hi roling in hmun camcin seh Ngun Iang aw,
Ngun Iang aw khuangcawi hi roling sehlaw Ngun Iang aw,
Cawi ulaw cawi ulaw, Ngun Iang khuang ah cawi ulaw,
Ṭhum ulaw ṭhum ulaw, Ngun Iang khuang in ṭhum ulaw, an ti i khuang in cun an vun ṭhumh.
Zaanriah ei khawh in laam le paihbuan thok ṭhan ding a si lai an ti.
Hla;
Khuanglian ee chumtual bualrei cung ah ee,
Cerhlian ni maw liamser tuan lai,
Kaamlo chuncha bang dir dih hna ee..
Cuticun paihbuan ahcun favai an hun thlet.
An chumtual dawh ahcun “buan duum ulaw” tiah an hung au. Zualko aw an theih cun miral chia pawl pahnawm pawl cheukhat cu a zundi a rak i thlohmi zong an um len. Culak ahcun ka nungak hmuhhngan ah pa zeizat dah ka tei khawh hna hnga? a timi zong an rak um ve. Zaangcuai paihbuan ahcun buancotu cu nungak nih an zoh nak hna ah mit chiahnak hmanh an ngei ve lo. An rak sunglawi ve hrim ko. Paihbuan a dih le caangka in laam tleng ah an i tlai dulmal i hla an vun i thawh hmasa bikmi cu;
Cerhlian ee ninu liamser hlah law ee,
Khuangmang Ngun Taang ni sungkhun hi,
Zai in kan awih lai roling seh ee…
Zu sa ṭian ni ah belkheng fimtawl le inn thianh pah in zu rua an femh (zufemh timi cu zu ṭhingṭaal a thaw deuhmi paoh kha an dawp ṭhan), chun nitlak khual tlun hnu ah an laam hna. Cuticun khuangcawi ni cu a hung dong. Khuangcawi hnucun lianhṭhatnak phun ah lawngtuk le rialsum bunh hna aa ba rih.
(l)Lawngtuk
Lawngtuk timi cu khuang voithum a cawi cangmi hna lawng nih tuah khawh a si. Khuang voithum cawi timi kha a har tukmi a si caah khuang a cawimi hna paoh nih lawngtuk hi an tuah kho velo. Lawngtuk timi cu inn hmailei tualpar i kutkatung aiawh i an bunhmi asi. Lawng tuk a duhmi nihcun an inn dithlisap thokin tual thlanglei ah tualpar tiang ṭhinṭhang kha an donh. Cun inn hmailei kha ṭhinṭhang in inntual hmailei kha thangṭial vaa-or timi in an kulh. Cun hmailei inntual chuahnak cu a chaklei le a thlanglei ah lawng thing ṭialmi cu bunh asi. Vaa-or thingpheng nakin a hmebik ah pe khat in a kaumi thingṭial pahnih cu a chak le a thlang ah kutka tung bantukin an bunh. Cu thingṭial lawng kutka an bunhmi cun vaa-or lengin ṭhinṭhang ahcun ṭhinṭhang bantukin hlei an donh. Cu vaa-or kulhmi le lawng thingṭial bunhmi, cun ṭhinṭhang bunhmi nih a kulhmi chung kha pupa hna nih chumtual tiah an timi cu a si.
Chumtual chung ahcun sia an zuatmi hna kha an khumh hna i lawng kutka kha an khar kanh hna. Cun ṭhinṭhang cu sia cite liahnak ah an hman i ṭhaal caan ah rawl le phun dangdang pho a haumi paohpaoh phonak ah an hman. Cun nu nih thiamṭial coihnak le thiamlaa a phunphun tonghnak ah an hman. Ṭhinṭhang cu pa zong nih tlah tonghthamnak le pher le ṭalawn te hna kha an tah tikah cu an rak hman ve. Khual lian an ngeih tikah zu an dah sa an thah hna caan ah le chunhthah tik paoh ah rawl einak le zu dinnak zu dahnak ah an hman. Cun chiatni le ṭhat ni ah a fimhlawmtu hna a si.
Ṭhinṭhang cu vaa-or leng in hlei an donhmi khan ṭhinṭhang kha lam ah an hman i innleng dithlisap tangin innleng le innchung ah an luhchuahnak asi. Cu bantuk tuahmi cu lawng a tu khomi hna inn le tual lawngah chumtual timi cu a rak tling. Lawng an tuk tikah khuangcawi bantuk silo in chunhthah dang bantuk sawhsawh in sia pathum le vok an thah ahcun tuah khawh asi. Cucaah lawngtuk cu a fawi ko nain khuang voithum cawi ta a herh ruangah khuangcawimi paoh nih lawng an tu kho velo. Zu le sa, eidin le paihbuan le laam hna cu tuah dih asinain khuangcawi bantukin rumra ngeimi a silo. Lawng phun ni cu an nipibik a rak si ko.
Lawngtuk timi le rialsum bunh timi hna cu khuangcawi hnuah tuahmi cungnung deuh ah pupa hna nih an chiahmi a si caah a tlangpi lawngin kan hun langhtermi asi.
(m)Rialsum bunh
Rialsum bunh timi hi milian caah cun sunpar, bawilaam le chunhthah hna i an donghnak aziik a si. Lam dangdang in chunthahnak cu a um rih i cu hna cu hrirai biakchawnh phun aa tellomi sawmtuk, fanu ah le palakthah tibantukin a phunphun hna an si. Rialsum bunh cu lawngtuk khawh hnu in khuang kha voithum tal a cawi rih a hau. Lawngtuk le khuangcawi timi hna cu khuang voithum cawi nih a dan i khuang voi sarih cawi hnu lawngah rialsum bunh timi cu an tuah tawn. Cucaah khuangcawi bantukin a dotdot in aa peh velo caah khuangcawimi hna paoh nih lawngtuk an tuah kholo i lawngtumi paoh nih rialsum an bunh kho velo. A tlinhmi cu kan Laitlang ahhin mitlawmte lawng an rak um. Rialsum bunh le lawngtuk timi hna cu khuangcawi timhtuah ning he aa danglo. Sia pum zamh a um velo caah sia pathum le vok in tuah khawh a rak si. Thingṭawl fekmi kha ke ngei sum ah an saih i dawhte in an ṭamh hnu ah sa an thahmi thi kha an thuh i chumtual iltlang ri pethum peli duh hrawngah an bunh. Cun rialsum velchum ahcun milaam bu nih an kulh, rialsum bunhtu nupa hna le tlangbawi nih thla an cam hnuah changvut an phulh. Rialsum bunh mi cu milaam bu he voi khua an hel hnu in tlangbawi le inntek te nupa cu an chuak i inntual ahcun an laam hna.
Hla;
Khuangcawi lawng kutkaa le rialsum cu,
Semchin chan zeizat tiang hmun hna lai,
Inn ṭamh ṭhinṭheng vaa-or chumtual dawh,
Zai in hloi sihlaw ee… tiah milaam phu nihcun an vun hlawi hna.
Rawl ei ser cang ulaw paihbuan kan tlai tuk lai tiah tlangtla pawl cu an hung au. Rawl an ei khawh cun favai buk cu tlangval pawl nih tual lai ahcun an vun thlet. Buan hritlai biarkaih rihlo tleirawl pahnih hna nih buan an hun kau.
Hla;
Ṭaangkawp buanhri an tlai cang hi ta,
Valraan pa men thawn u buan kam ah,
Keimah ve ti’n aa zuum val ṭhawng rual,
An dir har tuk lai ee..
Puai a dongh zaan paoh cu zaangcuai zaan ah an hman. Paihbuan a dih cun co kholo hla zaangzun hla, leng sung hla, paih ṭhawn hla, sakah hla, co kholo hla, lianhṭhat hla hna kha an sa i zaan khuadei an rak laam hna. Cuticun rialsum bunh puai timi cu a hung dih ve. A thaichun i an tuahmi tu cu bawite bawi le keipaw fim, khuangcawi lio i an tuahmi bantuk khan an tuah ve i cuticun an puai sunglawi a nuam khun tukmi hna cu a rak dong ve.
(n)Sawmtuk
Pupa chan ahcun bawite bawi, keipaw fim, khuangcawi, lawngtuk le rialsum bunh hna cu lianhṭhatnak i a cungnungbik ah an chiah. A changtu ahcun fanu ah, ṭhitumh puai hna le sawmtuk le palak thah timi puai hna an hung si. Cu puai phun hna le mithi tirhtuam le raithawinak a phunphun ruangah ṭhanchonak le fimthiamnak an tlolh le an nganh hi a rak si. An chan tiluan le thli hran an dawimi nih hin ṭumchuk le naunak a chuahpi hna tiah ṭhangthar hmuh ning in cun ti khawh a si.
Pasawmrel phun hna cu;
1. Ral sawmtuk
2. Sahraang sawmtuk
3. Rawl sawmtuk,
Tiin phunthum ah an ṭhen hna.
Pupa chan i Lairal tuk lio, phuhlam lulaak lioah a cunglei hna hi an rak uar tukmi le a sang tuk ah an rak ruahmi an si. Mirang pawl he an rak i tuk lio zongah an rak uar ngaingai. Japan ral lio tu ahcun an hun uar ning a tlawm deuh cang i Karen ral hnu le bang cun a um tilo ti awk a si.
Sahraang sawmtukmi pawl;
1. Vom
2. Ngal
3. Fung
4. Buvel
5. Cakei
Pupa chan lio ahcun sahraang ah an ruahmi hna lawng kha sawmtuk phung asi tiah an rak ruah. Buvel cu rul phun a si nain sahraang phunkhat ah an rak ruah ve. Cun cakei hi cu sawmtuk phung a silo i fim phung a si an ti.
Rawl sawmtuk timi cu rawl zeipaoh kha an ruah ning nak tam in kum an vui paoh ahcun lianhṭhat le mi va tei duh ah sawm an rak tukmi asi. An chan lio i sawm an rak tukmi cu;
1. Fatun (faang phunkhat)
2. Kawm (fangvui)
3. Facang, bete, sangra le rawl phun dangdang hna zong kha tuk an rak si.
Rawl an rak rel ning cu kitcheu pahnih ah sungkit, sungkit pahnih ah relkhat, relhnih ah pungkhat, punghra cu haante an ti i pungkul cu haanpi an ti. Kawm fangvui cu bor, sur tiah an rel i bor cuzat sur cuzat tiin an rak rel. Rawl sawmtuk an duh ahcun haante in an rel deuh tawn. Inn i an rawl chiahnak cu a min ah buk an ti i, bukpi le bukte in rawl cu innchung i caar lei ah an rak chiah tawn. Khuapi hrawm in an hmanmi cu tlangrel an ti i inn bing ah an hmanmi rel tu cu innthawngrel an rak ti. Innthawngrel cu tlangrel nakin a ngan deuhmi private nih hmanmi rel a rak si. Sawmtuk timi paohpaoh cu a tlangpi in an i khat dih i, an bia le an hla le vawrhla sullam lawngah an i dang hna. Sawmtuk a simi paoh ahcun hrangkhawn zu timi hi a rak cungnungbik. Chuanchaang ei a um dih i pasawm a rel lomi nihcun chuanchaang ei le hrangkhawn zu din cu a phung a silo. Asinain sawm atu ve lomi pa zong kha khual ah pasawmrel a vaa ton ahcun khua aiawh in chuanchaang ei le hrangkhawn zu din cu eidin fial phung a rak si.
(o)Chuanchaang ei ningcang;
Chuanchaang ei ahcun khua chung i pa ṭhawng deuh hna kha a tlawmbik pa thumli in an rak thiim hna. Cucu a ei kho lomi kilvengtu dingah an rak chiah hna. A ei kho lomi hna cu an sa eimi khan an cumhnak hna i kut an leh ve hna asi ahcun biatakte in an rak i vua tawn. Chuanchaang an eimi cu chang tlep khat, sathau vopi zungruk zungthum hrawng, sia satit cuai tan tluk, sarilpi sathin, zureu thawl khat hna kha an si i rawl le tihaang tu cu aa tello. Chuanchaang an ei dih in zapi nih rawl ei caan a hung si ve. Eikhim in cun paihbuan an hun thok colh, paibuan a dih cun zaan khuadei zudin le laam in an caan an rak hmang hna i an rak i nuam ngaingai hna. Hi puai ahcun nungak tlangval hna nih an duhmi hla paoh kha sak khawh a rak si.
Sawmtuk i chuanchaang ei ni cu ‘tlangvau’ ni tiah min an rak sak. Chuanchaang an ei lio ahcun vawr hla thlorh an rak hmang i cu an vawrhla thlorhmi hna cu;
Valraan ee pa men nihcun sang in ee,
Kan chawn ee tawn hlah ulaw ee,
Ral lian ee khuaivom hotleu fungvel ee,
Rawl sawm ee kan rel lio ee, aw….
Thington aw;
Sang cungnung hna khupṭhirual lakah,
Kaamlo minchaal hna maw tluang,
Deng tiang an len min sungcem ee…
Pa sawmrel cu a sullam hngalh khawhnak dingah a tlangpi in kan vun langhter. Chunhthah a simi paoh ahcun ka ṭial lomi zong ahhin paihbuan cu an rak tuah zungzal. Cucaah pasawmrel timi zong ahhin paihbuan an rak tuah ve. Paihbuan a dih cun zaan khuadei nungak tlangval hna cu an i nuam i an laam hna.
Dal 12
Chin Miphun Nih Kan I Ṭhitumh Ning
Biahmaiṭhi
Nu le va ton ning hi a phunphun in a rak um ve. Cucaah phungtlukbia i hmanmi zongah a hung cang i, “mi lut dawn hlah rawl lut dawn,” ti a si. Nu hna nih pa va fanh kha cu a phung ah mizei paoh nih rak ruahmi a si ko. Cun pa zong nih arsathah he nupi fanh cu lam an onh ve ko nain pa nih nupi va fanh timi hi an nautat deuh ngai hna. Pipu chan ahcun nu le pa inn panhlo in hmun dang khua dang ramlak hna i rak zaam timi hi a rak um bello. Cu nihcun duhnak aa tluk ti langhternak kha a sawh duh ngai ve. Hi a cunglei bantukin nu le va i ton ning hna hi a fawibik le a nautabik ton ning an si hna. Laimi nih ṭhitumh ning kan ngeihmi hna cu a tanglei ahhin a dotdot in kan hun langhter lai.
1.Nupi hal ning
Taitipur tu ah tiah minung pakhat fial hmasa a si i, nupi va haltu ding ahcun minung pahnih fial an si. Nu le pa hnatlakte in varlungtleng biachah le man rel buin aa ṭhium i puai zong a tuahmi hna ṭhitumhnak cu zapi nih an i ṭhitumh ning cio a si ko. Hihi cu a sunglawi ngaimi nu le va ton ning phun asi. Pa lei nih arsa an thah i nu lei nih an ahpiak, man zong ṭhate in an i man.
(a)Inlailenh ṭhitumh ning
Inlailenh timi cu lianhṭhat muisam a hun pu cangmi hna i ṭhitumh puai pical a hung si cang. Mi va teinak le mi cungcuang sinak ah an hmanmi asi. Nu lei nih laa tam deuh an ahpiak a hau ve i a tlawm lei ah laa kul tal ahpiak a hau. Laa timi cu pupa hna nih hiti hin an rel ning a si. Tilim sia cu laa sarih, naa cu laa nga, caw cu laa thum, vok laa khat, hna kha an si. Ah piakmi tlangzaam zamh pah ahkhan aa ṭhiummi nupa thar hna cu hmaibik ah an kalter hna i inntung kaanlo in inn khat hnu inn khat an pal dih hna. i mipi nih an hnu in bongdaar he an zulh hna. Sazaam, chang tlep, tangkaa, ṭhim, kawhrenh, lahmui, cite cuai, meilah, ngaleng caar le fangfaak, sapherh hei tibantuk hna kha an tuah khawhmi paoh inn kip ahcun an phawt hna.
Cu bantukin fanu ah le tuahvonh cu ‘inlailenh’ tiah min an sakmi a si. Khual nu an ṭhit ahcun chiahinn an ti i kawi an i tlaih i cukaa ahcun an celbual. Cu chiainn caa ahcun chiainn man timi kha a dangte in an hauh piak hna. Nupi ṭhi hna le chiainn i a ummi hna cu rawlhniang an timi kha an i cawih (rawlhniang timi cu buh le sa a hmin ciami kha an i cawih veve). Ṭhitumh puai rawl cu hmun hnih (nu inn le pa inn) hna ah khan an tuah i a hmun hnih ning in duhnak lei paoh ah ei khawh veve a rak si. Nungak le tlangval le hngakchia hna cu mifir bu an ti hna i mino bu hna cu hmun hnih ah an ei hna. Rawl an ei dih cun paihbuan an thok i an i pai hna. Paihbuan cu inn pi le chiainn tiin an rak i pai. An i paih dih cun inn chungah an laam hna. Cuticun pupa hna chan lio ahcun caan sung cu an rak hmang tawn.
(b)Puanparphah ṭhitumh ning
Ṭhitumh phun palinak cu a cungnungbik le a sangbikmi i a donghnak asi cang. Khual nu ṭhit le mah khuami lai khat ṭhit cu cawiliam aa dang ngaingai. Khual nu ṭhit ahcun an ratnak lam khua naihbiknak haukaa in nupi ṭhitu pa inn leng tiang kha puan phah a rak hau. Mah khuami ṭhit ahcun monu inn leng in mopa inn leng tiang kha puan phah a hau ve. Khual ṭhit ahcun man zong kha a hlei in manh a herhmi a um. Cu hna cu; lam vatnak, hlei donhnak, hauka luhnak, donnak, tual luhnak, puaknak le chiainn man heiti hna kha a herhmi an si. Puan phahmi phun cu lai hnipuan phunphun hna kha phuntlingte in phah a hau, a nguh lomi cu thilthaan dangdang le dawr thil cawkmi zeipaoh kha a nguhnak paoh in phah a si. Cun a bukbau phurtu ah salnu le ṭuankantu le vengtu ah salpa heiti hna kha an hmai kal ah a hau fawn. Cucu puanparphah timi a harnak le a cungnun khunnak cu a si.
(c)Puanpar an kai ning
Thaithawh an eikhim in hauka leiah an kal hna i puan phah cu an thok. Phah cia cu a vengtu an thiah hna i puanpar kai cu an hun thok colh. Sal pahnih hna kha hmaibik ah an kal i monu le mopa nihcun an kut sih buin zohzah thuam dawh he an zulh hna. Cun puan fimtu pahnih hna nih khan bawm he an zulh ve hna i an ṭa an pa le nukai i a rami khual nih an hun zulh ve hna. Mopa inn leng an phanh in cun an puai sungkhun cu an ngol i rawl an ei hna. An ei dih in favai an thlet i paihbuan an thok. Khual le lai tiin an i pai hna i miṭhawng an tam caan ahcun rawl ei nakin a nuam deuh an ti tawn.
A thaizing ahcun khual pawl cu an khua lei ah an tlung ve hna. Mo thar cu thla a det hlan paoh cu a maw le pathum hna nih an umpi caah mopa cu caang a zam kho rihlo. Thla khat a hung tlin in sulleh an ti i pi le pu khua ahcun an va tlung ve. Cu zaan in cun hmunkhatte ah an ihter hna i cu zaan cu ‘arcuk zaan’ an ti. An pu le nihcun vok an thah hna i an khua ahcun an tlung ṭhan. Pupa hna cheukhat nihcun ‘puanparphah’ timi cu chan tawinak asi an ti i a duhlomi zong an rak um ve.
Kan khuami nihhin Hakha nu pahnih puanparphah in an rak ṭhit hna i cu hna cu an chanling lioah an i thih taak hna. An fa le zong khuaawng tonglo le chan tawi le mi bu-aa deuh in a ummi hna zong an um. Pupa hna nih biaro riahmi cu a hmaanmi a lo ngai ko. Cucaah pupa hna chan ahcun puanparphah nupi ṭhit le pasal neih a tuah kho ding an si ko zong ah a rak duh lomi tampi an rak um ve.
(d)Man le rul
1. Ṭhuthmun rawl ( innkai )
2. Phunthawh (phunthawh timi cu monu i a nu le a pa sinah manhmi)
3. Pu man (monu i a nu ṭa le le a pa le sinah manhmi)
4. Ṭa man (monu a ṭa le le a chuahpi a si lomi an si zongah inn lak i a ṭa le manhmi)
5. Pa man (monu i a pa le a pa unau pakhatkhat paoh kha manhmi)
6. Salpa man (monu pa le sal hna kha an manhmi hna)
7. Ar aat man (monu i a chuahpi a ṭa silo in chungkhat a ṭa le pakhatkhat nih khan ar kha thla a camh i cucu monu le mopa biakamnak ding ah tiah an mah pahnih lawng nih ei ding in a pek hna. Cu ar a thattu le thla a camhtu, bia a kamtertu hna nihkhan ar aat man cu co asi)
8. Tuum man (rang a siloah sia heiti kha monu i a pa le phun thawh cotu nih an comi)
9. Ni man (monu i a pa far a simi a ni nih a comi)
10. Nu man (monu nu i a unau pakhatkhat nih a comi)
11. Kawi man (monu pa i a kawi nih a comi)
12. Maw man (Monu i a maw le nih an comi)
13. Ah man (phunthawh nih an comi thahpiak man)
14. Phah man (inntek ṭhiamṭhiam nih comi)
15. Lam vaat man, hlei donh man, hauka luhnak, donnak, puaknak, tual kainak, hlei kainak, ṭhut phah, keh ṭhu, orh ṭhu, ral veng, tibantuk hna hi a ni nih ṭuanvo a laak dih hna i a mah nih a duhnak paoh ah a ṭhen i a phawt khawh hna.
(e)Man thap kong
Man thap an timi cu, Bawi a simi paoh kha cu a thap in man hauh phung a rak a si. Thap khat cu dar bel asi ahcun khap thum in khap hra tiang an chawnh i cucu thap khat timi a si. Darkhuang a si zongah a nganbik in a hmebik tiang chonh khawhmi kha thap khat ti a si ve. Pu man timi cu a mahte in man i hauh phung a si i phunthawh le pu cu an man lam aa khatmi an si. Man le rul timi hna cu man a tam paoh ah thah-ah piakmi a tam ve. Fa an ngeih paoh ah pu le nih nau chuak ven phung asi fawn (nau kha zohpiak phung asi). Pipa deuh in an zoh khawhlo asi hmanh ah ar khokheng tal cun zoh hrimhrim phung asi. Cun a dir hna in a zoh hna ahcun arsa an rak thah ve a hau (keli ngeimi sa, vok tello in), cucaah an sunghmi le an hmuhmi kha aa rul lengmangmi an si caah kan pupa hna nih man le rul tiah an rak tinak hi asi.
(f)Arsathah sullam
Pipu hna chan ahcun kum 10 cung a simi nu pawl an hnuk a bom tiangin taklawng i an rak um lio caan a si. Cu bantuk nu hngakchia pawl i an hlawnthil cu na arte an rak ti hna. Pasal an ngeih tikah an ṭapa le nih kan fanu kan farnu hi nan kan ṭhit ahcun a mah can ah arsa kan thah ulaw kan phun sa ah kan hman lai an rak ti i arsa thah ahcun ar an rak i thah. An phun minung cu an hung karh deuh tikah an i zaa tilo i vokthau an rak hman. Atu ahcun vok can ah sia, naa, caw hna kha hman an hung si cang. Arsathah timi cu miphun dang a simi nihcun ei phung a rak silo i nu rul lei i unau le kawi le lawng nih eipi phung a rak si. Pucing le laafa timi tufa pawl nihcun eipi phung a rak silo.
Cucaahcun pupa hna nih arsathah timi an sunhsak nak le phun i hawlnak caa i an hman caah arsathah hlehlo le arsathah ei sawmlo ahcun unau sinak in na ka hlonh tiah an rak ruah i unau le phunkhat a simi kha i ṭhennak tiangin an rak hman.
2.Chin miphun man neih ning
Chin miphun cu man a ngeimi miphun kan si dih. Kan unau Lushei (Mizo) hna zong nihhin man an ngei ve i an phung ningte in bawi le chia tiin man tlawmtam an um ve. Cun monu lei nih an fanu cu hnipuan le thilthuam, tuhriam, sei le hnam, thiamlaa tonghthamnak a phunphun hei tibantuk hna kha an putter i a pasal le inn ahcun an kalter.
Tidim(Zomi) miphun hna zong nih man an ngei ve ṭhiamṭhiam i bawi le chia tiin man tlawmtam ning zong an ngei ve. Bawi deuh pawl cu sia riat, naa riat tibantukin an phung ningin an ngei i michia man cu a tlawm deuh ve. Monu lei nih putkalhmi a phunphun zong an ngei ve. Cun Falam peng zong nih man an ngei ve i, arti pum kha cuzat khazat tibantukin a manmi zong an um. Cun bawi le chia ti zong in an i dang ve i, monu lei in putkalhmi zong an ngei ve.
Hakha peng zong hi man a uar tukmi miphun an rak si ve i, Hakha chung lawng silo in Thantlang peng le Matu peng zong an i tel ve. Man ah salnu salpa, lo ram, rang, tuum (sia kikawng), daar a phunphun le meithal tiangin manh a rak si. Bawi cu a thap in an kal i thap timi cu daar-bel asi ahcun a hmebik khap thum in khap hra tiang cu thap khat ti a si. Khua lam hlat le tipi ral ahcun thap nga tiang tiin manh a si. Cun mah khua le lai khat ahcun thap khat thap hnih thap thum tibantuk zongin asi kho ve. Thap nga a simi cu thap khat let nga kha asi a hau.
Monu lei nih putkalh a phunphun an i putmi cu salnu salpa le lo ram tiangin an rak i put ve. An ahmi hna cu laa tiin rel asi. Laa 16 timi cu sia pakhat, naa pakhat, caw pakhat, vok pakhat tibantuk hna kha pakhat cio an thah tikah laa 16 asi. Mindat, Kampalet le Paletwah miphun hna zong hi man tampi aa manmi miphun an si ve.
Hi bantukin man rak i manh te hna hi chanthar ruah ning ahcun vawlei cung ah a hrut bikmi miphun kan si ko ti zong ruah a fawite.
3.Lai miphun nu le va ṭhen ning
(a)Va cung pa duh
Nu nih a va cungin pa dang aa duh ahcun va cung pa duh a si caah man paohpaoh a rulh dih pin ah arsathah zong kha khirh ṭhan a si. Cun sual man kha ṭhi fangkhih salaang zawnh timi vok thau sumnga le siapi kha a pasal lei nih an ngaihthiamlo a si ahcun a sualpitu pa nihkhan cawi phung a si.
(b)Duhlo ruang kir
Duhlo ruang i kir sawhsawh ahcun man lawng kha khirh asinain fa an neih hnu i a kir asi ahcun phunthawh le arsathah tu cu khirh phung an silo. An fale kha pa i a fa an si. A pa nih phunthawh le arsathah kha ka khirh dih uh a ti i an khirh taktak ahcun an fale paoh kha pu fa an si lai i a pa phun i hrawmlo in a nu phun a simi a pu le phun tu kha hrawmh an si. Cucaah an pa nih a fa le kong ahcun zeihmanh i ceih khawhnak nawl a ngei tilo.
(c)Nuva aa duhlo veve mi i ṭhennak
Nuva aa duhlo veve mi le ka ma ko, va kir ko tiah aa ti veve mi hna cu sumlaitan in bia an khiah piak hna. Sumlaitan timi cu man kha a zatceo te in, 100 hei ti kha 50 heiti bantukin sunghter veve an si. Cun kir sawhsawh belte cu man lawng khirh a si ko. Asinain a pasal he nu le va an si hlan i a kir asi ahcun arsathah kha khirh chih phung asi. Cun pa nih a nupi kha a maak ahcun man a manmi kha a sungh dih phung asi. Va cung in pa aa duhmi le a kirmi cu a pasal nih a serhmi ṭhihlawn kha a chuh dih khawh ṭhan.
4.Sual man le daan cawi ning
Mi pakhat nih midang pakhat kha a hliam tikah a hliammi pa i a hma kha a din fah ning in daantat a si. Cun bia le holh i an i ti tikah a bia dinh le fah in i ti a si ṭhan.
1. Lungkhen daan an rak timi hi a sang bikmi daan a rak si. Cucu khua chung tiang hmanh in chuah le dawi an rak si.
2. Rilṭial lainawng bia cu phunthawh, ṭhifang khih, salang zawnh le zu hei tiin cawi a rak si.
3. Hnamrung, sal, firtlei, misual pakei bia le vawlei ei tiang a phanmi hna ahcun siapi, cawpi le vokthau sum 3, sum 4, sum 5 tibantuk hna kha cawiter an rak si.
4. Bia tetuai le i sikvelh pipa asi lem lomi ahcun vok sum 3 le zu belpi tibantukin daan an rak tat hna.
Pupa chan lio ahcun rem hi a rak tambik. Zu le zu an si an i vel an ti, asinain zu ṭhiamṭhiam in cun an rak i rem ṭhan. Lu cumh, hna ṭam, thingtan tuk le lainawn tiang zongah khuabawi nih remh khawh lomi cu ramuk bawi zung in an biaceihnak cu an rak dong. Mirang pawl an hung kai hnu lawng in Vuanthok, Zipeng, Mangki le biaceih bawi hna hi an rak um.
5.Palak thahpuai a phunphun
Palak thah timi cu dodangh biakmi pathian khuazing le khuachia hnamrung, pinu paangval sinah chunhthah bawilaam bantukin raithawi le thlacam umlo in puai a phunphun le muikhumh thlahual an tuahmi le sullam dangdang ruang i thahdah le eidin tuahmi phun hna khi palak thah timi cu a si.
1. Fanu fapa puak
2. Innthar luh (peih hnawh)
3. Khual lian sathah
4. Salu meh nawn le zu hnaar (zu hnaar timi cu a fapa nih a kuttir ah vate hna a cheih khawh, asiloah sa pakhatkhat a kah ahcun zu a hnaarpiak, sa a thah piak, puai a tuahpiak tinak a si).
5. Ningzah mualpho thangchiatnak a phunphun hna le zawtfah hliamkhuai ruangah an tuahmi phun an si i, cucu muikhumh thlahual an ti.
Ningzah mualpho thangchiatnak hna kha huhphenhnak ah sia, vok le ar hna kha an rak hman hna i caw le naa an zuat hnu cun caw le naazong cu hman an hung si ve. Cun sifak mihar deuh hna nihcun arhli sen le zuu pu khatte zongin muikhumh thlahualnak cu an tuah ve. Muikhumh thlahualnak an tuahpiak hna hnu in cun mi nih holh teinak i a nang zunceh ekceh tibantukin an ti hna ahcun tazaa an cuai hna i an muikhumhnak i an dihmi kha cawiter an si. Muikhumh thlahual a chan cu kan ṭial lomi tampi a um. Achan pakhat cu mi nungcang kho deuh nihcun chunhthah phunkhat ah an ruah i a phupha lomi zongah khin an tuah tawn vemi asi ko. Cun, upadi bantuk zongin i vennak le i khamhnak caah an hman fawn. Muikhumh thlahual lomi cu zu-zaan sa-zaan le i sik tikah holh teinak ah an rak hman tawn hna caah hi bantuk muikhum thlahual cu a herh ngaimi zong a rak si ve. Atu chan ahcun thlacam thluachuah halpiak tiin a min thlen a hung si cang i muikhumh le arthin tuh tiin pupa bia rak hmanmi cu chanthar ahcun thlacam thluachuah halpiak tiah a min thlen a hung si cang.
Palak thah kan timi cu a cunglei i kan ṭial cang bang khan i huhphenhnak le i fahsakmi le i porhlawtnak le fanu puak le innthar luh le khual lian sathah le salu meh nawn le zu hnaar, hrirai bawlsannak tello in tuahsermi chunthahnak phun an si
Dal 13
Chin Pipu Hna Rianṭuan Ning le Kum Caan An Rak Hman Ning
1.Pipu chan i inn an sak ning le an min
Hi kong hi hla pakhat in bia hram kan hun domh lai.
Thington (caanglan aw)
Run inn sakhnem khuazaa tluangkip hawi,
Ṭhinṭheng vaa-or kan lawng rialsum nih,
Tluang dong bikcem ngaknu leng,
Ṭamh hluan kan ti tawn kha mu ee,
An min sulllam kan hun fainter ṭhan lai;
1. Run (run timi cu khua pakhat i a bute le a runte in, a rual in a ummi hna i an umnak hmun kha asi. A sullam nih a sawh duh bikmi cu hawi sinah i tel, hawi hee umṭi ti khi a sawh duh).
2. Inn (chungkhar cio nih an umnak, an din an einak, an ih an zaunak le an i nuamhnak a simi kha a min ah inn tiah an ti).
3. Sakhnem (an mah te nih khan thingrua, hrikhau, tlah di hna kha an laak i hmunhma an remh i an sak. Cu an sakmi inn ahcun a chung ah thli le ruah le ni lin tuar lote in an um khawh caah hnangamnak le lunglawmhnak langhternak caah a min ah sakhnem tiah an rak timi asi. Kan mah sakmi le tuahmi nih kan hna a kan ngamter ti sullam kha langhternak asi. Cucaah a min thum fonh in hla ah hin an chuankhaan tawn i aa dang ciomi a lo ko nain bia in chimnak ahcun inn ti hi hman bikmi a si).
(a)Inn a phunphun
1. Thing innpi (thing lawngte in sakmi inn a si i a cung khuh cu ngaidi in sakmi).
2. Cungcawi inn (a vampang ah thing chon lomi).
3. Phauhrawng inn (cungcawi a si i a mah cu rua in sakmi inn a si).
4. Bawkte inn (mipem thar le khual hei tibantuk hna caah inn fate in an sakpiak mi hna innte khi asi).
5. Tapcheu inn (a cheu vawlei, a cheu cungcawi in an sakmi inn).
6. Vawlei inn (zel donh lomi a si i vawlei kha ṭuang ah an hman colhmi inn).
7. Parthlaam inn (lo ah an sakmi cungcawi in an tuahmi inn khi thlaam ti a si).
8. Vawlei thlaam inn (lo ah an sakmi a si ve i ṭuang ngeilo in vawlei kha an rinh colh ve).
9. Deuchuk thlaam inn (lo i thlaam kha a cung an cih i a vaam chon haulo in an sak i cu a cung khuh cu thlaam vaam ah an rinh colh, cucu chuk lei hoih in an sak).
10. Riahbuuk inn (ram an riah ah siseh khual an tlawn ah siseh caan tawite caa lawng i an sakmi inn).
Ramuk bawi inn timi cu lam hra in a cunglei sau in an sakmi inn a si i, zaapi inn cu lam sarih in lam hra tiang hrawng lawng an si. Nupa-laa inn cu lam li in lam sarih kar hrawng a si i bawkte inn le tap cheu hei tibantuk kha cu lam li in a tanglei an si, thlaam cu lo bit kauh nih a neih ve i lo a kauh deuh ahcun lian deuh in an sak ve tawn.
(b)Inn saknak ah an hmanmi hriamhrei le thingrua
Hlan lio pipu hna chan lio ahcun tuchan bantukin hriamhrei hi duh paoh in hman ding an rak ngeilo. Inn saknak i an hman bikmi hna cu hreinu an ti i tuhmui bantukin phongh khawhmi hreitlung le fate in an tuahmi hachek, naam, ṭhulh hna an si. Cu bantuk hriam cu thing tuk caan le thing hau caan paoh ah hreitlung ah an rak hman tawn, a saih a themh a khuarnak te hna i hman an duh tikah an phongh i tuhmui bantukin an bunh i an hman. A haa (a hlok) cu thing a ṭemi kha an tuah. Lai tuhmui cu phongh khawhmi thingṭe ah an bunh i lo thlawhnak tuhmui ah an hman. Lai hreitlung le tuhmui hna cu Laimi nih an rak ser khawh vemi hriamhrei an si. A hnu deuh ahcun Mar nih an tuahmi hreitlung le tumhmui hna kha an hun hman i cucu Mar hrei ti le Mar tu tiah min an rak sak.
Thing khorhnak, thing ṭialnak le thing vihnak ah hachek timi kha an rak hman i cucu atu i cop le hringherh bantuk ah an rak hman bikmi a si. Hi bantuk hriamnaam hmang in hin pupa chan ahcun thing khaap-nga khaap-ruk tiang hmanh a nganmi kha an rak hau i zel le khamba, liangte le kaan, thluung hei tibantuk hna kha an rak seih khawh. Cu bantuk an hriamhrei i a hlok le a haa hna cu a fekmi thing le bauh a harmi phun cingling, vomha, khukkhi, ṭhiil, phansi tibantuk hna kha an rak hmanbik hna.
Inn saknak ah an hmanmi hna;
1. Inn tung ahcun thing le rua an rak hman.
2. Hrihruang caah thing, rua, mau, hnal, tursing tibantuk hna kha an rak hman hna.
3. Zel caah an rak hmanmi hna cu thing, rua, mau, hnal le sawphet hna kha an rak hman ve hna.
4. Vampang caah cun thing, mau, saihrem, sawphet, nemtenu kung, ruangal le a dangdang hna an rak hman hna.
5. A cung cih ding ahcun ngaidi, phai, rua hnah, thing hnah, hna kha an rak hman hna.
6. Thirkhenh can ah an rak hmanmi hna cu ṭhiṭhet, tlah, khau, zalen, zuunhri hei tibantuk hna kha an rak hman hna.
Inn cu an mah le tawk ciote in an rak sak i mi pem le nuhmei pahmei hna cu khuapi nih bawk an rak tomh hna. Khuapi nih a herhmi paoh kha ṭuanvo an laak i a lakte in an rak sakpiak hna. Bawi inn cu khuami le a ukmi hna nih thing hmang in ngan deuh le ṭha deuh in an sakpiak hna.
(c)Mirang kai hnu hriamnaam le thilri
Mirang kai hnu ahcun Falam, Hakha le Tidim khuapi saknak ah le Parau meng 6 dan bangla inn sa dingin vai kan timi hna Kala pawl le China miphun hna kha hriamnaam a phunphun he Laitlang ahcun an hung phan. Culio caan cu pipu hna nih tuanbia an kan chimh ah vai kai hnu vai kai hlan tiah chinchiahnak bantukin an rak hman tawnmi a si. Vai pawl an kai hnu cun hluah in thing an ah i hluahte le sobul le cop a phunphun le zipaw tibantuk le lettama thilri hna cu Laimi nih an rak hmuh ceo hi a rak si. Thing ahnak cu Kala holh in aaraa an ti i panibawlaw, bawlaw, bakat, dawrawn tibantuk Kala holh hna kha Chin Hills Battalion Falam ralkap nih thingah an thiam kaa ahcun khua i an va tlun caan ahhin chim an rak i ngeihmi le an uarmi a rak si. Tuluk sin i inn sa pawl le Kala sin i thing atmi hna thawngin Lairam khuakip ah thingah inn ṭhaṭha zong an hung um cang. Pupa chan i thing khap-nga khap-ruk pipi tlap-thum tlap-li i an chuahmi kha atu ahcun tum hnih nihcun inn pum a nguh cang. Canphio inn an sakmi kha a hlan ahcun an nih cu thir inn an sa tiah an rak ti hna.
Atu ahcun khuapi lei chimlo in lai khuate hmanh ah tlakrawh inn zong a um len cang i khuapi lei chinchin ahcun dot cuzat tiin rel a si cang.
(d)Inn hmun
Pupa hna chan ahcun inn hmun hoih ah hin duh ning an rak ngei. A ṭha bikmi cu chaklei hoih a si i pahnihnak ahcun nichuah lei hoih, pathumnak ah thlanglei hoih, palinak cu vansan lei asi i cucu tlaak lei hoih a si.
(e)Inn thawn ning
Inn an thawn ahcun hmai lei i thawn cu pa le thihnak a si an ti i an rak duhlo, thlanglei i thawn zong cu nu le thihnak an rak ti fawn. Cun, chak lei i thawn cu unau thihnak an ti fawn i, inn caar lei i i thawn le i sip lawnglawng kha a thiang tiah an rak ruahmi a si.Cun inn hmun le lo ri det cu chan tawinak a si an rak ti i miding le miṭha nihcun an ṭih i a chia tiah an rak ruah.
(f)Inn pungsan le a khaan an ṭhen ning
Inn cu a zawl in an sak i inn hmai lei cu mileng khaan a si. Inn caar lei cu zumput le rawlbuk chiahnak caah an rak hman, inn caar leiah innka an on i carchuah an rak ti. A changtu khaan cu ṭuang an ti i chiat ni le ṭhat ni caah a si. Tappi neihnak ah tappi fate an tuah i a min ah varlung an ti. Inn chiat tik I meithiang kaunak le sa thiang chuannak ah an hmanmi a si. Nungak le tlangval hna nih mei ceunak le i lennak khaan ah an rak hman. Nu le va le biapi hlapi, biaceih khuakhaannak hmun asi. Cucaah ‘varlung tleng biakhaanmi cu a fekkhun’ tiah an rak ruah. Nungak le tlangval hna nih bel-khuang tum i hlazai saknak le biazai an relnak zong a rak si fawn.
Topum aw;
Kan tlingte i tap cawi ee,
Varlung tleng kan duum ah,
Kan i ruang cio samthih haar ah bang,
A sangtu hlei umlo in ee…
tiah nungak nih hla cu an vun laak i bel-khuang te kha pik,pik tiah a vun tum ahcun tlangval pawl zong nih khan awpi in an vun zawnh colh hna i mah hngallo an hmawcarau in an i nuam hna. Varlung le tappi karlak cu vam an chon i haileng bawm an thlai, kuangkaa an timi thing pakhat an phah i mei bultu tonak a si. Kuangkaa tang cu thing chiahnak ah an rak hman i tap chak lei ah ihnak an donh i chakchaang tiah an ti, cucu nu le pa ihnak bik a si. Tappi le inn hmailei vampang karlak i ihnak an donhmi cu cangkun (nu nih nau an neih tikah kuun thian hlan chung paoh kha nau le a nu an rak ihnak hmun a si) an ti i cucu an fa le ihnak asi ve. Cun khual pawl paoh cu ṭuang ah rak ihter phung a si.
Cangkun le chakchaang an i tonnak cung cu khothlaban bahnak ah an rak hman i cucu a biapi taktakmi hmun le khaan a rak si. Tappi cung ahcun meicung an ti i thil chiahnak ah dot thum in an tuah. Cangkun tang cu tuhmui naamtong le innka hrennak thing pathum in a ṭemi sualhrenh timi chiahnak ah an hman. Tappi thlang zawn cu kuangka thlang an ti i cu zawn cu innka an onh i pokhlet timi an donh. Cuka ahcun tikuang le vokrawl kuang kha an chiah hna. Cun, inn chung i kaanphir an tuahmi ah hngakchia nih phanh khawhlo ding in thil chiahnak an tuah i a min ah kaandaap an ti. Inn hmailei vam cu kham timi in inn leng le inn chung karlak cu an kham. Inn ṭha deuh a simi inn hmailei innka cu a pum in an onh i vomkaa an rak ti. Innka hrenh cu aa-mah-khaan lak i a fek bikmi sualhrenh tawh timi in an ih lai fate an rak hrenh.
(g)Inn leng an tuah ning
Pipu hna chan ahcun an mileng khaan biapi bik cu innleng tiah min an sak. Innleng i vam ri khamba ahcun arpi farual riahnak nucir bawm an beek, innleng chaklei vampang ri ah arti titnak arder caah seichia an thlai i innleng vampang cu sa an kahmi taarnak ah an hman. Innleng cu zu dahnak le duhherh paohpaoh an tuahnak hmun le thiam tahnak ah an rak hman.
Topum aw;
Kilian hotleu vomkhuai le hreungen ee,
Zu zawng ee phuntling pangcuan khua,
Dawhcem ee sakhnem ee run fam u ee,,, an rak ti.
Sangsang;
Sangsang timi cu innleng dongh ah inn lai sutpi in a tlanglei ah donhhlei in an cawimi donhhlei khaan a si i, pe 4 pe 5 kau in an donh. Cucu ṭhutnak, ihzaunak, thiam tahnak, zuhoi le theihai, pumhra le buti tibantuk einak ah an hmanlek mi asi.
Ṭumbut;
Ṭumbut timi cu innleng sutpi in inn chaklei i inntung karlak zawn hlei donhnak a si. Hleihlak donh lonak a lawngmi vawlei cu sum suknak ah an hman i sum le sukkhal chiahnak hmun a si, cuka cu a min ah ṭumbut tiah ti a si. Sum timi cu fatun, facang, kawm solh, mumte, kawm zu, chihmui, khuhlu, aiṭek, sapherh hei tibantuk a phunphun kha an phomhnak a rak si. Cun ṭumbut cu raa, phiang, busul hna le hmin a har deuhmi paoh le sa thianglo sa hnawmtaam i an ruahmi hna paoh chuan nak tappi ah an rak hman. Sa thianglo an timi hna cu saseh sa, ruak hngah sa, mahte in a thimi sa, ui sa le tappi varlung i chuan ding ah an lung a si lomi sa paohpaoh cu ṭumbut ah lungthu pathum an bunh i thing chiava in an rak chuan tawn. Cucu ṭumbut timi nih a huap deuhmi an si.
3.Ṭhinṭheng;
Ṭhinṭheng timi cu innpeng dongh dithlisap tang in tual par tiang an donhmi khi ṭhinṭheng timi cu asi. Ṭhinṭheng cu ruah surhnak ah a ummi a si caah thing fek thing ṭawl an seihmi khan an donh. Tual par lei i a donghnak ah ṭumkainak hlei an donhpiak. An hman ning cu lam ah an hman bik. Pho a herhmi paoh phonak le tlah thamnak le tahnak heiti hna ah an hman. Zu dah zu dinnak le puai caan lo zongah rawl einak ah an hman. Sia an tlun caan ah tual ah an khumh hna i ṭhinṭheng cung in cite an rak liah tawn hna.
2.Tual (inn tual)
Tual timi cu mah le innhmai i hmun a lawnnak paoh khi a si ko. Innhmai a si paoh ahcun a bit zongah a kauh zongh, cun a cheng a rawnh zongah tual a si ko. Asinain tual bi le cheng zong kha hla an phuah fate in chumtual an ti cio. Cucaah chum timi tual cu a ngaingai ti ahcun mi lianngan pawl lawng nih an tuah khawhmi chum a si ti kha kan hngalhlo. Hla ahcun chum timi hi telhloin tual ti lawng i hman cu sa ah cite phulhlo he aa lo, thawtnak le iang a ngei velo. Cucaahcun hla ahcun chum timi hman hi a poilo nain zapi tual cu chum timi he cun van le vawlei bantukin an i hlat ve. Chum timi cu;
Run inn ṭhinṭheng vaa-or chum kulh rawn,
Tual i tilim kawng ṭha lennak kha,
Ṭhing riangmang cang lai ee..
Hi hla i a sullam ahhin vaa-or timi a hung lang. Vaa-or timi cu khuang kha voithum an cawi hnu ah lawngtuk timi a hung si i lawng kutka tung chak le thlang i an kulhnak vate-mit cuang thingṭial chonmi khi vaa-or an rak timi cu a si. Vaa-or cu inn hmai lawngah asi i tual chaklei le inn caar lei cu thinghau hruang in an kulh dih. Cun tual thlanglei cu ṭhinṭheng nih a kulh fawn, cuti kulh dihmi rawnte in chunhmi tual cu chumtual an timi cu asi.
Inn hmailei le inn caar lei i khamba cung a awngmi cu fipuah awng tiah an rak ti i harvar in an phih. Inn hmailei le inn caar lei i di an cihmi cu saptonh an rak ti. Inn chak le inn thlanglei i ruah ti tlaknak cu chiarbazir an rak ti, inn kil pali cu fengkeo an ti.
Kan pupa chan i inn le lo sining kong cu ka hngalh khawh tawk le kaa cinken khawh tawk in ka hun ṭial ve. Hi ka ṭial chan cu seino nih kan miphun tuanbia hi hngal ve hna seh ti ka duh caah asi. A hngal ngaimi bantuk i pupa tuanbia a chimmi pawl, a hmaanlo tukmi tuanbia ṭhangthar nih an ṭialmi kan relmi nih siaremlo ngai in a kan umter ruangah ṭial duhnak thinlung a ka ngeihter ve. Cucaah tuanbia ṭhingṭaal pi ka hun ṭial ve nak hi a si.
3.An cin rawl le pilmim
Pupa chan ahcun kan ram phul le phong hna zong hi tu le hmawng an rak si lio caan a rak si. Ram hmawng le tupi tamnak le tiva cerh le sih le tibual zong a tamnak, minung um bellonak ram a rak si caah ramsa phuntling le zu zawng le vaa phunkip umnak ram a rak si. Ram min zong a rak umlo i Chin miphun hna an hung um hnu lawngah min a hung ngei. Laitlang cu Khamtung tiah Tidim pupa hna nih an rak ti. Laitlang timi cu Laimi umnak Lairam ti duhnak a si i, Khamtung timi cu Tidim (Zo aa timi hna) kan unau hna umnak ram a si ve. A sullam cu kan mah holh in leh ahcun Khamtung ti cu lungpang a chengmi tlang ti kha a sawh duhmi a si. Falam hla pakhat ahcun hmun rawn kan tinlo caah tiin i ngaihchiat dawh ngai in an rak phuahmi a si ti hi zumh a um, cucu tawite in kan hun langhter lai.
Falam pawl nih an phuahmi hla cu zaan thlapa vaang tang i sak ahcun lung a lenter ngai;
Kawl rawn pi hi ee, a bual kan tinglo ee,
Nauta sing ee, nauta sing ee,
A bual kan tinglo ee, niang no ngai ee, niang no ngai ee,
A bual kan tinglo ee,,
Cu, kan ramte ahcun ti le rawl kawl cu a rak hau ve. Pipu hna i an chan hi hruh chan a si tiah a tlangpi in kan puh deuh cio hna. Hiti i ruah ahhin kan chuahsemnak, Mongolia, Tuluk, Tibet, Burma le Chindwin vahrawn, Khuakhen, Kalay, Kabaw (Plain Chin), hrawng i a umṭi, a pemṭi, a vaakṭi khom an si lai lo, an holh zong an rak i dang tuk hna, an i theithiamlo, an i ngailo, an i tlaihchanlo, cun miphun khat zong an rak si pek lai lo ti awk in Chin mi hna cu an rak um. Zeicatiah an i do, an i that, an i tlawnglo, i an i pal hna lo. Cucaah Mirang pawl an kai tiangin Lai ral an rak i do. Lo an tuah hmanh ah duhnak paoh tiin an tuah ngamlo. Ramsa, zuzawng, rit vaa ruang lawng ah silo in Khuakhen leido ral ruangah phaw le naam he lo lam inn lam ah i veng zungzal an rak hauh caah a bupi i lo tuah kha an rak herh. Cucaah cukaa thluatlang tiva kar tibantukin lo hmun kha an cheu an tuah i cu hmun cu pilmim (lo pil) an rak ti. Cu lopil hla bia ahcun pilmim an rak ti. Hla bia le biazai hi pupa hna nih iang an ngeih khun ve nak le a thuh khunnak biaro a si.
Hiti hin hla an rak phuah;
Kan thlawh pilmim lo cin rawl kan ven,
Ramsa phuntling zu le zawng lakah,
Leido ral ti hna ee…
4.Lo phun an ṭhen ning
(a) Zo lo (kum khat lawng thlawhmi asi)
(b) Lai lo (culh ram a si i kum tam deuhpi thlawh khawh a si)
(c) Cang hmun (cang hmun timi cu facang cin khawhnak ram tinak asi)
(a)Zo lo
Zo lo cu tu ram, hnah cang, thahau le saihmur hling hna an umnak asi. Kawm lawng cinnak deuh ah hman a si. Chi le zil mai zong a vui ve i cin chihmi cu a sinain a thlawh kha naam in thlawh a si caah a cing lomi an tam deuh. Kawm cu rawh a zaat deuh hlan in a riak in donh a hau. Rit kuang an sai i sa nih ṭih hna seh tiah an tum tawn. Thangrap a phunphun hna kha an chiah i mangkhawng kha khawngpi he khawngte he an do tawn. Zu vaa sa cu an ei ngai i vomkhuai ngalhriang hna zong kha khawngpi in an denh ve tawn. Hi bantuk tete hna hi a nuamhnak phun tampi a um ve. Ritdawn le lo riak nih hiti hin hla an phuah:
Topum aw;
Zolo riah cu zu le zawng lawng pei nan ti lai,
Tuhlum khuaivom sa le hotleu nih,
Kan hngak hna zan khuadei hlan ee…
Lo riak pawl cu kawm bauh a dih tiang an riah tikah atu lio ram dang tlawng nak hmanh in khua an tlunlo kha an rak rau deuh tawn. Tlun tik i an uarmi nungak vun hmuh lai an i ngaih ning cu hei tuak piak hna ahkhin nang zong na sive ko hnga, kei chinchin hi cu chim haulo. Khua an tlun tir zaan i an hla phuahmi hi hei ruat ko hmanh an rak mawh ve baklo ti ko u.
Kan i ngai maw ngailo ee,
Cutik chan khua riangruang,
A it hmasa ngailo kan cang lai,
Tinman thluai aw tuzaan cu ee..
Pupa chan i nupi fa le pawcawm a har lai ning hi mu! Tu le hmawng an ṭhiamnak hriamnaam le an riahcaw le an vaihlam, an hnipuan le an zaan vurhpuan, zaan i meiphu toh ding thing hlam, hna le congṭial tikur tibantuk hi um ngelcel hna hlah sehlaw lohbak an si ko hnga. Nang le kei zong hi hna cithlah le techin fapar hna i kan chan a rak silo cu khuazing le Pathian zeihuah hen kan huah hnga? ei ka ṭih tuk ee.
(b)Lai lo
Lai lo timi cu chim ram a lumnak ram a si caah thlai a phunphun hna zong cin khawh a si hlei ah kum thumli-nga-ruk tiangin culh le thlawh khawh asi. Cucaah lai lo culh ram ti zong ah an ti tawn. Chim ram i cinmi thlaici hna cu; banhla, fu, theihai phun dangdang, kawm, fatun, facang, phiang, busul, sangra, cangpang, bahra, ba, kawhra a phunphun, lei tang rawl pumhra phun hna le behrum, bête, mumte, senherh, hmakphek, chi le chihria, buanbok, belawi, bailep, hmaihrem, zil, mai, mairuun, vaimai, an thur, hamhhuai, khachuan, aithiing tibantuk kha a phunphun an cin khawh hna caah an cuap a nem i an hna a ngam. Facang belte hi a cin an theih hnu hmanh ah a thlawh a tam tuk ai tiah an rak cing duhlo. Cun cang hmun ram ti deuhmi cu facang tilo cu a ṭha tuk lemlo. Vawilei a khal tukmi le a linh deuhnak ram vawlei cu cang hmun ram an ti tawn. Cang hmun le lai lo cu pil khat chung i a ummi an si ko. Canghmun timi tu hi cu lailo he an i khat ko i an i dannak cu a vawlei le a thingram lawng kha an i dang deuh ve. Kan pupa cin rawl hna hi vitamin an ṭhat caah miṭhawng zaangṭha le midawh chan sau ngandam an rak tampi.
(c)Phiang
Phiang cu an cin hramthawk kaa i an rak i ei sual ruangah pawfaak in an zaw, an rak thi i khuavaang an rak auh i khuavaang nihcun a ei ning le a cin ning a cawnpiak hna ningte in an rak zulh i atu chan tiangin phiang kum timi hi pupa phung in kan zulh lan thai. Phiang cu kum thum dan ah nan ei lai i nan ei hlan ah arhli sen kha a lei nan dawh lai i a lei ruang a ṭemi kha van lei nan hoihter lai, a hmul buang kha nan chem lai i a hmul buang kha a leiṭe i a taan ahcun thlua nan chuak lai, cuti i phiang cangh zarh nan tuah hnu lawngah nan ei lai tiah khuangvaang nihcun a rak ti hna. Khuavaang nih a ti ningte in lawkih phung chung i um lio ahcun khuakip nih zulh le cinken a rak si. Cucaah phiang ci cu bumlo dingin vutcaam an cawh i thawl chungah an rak erh. Cun kum thum aa thok in an cin ṭhan i kum dongh ah phiang thar cu khuapite in zarh an ulh, inn kip in arhli sen le zupu in an cangh hnu ah ei thiang le ei ngam ah an rak ruah.
Cucaahcun kum thum dan i phiang cangh a si caah phiang cin kum cu phiang kum a si an rak ti i mei zong a hrang i sarthi in thihnak zong a tam deuh tiah an rak ruah. Phiang cangh cu ṭhangthar nih kan hmang tilo nain pupa sulhnu cu kan zulh ve peng rih caah phiang kum ahcun khuakhen a sau lai kan ti ve tawn. Phiang cu a thaw ngaingai mi zong a silo nain pupa hna nih an rak eidin mi phun lakah a cingcuai a tam i a ulhamh a rak tam caah Laimi nihcun rawl rinh ngaingai in an cing duhlo.
Theihherhmi:(1) facang cin lonak ram cu khalhkheng ram an rak ti, 2) facang cinnak ram cu hnah nem ram an rak ti, 3) phiang cu kum fate in cin khawh a si cang).
5.An belkheng le thil kho hmanmi
Chin miphun hna hi an mah le an umnak cioah an mah le rak ti khawh ning cio in nun hram cu an domh cio hna. Chaklei Laitlang he thlanglei Laitlang he, cun Mizo miphun le Naga miphun hna zong nih tlak-bel, tlak-kheng, zupu, pheihau tibantuk tiangin an rak hman hna. Ti thannak ah ruacong le ummtlai (tithawl) hna kha an rak hman hna. Haileng ahcun rua, durkeu, thing in seihmi hna kha an rak hman hna. Cun zung thiammi hna le mi teima an hung tam deuh hnu cun soser an hun thiam i tuhriam a phunphun le hriamnaam ṭha deuh hna zong kha ral vennak ah an ngei hna (cantiang). Kuakpihrum congṭial tikur zuknak le an duh bikmi zu thlornak dawnkawng tuah hna kha an hun thiam. Atu tiangin uarmi le hman a tlakmi thuamthil hna kha nu nih a tuah an hun thiam i an rak ṭhangcho ngaingai ko.
Mirang pawl an kai ahkhan kuakpihrum le dawnkawng, hniṭial cawngnak, tawnlo, thawiṭial an tenhmi hna kha Mirang pawl nih an hmuh tikah an khuaruah a har i Chin miphun hna cu an rak fak ngaingai hna. Pagan cozah chan i Kawlram kan umnak ah vawlei chung in an chuahmi hna zongah Chin, Pio, Tet miphun thil le neh hnu an rak hmuh hna. Asinain ṭhancho aa harhmi miphun tu cu kan rak si. Achan cu ram leng chuak ngamlo i khua khat le khua khat kha ral an rak i doh peng caah a rak si bik. Hi belkheng le thilri hna hmang hin chunhthah bawilaam a phunphun hna le raithawinak a phunphun hmang buin 1892 kum ah Mirang cozah kut kan hung phan kho.
Mirang pawl nih Tuluk le Kala an hun kai pimi hna nih dawr an hun tuah hnu in kan belkheng le kan fenhaih kan hnipuan le kan tuhriam hna kha a hun kan thlenter. Ṭhanchonak lungput zong a kan ngeihter i Falam, Hakha, Tidim khuapi hna zongah kan mah Chin miphun hna zong nih dawr an hun tuah thluahmah ve. Khuate lei zong cu chunhthah, bawilaam, le raithawinak tuah timi kha an hun hmang tilo. Fale siangin kainak le innṭha saknak, lei thuannak, meithal le saṭil hna cawknak ah an neih chaw cu an rak hman cang. Ruahnak kau deuhmi cu khuapi lei zongah an rak i ṭhial hna. Cun khuate lei zong ahcun belkheng dawhdawh hna kha an hun hmang hna i belkheng le tlah tahmi kho le bawm, ruacong le tithawl hna cu hmuh duh hmanh ah ngelfette in kawllo ahcun hmuh awk a um tilo. Atu ahcun Chin miphun cu kan pawngkam ram hna sinah zahpi awk in kan um tilo tiah kan hna a ngam.
6.Chin tlangval riahbuuk
Hlan lio pupa chan ahcun khua chung i tlangval hna kha a bupi deuh in an rak riakṭi hna. Cu bantukin hmunkhat ah an rak riah cu khuami hna caah ṭhathnemnak zong tampi a rak um ve. Cu a ṭhathnemnak cu hi hna hi an si: khua chung i inn a rianmi hna nih khan chuahkhel ah thingrua put le ngaidi phurh kha an fial hna, cun mihar le nuhmei pahmei nih rawl phurh hei tibantuk hna zong kha an fial hna, inn kaang meiṭet le mizaw, mithi um caan heiti hna ah khan zualko ah rian fial an rak awl. Cun, sa ral thawngpang chia a um tikah hmunkhat ah a riakmi phu hna kha khualu khuataw nan veng lai, nan nih cuka i a riakmi phu kha khua chung ah nan riak lai tibantukin an thiah khawh hna. Cuticun bawitlang hna nih nawl pekmi cu ṭuanvo ṭhate in le tlamtlingte in an rak lak tawn. A bubu in an riah ning cu hiti hin a si; Matu, Naga, Lushei (Mizo) le cheukhat cu nungak tlangval riahnak kha hmunkhat ah silo in inn dangte in riahbuk/zawlbuuk an sakpiak hna i nungak tlangval cu an riak hna. Cun Hakha, Falam, Thantlang lei tu cu khua pawng ah si velo in tlangval nih riah an duhnak ngaknu inn ah khan an riak ve. Ngaknu inn i a riakmi Lai tlangval pawl cu a phuphu in tiah nuamhnak an rak tuah tawn. Ti kha hnah in an fun i an i chep hna, meipok le tizik tibantuk zong khan an i kap hna i a donghnak ahcun an rak i pai tawn. Cuticun an i lehburh i nuamhnak ah an rak hman. Nungak te chung le an tlangval hna cu puai phun tete an tuah tawn hna i nungak chung lei nih changraang le banhla heiti hna kha an denh tawn hna. Khuaite hrawn le kehthei hrawn tibantuk, ngahring dawi tite hna ahkhan an rualte in an kal tawn hna. Tlangval pawl i ram an riah caan le ram an vaih caan i sa an kah ahcun nungak sa kha a dangte in an tuahpiak hna. Tlangval nih ngaknu caah zuput timi hna kha an ngei i nuamhnak a phunphun an rak tuah tawn. An puai tuahmi pakhat cu rawl thar a zat in hnianghrawm an ti i puai an rak tuah tawn. Ramsa a phunphun an zalh, arti le sapherh hna kha an i thawh i lo rawl a phunphun an chuahpi, zupu an daap, zuhoi a phunphun, faang zuhoi, mumte zuhoi, kawm zuhoi hna kha an cawh hna i nuam khun in an rak ei an rak ding hna. Inntek te chung nih vokrial timi vok nungak kha an thahpiak hna i hla an sa, capo an sai, rawl an ei i nungak tlangval hna kha rawl an i barh, a nuam hih tiin an dongter tawn.
An ngaknu lenmi cu lenlim caan nih a hun phak ruangmang ve i an ngaknu va ngeih ni cu val upa deuh pawl le bang cu an mithmai a panh ziarlo. Tleirawl pawl nihcun tlangval sa uaknawn in kan co hmanh maw tiah an nungak va ngeih i an ahmi saril ser ah a pak in an i pak ve. Tlangval pawl nihcun a bawm in zubel bel-ṭawnpi in an thlah ve. Pasal ngeih ahcun nungak nih ṭian sa timi kha thah phung a si ve. Cucu tlangval hna he an i ṭhennak sa a si. Vokthau an vun tlaih i a ngek thawng a theih cun nungak cu a lung a leng tuk i a ṭap. A lunglennak cu hla in a hun phuah hna;
Thlangkhun turhdim ka kal cang hnu cun,
Run ka pumh val no hawng vialte cu,
Varit hluaitleng tinglo bang,
An vai lai run inn kip ah ee.. a vun ti i a ṭap chinchin.
Tlangval sa cu a phur le a chungril kha tlangval he i barh awk ah tiah a dangte in an chuan i an chiahpiak hna. A pum ning in an can i tlangval upa kha a kutke le a lu an pek hna, a dang tu cu aa lo cio in an can hna i an phawt hna. Zanlei rawl dum a hung zaat cun a tlangval rual he an dangte in an ṭhu i an mitthli hai dildel tete in an ngeihchiatnak thilrit phur buin rawl cu hmun khat ah an ei hna. An paw cheu an ei cang lai tiin an nungak nihcun a mitthli aa hnawh pah buin tlangval cu rawl a hun barh hna i tlangval zong nihcun an barh ve. Tlangval pawl nih cun ṭian lai ah hiti hin hla an phuah ve;
Lungsak merem ko law Ngunkil aw,
Sempuak hrinhniang na cawi in,
Zuunṭhing puan bang a hnawh lai ee,, an vun ti.
Hi bantukin hin chan hlun puan bang a hnawh cangmi pipu chan ahcun khua caan an rak rel ve tawn. Harnak tampi lak le sifah bute in miphun lungput iang a ngeimi le rualremte in caan hman hi a sunglawi in a nuam ko lai tiin ruah ahcun atu kan chan rimnam hi cu vun ti a fawi te ko. Laimi kan tuanbia a thlum alnak te hi miphun dang hna sinah zahpi cu chimlo i uanpi awk a tlak ko. Nungak nu nih a fanu a fapa le a hawikom hna sinah ka chan lio ahcun kan run innpi khat in dahkaw tlangval ka rak pumh ve tiah roling in an rak i chaal ve tawn. Pupa chan lio i nungak tlangval tlonlen ning le rualrem ning hi cu uar an rak um hringhran ko.
7.Pipu chan i thil rel ning le tah ning
‘Chin pupa hna sulhnu’ kan zoh tikah tahnak le relnak hna hi a rak umlo caah an mah le duh ning cio paoh in tah le rel a rak si. Cucaah a hmaanbik timi le a dikbik timi hi a rak um kholo. Zeicatiah thil min le holh aa khah dih khawhlo caah a rak sibik. Pupa chan i a san lei an rak tah ning; mican, mautlor can, ruakui can, thing can, vantawng tibantuk hna in an tah ning a rak si. Cun a thuh lei an rak tah ning cu; kerek phum, khuk tiang, pheizim tiang, tai tiang, lai tiang, thin tiang, liang tiang, hngawng tiang, mipil, baan thlir, naam thlir, mautlor pil, ruakui pil, cun ruakui pil nakin a thuk deuhmi cu zeihmanh a um an rak zumlo.
A sau lei an rak tah ning; kutcaang can, kutdong can, khap khat, baanbawr can, dong khat, ṭaang cheu, lam khat, hei tibantuk kha asi i lam tampi in a dong ve. Cun a kau lei an tah ning cu; tinphaw kauh, zapei kauh, ṭalawn kauh, saphaw kauh, pher kauh, tual kauh, bawi tual kauh, ba hmun kauh, nuhmei lo kauh, bawi lo kauh, fing khat, kuam khat, tlang khat, peng khat, ram khat, vawlei pumpi kauh, van kauh, vawlei le van kauh tiin an rak donghter.
Zuatmi le ramsa an rak tah ning hna cu hiti hin asi. Sia an tah ning cu; sia fa, sia te, ki mom, zaa can, ki hna can, dongpawr can, dong khat, ki teeng chuak, ki vaar, tibantukin an ki in tah an rak si. Naa cu an ki in a donghnak lawngah tah an si, a ki puan zaar kauh tiin tah an si i a pum in cun tlaih cuzat tiin tah a si. Ngal zong hi a pum in tlaih, suum, tibantuk le ho chuak, chuaklo, ho vaar, ho kual tibantukin an rak tah hna. Cun, vom le vok, zazuk, zaatum, caw tum hna zong kha tlaih cuzat tiin tah an si. Ar cu arti, arfa, arṭhi, fek puak, arhli, arkhong, tibantukin tah an si i ar nu cu arti, arfa, arṭhi, arla, arla uat, pitir, ar pichur tibantukin tah an si.
(a)Kum le caan an rel ning
Pupa hna nihcun caan an relnak ah a tanglei bangin hin an rak hman; mitṭhep kar, tikur hmawm dai, buh hmin, zingkaa, thaithawh ei, lolam kal reh, thingphurh tlun cu, chun, ni mer, phiang ciar cu, zanriah chumh cu, lo lam tlun cu, mui kaa, pafa hmel palh, zanriah ei, to hawng, leng ṭin cu, ih rep, ṭim (zaan canceo), khuang tir, khuang cin, khuafing cat, pingvar ceu, arkhuang thawh, ni chuakcho, thaithawh ei, tibantuk hna in caan tawisauh an rel ning hna cu a si i nikhat le zaan khat chung an rak rel ning a si, thaithawh ei hi an nikhat tlinnak a si.
(b)Rawl an rel ning
Rawl an rel ning cu; suum khat, ṭhuam khat, pei khat, chumh khat, khiat khat, kit cheu, sungkit, tlangrel, inthawng rel, phur khat, haan khat, buk khat tiin an rak rel. Kawm tu cu bor cuzat tiin an rel tawn. Kit cheu pahnih ah sungkit, sungkit pahnih ah rel khat, rel hnih ah ṭin khat, tiin an rak rel i, chanthar ahcun ṭin cuzat tiin rel thluahmah a si ko. Zeizat dah nan ngeih ti i an i hal tikah fatun cu a haan in an rak chim i kawm tu cu a bor in an chim, cun facang cu a phur in an chim ve.
(c)Nithla le kum an rak rel ning
Nikhat cu zing in zaanlei tiang, zaan khat cu zaanlei in zinglei tiang, thla khat cu thlapa a det in a det nolh tiang kha ni sawmthum a si ve ko. A karlak cu thla hmui an ti (cucu thlapa mui an hmuhlo karlak paoh kha). Kum khat cu thla hleihnih a si ve ko i zarh kar rel tu hi cu a rak um velo. Cun kum an rak rel ning cu; phiang kum, be kum, raa kum, tiin an rak rel i cu pin tu cu phiang kum in a hun i thok ṭhan. Cun, an i chinchiahmi kum hna cu; arfi tlak kum, miinpi kum, vai kai kum, mangṭaam kum, maupar kum, puul kum, tibantukin kum hna kha chinchiah khunmi an rak ngei. Lopil zong in kum an rak rel ve i lopil kha an i chinchiah khawhmi vial cu a hmaan nain a cul le a ring kum kha an rak thleidan khawhlo tikah an kum rel ning kha a hmaan kho tilo. Cun tho an rak hmanmi zong kha a thla lawng aa khat i a ni an rak i khat kholo. Atu i kan hmanmi October thla i thlapa lai hrawngte khi tho ahcun an rak hmanbik.
Tidim nih khuado an ti i Falam nih fanger an ti. Thantlang nih tho an ti ve i Hakha nih Kuut tiah an ti. Cun Hualngo nih mimkuut an ti i Mindat nih cangleh an rak ti ve. Kawl nih mei vaan puai (mi-ṭhuun puai) timi an ngei ve. April thla ah Tidim miphun hna nih sialsawmkuut an ti i Hakha nih hlukhla an ti, Mindat nih siazeih tibantukin an rak ngei cio hna.
8.Tum awn phun an rak hmanmi le hla
Hlan pipu hna chan in atu tiang Chin miphun cu hla a uarmi le tum awn a phunphun a hmangmi miphun kan si. Tidim, Falam, Hakha le Lushei (Mizo) hna bantukin thlanglei Laitlang unau hna belte cu hla a uar tukmi an rak si lem lo caah zapi sak rualmi hla hi an rak ngei lemlo. Chaklei Laitlang le Mizo miphun hna cu hla phun tampi kan ngei i ṭhutpumh sakmi, laam buin sakmi, mah lawng sakmi, cun tummi phun hna zong kha phun tampi kan ngei nain hla sak lio i tummi hna cu khuang le siaki tum lawng hi a si bik. Cu hmanh cu zapi sak rualmi hla lawng ah hman a rak si deuh khun.
Khuangcawi hla, cakei fim hla, bawite bawi hla, ral thah, sahraang thah caan ah, sawmtuk hla, mithi tirhtuam caanah, laamsirh hla, thington aw timi hna hi hla kan rak ngeihmi hna cu an si. Cun leng sung hla, zuunngeihnak hla, fanu ah hla, rawl neih hla, peih ṭhawn zaangcuai hla, ngakṭah hla, muidawh hla, ram hla phunphun, nau awihnak hla, ṭhihlawn hla, ritdawnh hla, sakah hla, chan lio zuunṭhing hla, lenliim hla, co kholo hla, tum co hla, semcawi hla, ṭenpaam hla tibantukin hla lenglawng timi phun kha phun tampi an rak ngei. A sak ning aw cu a tlangpi in phun thum ah ṭhen a si i; topumh aw (ṭhut buin sakmi), laam aw (laam aw cu phun tampi a um), hla do (Hakha holh cun vawr hla ti asi i, hi hla hi cu pakhat lawng nih sakmi asi i a hla dongh leiah ‘aw..’ timi cu hawi nih hun sakpi mi asi. Hi hla cu sahraang kah le ral thah caan ah haukaa in an sakmi thanthlah hla asi. Milian an thih caan ah sasir ei le zupu kung ah an sak i ruak vui lioah thlaan tlangah an sakmi a si khun. Cun haukaa le thlaan ahcun a hla dongh lei ahkhin meithal an rak puah tawn).
Laam hla cu pipu chan ah aw tampi in an rak hmanmi asinain atu ṭhangthar chan tu ahcun aw hnihthum telawng thiam le hman khawhmi a si cang. Thingpar sang aw le thington aw, Duh Mang aw, sathang aw tibantuk a sak a fawimi lawng kha hman deuh an si. An mah le an sullam zawnlo ahcun sak an si tuk lemlo, puai sawsawh ahcun laam hla a simi paoh cu sak a poilo nain thawhṭhan hla cu Chrismas i sak a remlo bantuk khi a si ve. Cucaahcun atu i kan ṭialmi hla tete hna zong hi zapi nih thiammi aw lawng in kan hun ṭial hna.
(a)Tummi phun an ngeihmi
Falam, Tidim, Hakha le thlanglei Laitlang le Mizo hna he zong tum-awn kan ngeihmi hna hi kan i khahnak a tampi ve i cubantuk ṭhiamṭhiam in aa khat lomi zong tampi a um kho ve.
1.Khuang : Khuang cu thingkua hawr le savun in tuahmi asi i, khuang cu khuangpi, khuanglai, khuangte ti phun in khan an aw aa dang cio. Khuang tum a thiammi cu mi sunglawi ah ruah an rak si. Vaarlung tleng i an tummi cu belte khuang a si i a kaa kha savun in an ṭawnmi asi i minung pakhat nih kut khat lawng in tummi a si).
2.Siaki: Siaki cu pahnih in an tum i khuang aw he cun a hun i rem ngaingai. Amah belte kikawng ki le siapa ki kha an rak uar khun. Siapi ki an tum ahcun laam a nuamlo a aw a chia ti can ah “siapi ki in laam tlo hlah, nupi bia in bia sihlah” tiah an rak ti tawn).
3.Daar : Daar ti lawngin chim ahcun a ngalh awk a fian deuhlo caah tummi daar kan ti lai. Daar bu, daar khuang, daar mang, daar raang, daar te rual, daar khing, daar ṭheengṭheeng tibantuk hna hi an si. Daar tum caan cu a rak tam tuk lemlo, sahraang kah ni le ral lu don ni, milian thih ni, cakei kah le cakei fim ni, sawmtuk ni tibantuk caan i ni sungkhun ah tum an rak si tawn. Conglaizawnh timi cu bopeng in an tum tawnmi a si i ṭheengṭheeng timi cu sumsel ti zong in min a ngei. Darkhing cu zualko thawngthanhnak ah a ṭha. Kan pupa hna nih an rak hmanmi daar hi, Kawlram in a hung kaimi kan si tiah kan ṭial cang bang in, 1892 kum Mirang uk an si hnu lawngah daar tummi a phunphun hna hi neih dawh an rak si in a lang. Achan cu tangkaa in cawk a hauh caah tangkaa cu mirang nih an kan uk hnu lawngin hmuh le hman a rak si.
Sui, ngun, daar, thir, ngen, kahi, tawngca hna cu kan ram Laitlang ahhin atu tiangin a chuak rihlo. Cite belte cu Lai cite timi cu an rak ngei. Hakha peng ah Senthang ci, Falam peng ah Tlau ci, Tidim peng ah ci al lawng silo in ci kha zong a rak chuak. Thlanglei Laitlang i Matu peng hna cu caang-al hna zong kha an rak hman ve. Cucaah kan Laitlang in a chuak lomi daar a phunphun hna hi Kawl ram i an rak um lioah pipu hna nih an rak hmuhmi le an rak theihmi a si caah duh awk ah an rak hngalh hi si dawh asi. Cuticun Mirang an hung kai hnu in Chin miphun chungin ralkap a tlami hna nih dar a phunphun le tummi hnacu an rak kaipi i cu hnu cun Laimi hna nih hmunkip ah dar rual, dar khuang, sumsel, dar khing, muko tibantuk hna a phunphun kha ralkap hlun a simi inn ahcun ṭhangthar hna nih hmuh khawh awk in a hung um. Cucaah Chin miphun nih kan hmanmi tumawn (music) hna cu ramdang thil kan hmanmi an si hna. Ramdang thil kan
hmanmichung i aa tel lomi atu i kan hmanmi tumawn paohpaoh cu pupa hna nih an mahte in an rak i tuah vemi an si.
Pupa hna nih an mahte in an rak i tuahmi pawl hna cu:
1.Rit kuang:
Rit kuang timi cu chun i rit dawnhnak le zaan sa dawnhnak ah rak hmanmi a si. Thing kha pathum in an khuarh i awte, awlai, awpi tiin an rak saih. Awte kha a lai ah a phei in an chiah i awlai kha keh lei ah an chiah, awpi kha orh lei ah tiin a tung zawngin an chiah hna. Cun a tumnak fung kha pahnih in an tuah i fung pahnih in cun kuang pathum hna cu an duhmi awthluk ning paoh in an tum. Cu an tum aw thawng cu vom, ngal, sakuh, vanzuang, ritte le langaak hna nih an ṭih, cucaahcun a min ah rit kuang an rak ti. Cu rit kuang cu hla an phuahmi zong a um).
Topum aw;
Ka rit sa kuangte le ka thanglawi aw zong nih,
Ka khukṭhi rual ka len hawi ka kom,
Leng dawh zuun rim nam ai hna ee,,, an rak ti.
2.Thanglawi: Thanglawi timi cu maupum siapi (kutpi kepi tia tinak) tia, a caang cung kha zung hnih in an tan i tlawmte in a lai i an khuarhmi kha rua phengte an khuh i khuaiseng in an phih, a caang tangah awng kau deuh in an vih i zung li dan ah awng bi deuh pali, zung hnih dan ah kutdong hmeh nak ding an vih i zung thum dan ah an tan. Cu thanglawi cu aw a phunphun in an tum i lung zong a rak lenter ngai ve. Mithi ngaimi hna le zuun a tuarmi hna theihhngan ahcun tum ngam a rak silo an ti, mi lung a rak lenter tuk caah asi. Cucu a min ah thanglawi an rak ti.
3.Tingtang: Tingtang cu durkuruk kha a kaa kuttum tlum in pumte in an onh, cu an onhmi cu sia, naa, caw heiti i a paw tuamtu a ham timi in an khuh i khuaiseng (khuaite einak a fe chuanmi) in a hliah kha an phih. Cun a lu le a taw ah hri an zam i a tumnak i rua fung an thitmi in tum a rak si. Lunglen le ngaihchait lioahcun tuar a rak har tuk caah mithi ngai le leng zuun a tuar liomi hna pawng ahcun tum an rak ngamh phah ve lo. Culak ahcun tumpiak a duhmi zong cu an rak um ve, cucu a min ah tingtang an rak ti.
4.Congoih: Congoih timi cu rua hnat kha pante in a lai an khuarh i a hngiarte kha an khuhter i hri an khihmi a ngiangte ah khan phih i a rua phengte kha an hmur ah an beh i a awnmi kha asi. An thaw in a aw cu a phunphun in an chuahter. A aw cu ngeih a nuam ngai ve i harmony aw phunte khin a chuak ve, cucu congoih tiah min an rak sak.
5.Tumphit: Tumphit timi cu rua, mau, hnaal, rua ngal, sawphet hna khan an tuahmi a si. Cucu a chung a awngmi a si i a tanglei kha caang an zuah i a cunglei a zaa lai ti nak zawn in paisah/sawisawt in an tan, cucu tanglei an hmur rual in a par cu an chiah i an chem., an tum i a awnmi a si. Cucu ‘phiit’ tiin a awnmi a si caah a min zong ah tumphiit an rak ti. An hmannak bik cu mizaw an um caan ahkhan ramlak ah mizaw thla hi a um tiah an zumhnak lei hoih in an tum i hung tlung law na inn na lo nih an in ngai ee, na nupi na fa le le na nu na pa nih an in ngai ee, tiah an thla kha an rak auh tawn hna. Cun puai i an laam caan zongah an rak hman ve i, sa lemnak zong ah an rak hman fawn. Sa lemnak ahcun thing-hnah ram-hnah zong kha an hman khawh. Mi zeipaoh nih tumphiit cu tum an thiammi asi.
6.Ngukpui: Hi ngukpui timi hi Zangngiat le Tidim kan unau hna nih an hman deuhmi asi. Naa-ki ahkhan durkuruk an bunh i dur cun an chem i aw dawhdawh a phunphun an chuahter khawhmi a si. A bik in hrirai bawlnak le khuachia biaknak ah an rak hmanmi a si ve, cucu a min ah ngukpui an rak ti.
7.Awn paoh: Chin miphun hna cu tlang sang cung i a ummi miphun kan si caah mi lungleng mi deuh cu kan rak si ko. Cucaah a rual in siseh a paak in siseh kan umnak le kan phaknak kip ah hlaphuah le hlasak a hmangmi miphun kan si. Cucaah hla kan sak tikah kan pawngkam i a ummi paoh kha kan lungdi a riamh nakding ah tum le khawn kan hmang. Tum timi i a sullam nihcun a awn khomi a si ti kha a langhter. Cucaah pipu hna chan zongah durkuruk le chemphut hmanh kha a herh ahcun khuang can ah an rak tum i an di a rak riam ngaingai. Kan tum i a awnmi paohpaoh cu kan tum-awn music an si dih ko. Hla an phuami ahcun;
Zai sak lung hnem cengceh le chemphut,
Dur kip awn thiam kan hnem u,
Lungdi a riam khun deuh lai ee,, tiah an rak ti.
9.Zawtfah caan i an i thlawpbul ning
Kan pupa hna sulhnu hi ruah ahcun ngaihchiatnak le lungfahnak aa phua ko, achan cu tuchan i doctor le sibawi hna i an mi zoh ning le cawnpiaknak he pehtlai in ruah tikah pipu chan i a rak nung dammi cu thihnak nih a nguh hna lo ruang i a nung dammi ko khi an lo. Asinain kap dang i ruah ahcun an umnak fingtlang, thli thiang le rialtidai hna hi an caah cung Pathian nih doctor le sibawi can ah a pekmi hna an si tiah ruah awk a um. An ram pangpar le thing thladem hna hi an nunnak a rak vengtu nurse sayamah te can an rak si ko. A biapibik cu Chin miphun hi a thlite in a rak dirkamhtu hna le hnakkar i a rak tenhtu hna an hngalhlo Pathian, an lei i a ṭangmi nih cithlahtu ah nunnak a zuahmi hna an rak si ko lai. Mirang kai kaa i milu an rak rel lioah chaklei Laitlang dihlak ah minung hi 2,00,000 (tinghnih) an rak tlinglo, cucaah a thimi an rak tam tuk tihi a rak lang ko. An biakmi nihcun thih tam le zawt tam cu a raa lawmh zawng le a duh zawng a rak si caah an nunnak cu a khamh ruam hna lo. Chin miphun a rak kan dirkamhtu cu an rak hngalh lomi Pathian a si ti cu zumh awk tlak ngaingai asi.
Pupa chan lio ahcun hma-rung an ngeih tikah tlangsam hnah, khuhsi hnah, tikur toih, lunglu, mamah sadak, tisa, caangal tibantuk hna kha an rak hman. Chungchia si ah hnahṭhu tlai le zuun le ram phun deuh kha an rak hman hna. A biapi bik cu khuachia biak, raithawi le bawlsan tibantuk hna kha an i bochan bikmi a rak si.
Pupa chan lio i an zawtfah le an thih ning hna cu hiti hin a si. An chan lio ahhin keden zong a rak umlo i hmunthur le ek le hling le so lakah an kero in an rak um kal tawn. Hmarung an ngeih tikah septic luh ruang hmanh ah hmarung in pipu chan ahcun mual a liammi hi zeizat remruam khi dek an va si hnga. Din sual ei sual ruang zongah khamh thiamlo le chanh thiamlo ruangah chungkhar an tlinlo hi a rak tam ko lai. Pipu chan minung lio i a dammi le chan a saumi si hi a har ngaingai ko lai, cu chan sauh a harnak cu khuaruahhar awk a um lem lo. Zeicatiah an damlonak le an zawtnak kha a sullam an thei kholo i zei zawtnak in dah kan zawt tibantuk kha an rak hngal kholo. An zawtnak he aa ral ngaimi eidin hna zong kha an ei an ding i cu zong nihcun a thilo ding tiangin a rak thah dih tawn hna. A dammi le a rak taangmi hna hi cu thihnak le hrirai nih a teih khawhlomi hna le a nguh lomi hna lawng khi an rak dam i an rak taang.
(a)Ṭaifawt zawtnak an hngallo
Ṭaifawt zawtnak cu rawl duh zawtnak ti zong ah an ti. Ṭaifawt zawtnak hi kan mah hna chan tiang hmanh ah kan rak hngallo i cucaah pipu chan i bawlsan raithawi le khuachia biak lio i an rak hngalh ve lo hi an mawhlo. Ar thin an tuh hna, ar in an bawl hna, a sa le a haang kha ceilak in an ei khawh ahcun, rawl a hlam kho midam rawl eite in a ei an ti i thlopbultu kha an tha a nuam, asinain arsa a rak hua tukmi ṭaifawt zawtnak nihcun doi hlan ah a thah hna i an ruak in an rak phawh hna.
(b)Raifanh zawtnak (malaria)
Raifanh zawtnak i zawt hi a rak tam ngaingai. Khiangthawng le sii an rak umlo i a kum kum in an ngor, an lu tiangin a kawng. Cun an thin a phing chih, an paw a puar, cucaah an damnak dingah tiah bawlsan a phunphun an thlen ve. Raifanh in a zawmi hna cu thurthei ei nih a hiar hna i sa an haw an dam kholo, cun an zawt an ngor a sauh tikah dawi a si ko lai an rak ti hna. Raifanh zawtnak in cun a dam ṭhanmi tampi an um ve nain a thimi le a molh, a hrut thaimi zong an tampi ve. Pipu chan i zeihmanh hngalhlo lio ahcun raifanh zawtnak cu michah reitu thihnak ah a rak cang. Pipu hna chan lio ahhin acozah zong an rak ngeihlo hleiah sibawi timi le mithiam hna um chan a rak si fawn lo. Pipu hna chan lio i an rak i bochan bikmi hna cu khuachia le khuavaang hna hi an rak si.
(c)Zawlo in laakhruak thih a rak tam
Zaw manhlo in thih cu khuachia ramhraang asi tiah an rak zumh. Atu bantukin hin zawt phun hi rak theih a silo i zawt phun a simi paoh cu khuachia, dawi, hnam tongh lawngte kha an rak puh deuh. Atu chan i thikai, raifanh thluakkai, double namonia tibantuk deuh i a thimi hi an rak si. Zinglei ah a ruak in an phawh ti hi kan mah hna hngakchiat lio hmanh ahhin a rak tam tuk rih. Cucaah pipu chan ahcun an zumhmi khuachia nih khan an duh ning paoh in Chin pupa hna chan lio ahcun an rak hman khawh hna ti a lang.
Dal 14
Chin Miphun le Tangkaa
Biahmaiṭhi
Chin miphun hi a ho hmanh nih uklo in kum 200 chung Laitlang ah kan rak i uk. Acozah in kan rak i uk kholo i mah le cangai khuarh tiin kan rak i uk. Cucaah khua le ram an rak i cuh hna i cucu Lai ral chan ti a hung si. Cuti i an rak i uk caah cun zatlang nih hmanmi tangkaa an rak ngeilo. An chan hi thil rak i cawk lio chan silo in thil thlen chan ti a rak si. Chanthar hna nih phungthlukbia ah kan i ngeihmi cu ‘ka siapi man ka zaal bei,’ ti hi tangkaa hman ding umlo lio chan tinak asi. Chin pupa hna chan lio ruah ṭhan tikah hin sa le ral an rak i tuk lawng silo in hnipuan fenhaih le eidin kong hrimhrim ahhin harnak tampi an rak tong ko lai. Tangkaa umlo in mahte in i uknak an rak duh rih ko buin 1892 kum hnu cun Mirang cozah nih tangkaa hmang dingin an hun kan uk cang. Hihi Chin miphun hna nih tangkaa a min kan theih le a mui kan hmuh hmasabik kum a rak si.
1.Laitlang ah tangkaa a hung phan
1892 kum in Mirang pawl nih Laimi hna cu kan duh na lote in an kan thleihhrem i an rak kan uk. Vawlei cung ram dihlak nih an rak hmanmi ngun tangkaa raang nihcun inn lam a hun kan fonh i tangkaa a thei bel lomi pipu hna nihcun vansan ah thilthlen chan in thilcawk chan ahcun an hung phan ve. Asinain zapi nihcun a mui hmanh an hmu kho hleilo. Saṭil vok ar man a mu maat tete cu an hmuh ve. Cun, ramuk bawi le khua bawi pawl nih ngunkhuai kir timi kha an rak hmuh ve. 1907 kum in Police an hun phonh i Falam, Hakha le Tidim hna ah an hung um. 1909 kum in Police an phonhmi cu an hrawh ṭhan i Military Police timi kha an hun laak ṭhan hna. Zung rian cu Laimi chungin a ṭuan kho dingmi an rak umlo. Holhlettu rian le daruan rian a um nain mi tampi nih ṭuan awk a tha fawn lo, rak um hmanhsehlaw daruan hna cu Chin pupa hna nihcun an rak i nautat hnga i an ṭuan duh fawn hngalo. Daruan rian cu pupa hna chan ahcun ek rut tiah an rak ti hna. Asinain rawl chuang rian tu cu a ṭuanmi zong an rak um ve. Laitlang i Mangki bawi hmasabik a simi Pu Ṭuang Hmung pa zong Falam Zipeng rawl chuang a rak si ko. A fapa min ah aa sakmi zong hi rianhraang ka ṭuan tilo, inn chung lawnglawng ah kan um ti duhnak sullam a si. Hi hna tete hi Chin miphun chungah ngun tangkaa a rak hmang hmasatu hna an rak si.
1900 kum lioah ralkap sibawi pa Neuland, Australia pa nih khan Hakha sangpi chung bawi fanu kha lai phungte in nupi ah a rak ṭhit i man ah ngun tangkaa raang 2000 a rak manh hna. Cu lio i tangkaa raang 100 cu cuai khat a si i 1000 cu cuai hra asi, 2000 kha a rak manh hna caah cuai kul a si tinak a si. Culio ahcun Mirang cozah nih kuli pakhat phur cu cuai hra in ret an rak khiah, cucaah sangpi chung bawipa cu ngun tangkaa raang kuli pahnih phur a ngei tiah a min a rak thang ngaingai. Hi pa hi Laitlang ahcun pumpak in tangkaa tampi a rak ngeimi a si tiah a ruatmi zong an um. Con Bik zong hi Mirang tangkaa zeizat dah an pek ti kha hngalh a silo caah tambik a ngeimi cu Hakha pa kha a si ko lai tiah an rak ruah.
2.Pupa chan i tangkaa hmanmi
1.Pie 192 = fangkhat
2.Phaisa sen 64 = fangkhat
3.Anna 16 = fangkhat
4.Mucih 8 = fangkhat
5.Tamaat 4 = fangkhat
6.Ngamu 2 = fangkhat
Pie thum ah phaisa sen a lai a awngmi pakhat, phaisa sen pali ah pie khat, pie hnih ah tamu pakhat/ mucih pakhat, mucih pahnih ah tamaat pakhat, mucih pariat ah fangkhat, tamaat pahnih ah ngamu pakhat, tamaat pali ah fangkhat, ngamu pahnih ah fangkhat.
3.Independence (1948) hnu i hmanmi
Pia 100 ah fangkhat
Pia 50 ah ngamu khat, ngamu 2 ah kyat khat
Pia 25 ah tamaat 1 khat, tamaat 4 ah kyat khat
Pia 1 pia 5 pia 10 pia 25 pia 50 pia 100 tiin tangkaa sop an rak ser i hman a rak si.
Mirang chan lio ahcun tangkaa hi 100 caa tiang lawng a rak um. Kawl ram nih Independence kan hmuh hnu i tangkaa cu; fang 1 caa, fang 5 caa, fang 10 caa, hna an rak si i ralkap cozah kai hnu in fang 15 caa, 20 caa, 25 caa, 35 caa, 45 caa, 75 caa, 90 caa hna kha an hun ser ṭhan i ralkap cozah chan chungah tangkaa voithum a rak thi. Atu i a thar in an hun chuah ṭhanmi hnacu; 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 tiin an hun siam ṭhan. Kan mah hna chan lio hmanh ah kan uknak a felfai lo tuk ruangah phaisa cu an hrawh, an thihter, a phunphun in awlte in an rak tuah lengmang caah ram ṭhanchonak le rammi pawl ṭhanchonak cu tampi a hrawh ngaingai.
Dal 15
Lian Do Dar Tuanbia
Biahmaiṭhi
‘Lian Do dar’ timi tuanbia hi Laimi le Mar miphun hna nih tuanbia pipa ngaimi pakhat ah an rak ruahmi tuanbia a rak si. Lian Do dar cu kan mah khua ah asi, kan mah ram ah a si a timi hna zong mi tampi an um. Zeikhom a va si hmanh ah Tlangte ram chung i Vankhal (Arkuang) timi khua tuanbia a si caah Tlangte tuanbia tiin Tlangte Golden Jubilee zongah kan rak ṭial cang. Vanzang Jubilee cauk zong nih Lian Do tuanbia cu Tlangte ram chung i a ummi Arkuang khua timi khua tuanbia a si tiah a rak ṭial ve.
Arkuang (Vankhal) khua cu Hualngo ram Cerhdiak khua in pu Za Khar nih a rak tlakmi khua a si an ti. Pu Za Khar nihhin fapa a hniang caah khua pakhat a rak tlak ṭhan i Mar pawl an ṭio dih hnu i AD 1880 kum hrawng ah Pu Tawk Hnin nih Za Khar khua rop cu hawi pahnih aa sawm hna i khua ah an rak tlak ṭhan. Cu khua cu a chaklei tlang ah an i ṭhial i Sihcang khua ti a hung si. Sihcang nihcun Mar khua rop cu lo i an thlawh tikah an lopil min ah Zakhar pil tiah an rak ti lan. An inn hmun, an thlaan le an lungdonh hna zong kha hmuh khawh le tongh khawh awk in atu tiang an um ko rih. Hilio i Mar khua rop hna cu Vankhal, Zakhar, Vomcuan, Vaangtun le Mualkai khua hna an si. Hi khua hna hi i neihte in an rak um hna. Atu zongah ram kha mei a kangh caan ahcun an tlawn lam hna kha ṭhate in aa hngal kho ko rih. Hi tuanbia hi 1996 Feb. 17-18 ah Tlangte Golden Jubilee i Magazine chung zongah a cheuchum cu kan rak ṭial cang nain ṭial nolh dingin fialtu an um caah ka hun ṭial ṭhannak hi asi. Tuanbia sau ngaimi asinain careltu nih lungsau le thinfualte in rel piak dingah kan sawm hna.
1.Lian Do le Tual Sial cu ngakṭah an rak si
Arkuang khua chung i a ummi Lian Do le a naupa cu nu le pa nih thih taakmi ngakṭah buangro te an rak si. An mah unau telawng kha an rak hmei i khuami nih an serhsat hna, cun an rak nehsawh ngai hna. Sa an rak hleh hna hmanh ahhin sa ṭhatnak zawn hmanh hleh an rak tong bello, a ruh tum le a nawngpaṭang le a vun tibantuk lawng hna kha an hleh tawn hna. Lian Do le a nau nihcun saruh an hlehmi hna cu buk chungah an rak khon tawn.
Kum khat cu bawi tual kauh a simi lo bite kha an rak vaat ve. Fatun ci vorh awk hmanh an rak ngeilo i nifate in mi faang phomi kha ar fang ven an rak i hlawh tawn, cu ngai fah cu mu. Leitlak an nawn i an rak i ken peng, leitlak cu ṭolhṭang ah an hrual i cu ṭolhṭang chung ahcun fatun fang tete kha an rak chiah. Inn i an lawi in ṭolhṭang cu an khuai i fatun fang cu durkuruk ah an rak rawn hna, cuti i an rawnmi tete hna cu an rak i khon lengmang tawn.
Voikhat cu an khua ning cun tlang ram riah an vun hrih i Lian Do le a naupa zong cu “vapi kam ramriah nan zuam ve lo maw?” tiah an khuami nih an vun ti hna i a hawipa nihcun “riahcaw an ngei lai lo ra ko” a vun ti. Lian Do nihcun “kan i tim ve lai cu” a vun ti i a thaizing cu zaanhnih riak in an unau an pok ve. Kuangpi va kam ah riahbuk cu an sual hna i thinghram a pongmi ahcun an zaal anbah hna i an meithal cu an tun hna. Cu thinghram cu thingluang dumpi he an i peh. Cun zaan i an ih tikah cu thingluang dumpi cu chantling ah an i tlinh. Limpi nihcun an nenhmi kha a remlo caah a cawl tawn i, “dua le tlingkham tawn hlah u” tiah pakhat le pakhat an i ti hna, thingluangpi cu rul ah an rak rello.
Zinglei cu an hung tho i Lian Do naupa Tual Sial cu thinghram lei ahcun a vaa i chok. Thinghram an ponmi cu a hram kha a vun zoh i thingluang pi nih a mit a ṭheh len ko kha a vun hmuh. A lau i a khuaruah a har tuk ah a u Lian Do kha “ka u thingluang pi nih mit dahkaw a ngeih cu, a mit a ṭheh lio ka hmuh” tiah a thlite in a chimh. A u nihcun “baang ziar ko mi lam nih an theih sual lai” tiah a vun ti pah in, a sia a herh ve i a u nihcun a va zoh ve. Thingluang ṭe i an ruahmi cu Limpi nih sazuk (nengpi) a rak dolhmi a ki kha thinghram aa pongmi i an rak relmi kha a rak si ai. An pawngkam i an hawipa te nih khan an unau bia cu a rak theih hna. “Lian Do na nau nihcun zei a ti hme?” a vun ti. Lian Do nihcun “zei a silo cuh a hi mihrut bia hi” a vun ti. An hawipa te nihcun “Lian Do na lungput a ṭhalo, thingluang pi nih hin mit a nei a ti ko ṭung, khoi va zoh cio usih” an vun ti i an rual cun an va zoh hna. Zaankhuadei in chanthling ah an rak i tlinhmi cu thingluang pi rak silo in limpi tu a rak si diam ai. An tha a nuam tuk hna i ram vaih zai rel tilo in naam an taat hnawh len ko. “Limpi, cu ngai na van chiat cu” ti i hramhtu umlo in, an biakaa a thaw i rawl an hnawh, rawl an ei khawh cun limpi thah lai le an covo dingmi sazaam lawng an ruat cang.
Rawl an khim dih cun limpi cu an thah i a paw le a ril kha an chuah. Sa dang pe duhlo in a pawpi kha Lian Do te unau cu an pek hna i “vaa sah u” tiah an ti hna. An unau hawl in an hmai chiat bute in a pawpi cu tikua ah va sat dingin an rawt len. Kan sah cang lai an ti ahkhin vate nih “thlang deuh ah, thlang deuh ah” tiah a vun ti hna. Cucaah thlang deuh ahcun an vun rawt i a paw sah cu an vun i timh ahkhin, “Lian Do te unau kan nih cu kan tlung cang lai ee” tiah an hawi le nih nihsawh thlanglamh ngai khin an vun auh hna i an rak tlun taak hna.
Vanṭhat ah lim pawpi chung in cun ṭhi le daar kha an chuah hna. An unau an i lawmh tuk ah an ngaih a chia i an mitthli a tla. Lian Do nihcun “ka nau hi thil hi hmu hlah law” a vun ti vial ahkhin, a naute nihcun “ka u khuazing nih a kan hranh ti ko? A pawpi ngelcel hi kan pe hna hlah sehlaw” a vun ti vial ahkhin, Lian Do nih a vun i thawh i “kan rawt lio ahkhan cun ka ṭap deng a vun ti i a naupa zong nihcun “u u kei le bang cu ka mitthli kaa hnawh pah buin pei ka hnuh cu” a vun ti ve. An hawi le hi rak tlung hna hlah sehlaw cu an thinphan nak ah zei khi dek an lawh ngai hnga. Hnangamte in an unau an daar hmuhmi cu an thlir, an kingh, an zoh i phurh dingin an timhtuah cuahmah. Chun i tlun cu an ngamhlo i zaan ah an tlung. Ṭumbut an cawh i cuka ahcun daar rual le ṭhi rual cu an phum hna i sum an nenh. Daar chawn daar huai nupa tu cu meicung ah an chiah hna. Zinglei cu hmaipanh ngai in an i umter ve. An hawi le nihcun “hi hawl unau hi sapaw sah phurh vaang ah kan mah nakin pei an tha a nuamh deuh hi” an ti hna i an rak nihsawh len hna.
2.Khual lian nih a tlun hna
Voikhat cu Arkuang khua i an milian nih bawilaam a tuah i an umnak ṭhing lei rual chan hna kha a rak auh ve hna. Sialsir khua i milian an tupa kha hnipuan chiate he a ra ve. Midang cu tlun inn an rak ngei dih i, asinain Sialsir khua i putar pa tu cu tlun inn sawmtu a rak tong ve lo. Tual Sial nihcun “ka u tarpa te tlun inn a ngeilo i ka zaang a fak tuk” tiah Lian Do kha a rak chimh. A u nihcun a naupa cu “na hrut tuk ai rak i ṭhit pah ding pei a si cu midang inn bang ah a tlung cang hnga maw? Va kal zokzok law va ṭhi” tiah a nau cu a fial colh i a nau cu a kal. Tarpa te cu an inn replo te ahcun a vun i ratpi. Tarpa cu aa lawm tuk i “ka fale cu ngai cu kei fihnung le ṭeifiak nan inn tlun nan ka onh cu kaa lawm tuk ai, khuazing nih thluachuah in pe ko hna seh” a ti pah in inn chung ahcun a vung lut. “Ka fale nu le pa, unau, nifar nan ngeilo hlah maw?” tiah a vun hal hna. Lian Do nihcun “ka pa kan ngei fomlo ee, ka nu cu ka naupa a rak chuah ahhin a hlam a chuak kholo i a kan thih taak. Cun ka pa zong cu ka nu zuun a ngaih a si, nausem chang si, a celh ve tilo i a si lai ka naupa kum thum a si ahhin a rak kan thih taak ve. Hitihin kan mah unau telawng kan hmei ko hme hi, mi nehsawh awk ah hiti te hin khuazing bochan in khua kan sa ko hih ka pa” a vun ti.Tarpa te nihcun Lian Do nih a chimmi a ngeih ah a mitthli a hai i a ngaih a chia tuk. “Ka fale nan cuzaa dengmang cang nan ngaihchia hlah uh, ngakṭah buangro zohtu khuazing a um ko, keimah pei nan ka bangh ne cu” tiah pulthi le sarthi hramh in an i hraam. Cu zaan cu zanriah an ei khawh in ka pa na baa tuk lai tuante in meiphu hi hawr law it ko ne mu, puan hlanh awk hmanh kan in ngeilo hih” an ti i tarpa nihcun “puan nakcun meiphu horh pei maw ka duh deuh cu” a ti i a nih zong cu a it colh ve. Zankhuadei in khua a ruah nak ah tarpa te cu aa hngilh kho ve lo. A lung chung in a ruahmi cu “hi ngakṭah hna unau nihhin tlun inn an ka onh, rawl lumsa te an ka pek, mei lumsa te an ka horhter, har tuarlo le mualpholo in hnangamte in an ka zohkhenh, an mah unau an umlo ahcun mual ka pho ko hnga i muikhumh thlahual nakah siapi kikawng, vokthau zuhriim he pei ka dih hnga, aa.. a silo an mah unau tu hi thlaici ah siapi vulhte ka pek hna lai i an khuazing le arfi thlapa nih a zohpiak hna ahcun misa ah an i chuah ko hnga” ti kha hngilhlo in zankhuadei a ruat, cucu ruah phu a si ngai ko.
Bawilaam puai chung cu a lung chung in a ngiau ziar i a chim rihlo. Bawilaam puai cu a hung dih ve i tlun lai zaan ah mei toh pah in, “Ka fale thaizing cu kan tlung cang lai, ngakṭah buangro nan si bute i nan ka dawt le nan ka zohkhenh ning ka ruah ah keimah hnangamnak ah tiah hiti hin khua ka ruat. Khua ka ruahmi te cu nan ka cohlan piak ka duh ko” a ti i, a saduhthah le a ruahmi cu a chimh hna. “Ka pa aw kan i lawm tuk. Kan meilum le kan rawl thawhlimlo pi kan ruah ahcun kan ning a zak tuk. Tlun inn sawm cu silo in khuazing le bong le mal pei kan rak in sawm ko hi, zeibang bia rilmal dah kan cung ah a tlung, na kan vurhtheih ahcun ka pa aw kan i lawm tuk ai, na sinte ah kan in zulh colh lai” an ti.
A thaizing cu ar an thah, caangmeh phurh awk sapherh an rawh, riahcaw an i rawnh, zuhoi kha milu tia in an i funh, chuncaw zong kha an pathum caa in an fun i a pok colh. A ni hnihnak zanlei ahcun Sialsir khua cu an hung phan. Khua taw lei i nuhmei nu inn ah an unau in ti din ah an vung lut i cu nuhmei nu nihcun, “Ka fale zeiti dingin a rami dah nan si?” tiah a vun hal hna i an rat chan cu an van chimh. Banhla thlar kha ti dinh awk ah a vun pek pah hna ahkhin “cuti a si ahcun a sia nan i thiim tikah a puam le aa dawhmi maw va hruai lai u ci vokpi tiate a simi a sia bong kha an sianh ko hna ahcun vaa i tlaih u” tiah ruahnak a rak cheuh hna.
Lian Do le Tual Sial te unau cu Sialsir khua i an bawipa inn cu an hung phan ve. Ṭhinṭheng donhmi le inn leng i salu pang taarmi an vun hmuh cun an tuksa a bar hna i an ning a ṭi, cun an innte kha an mitthlam ah a hung cuang. “Ka fale sangsang ah hung ṭhu uh, banhla hna nan duh maw?” tiah a vun ti pah in putar pa nihcun zuhoi bel a vun cawi i an rual in zuhoi cu an ei hna. Lo lam in an nu thingsei he a hung tlung i an nu nihcun “cu ngai cu ka fale khuazei lei in dah?” a vun ti hna vial ahkhin an pa nih “Arkuang khua i kan pu le khua an si, ka khuazing le ka bawi le fawh an si hih” a vun ti. Inn chung in tikur congṭial dur a vun pek pah in, “khah na fa le sia an kan pah an tlung deng cang lai” a vun ti. Congṭial an vum hmawm dih in sia kawm hong ding i ṭumbut i a vun ṭum vial ahkhin sia cu tual par an hung phan colh ve. Kawm cu a vun honpiak hna i an nu nihcun “na umlo kar ah siapi nih a pate a hrin” a vun ti i “pichur nih maw?” a vun ti. An nu nihcun “si hlah” a vun ti ṭhan i “hmairaang,, ee,, a silo, marngo nu nih” a vun ti ṭhan. Kikawng ki varvar le kawngno rual an vun i zulh an vun hmuh ahcun Tual Sial nihcun “ka u khi, khi, zoh hmanh kikawng dawhdawh khi” a vun ti. Lian Do nihcun “a si ngai tak kan pa hi milian le mi rum tuk pei maw a rak si ko hi” a vun ti. Sia pawl cite an liah dih hnu hna cun zanriah ei an tuah i rawl khim in an pa nih Vankhal khua i tlun inn tonglo i a um le mi hmaikhaplo in a umnak kong vialte kha an nu a vun chimh dih. An nu cu a ngaih a chia i a mitthli a tla ve. An nu nihcun “ziah kan pu le an umlo maw?” a vun ti. An pa nihcun “hikaa an kan tlawn i an bia chimmi cu hme maw an bangh na ti, arte mitbo tluk hmanh ah an ka rello, na ṭa le nihcun” a vun ti. An nu nihcun “nan baa lai nan ih pah in bia cu i ruah pah ko hna u” a ti i an it hna.
Zinglei cu zingte in an tho hna i an nu nihcun “ka fale nihin cu caam ko u” a vun ti hna. Siaherh awk cu kan ngeilo nain ṭhaal ni vaangkhua ahcun thla a sang i a si ko” an vun ti. Tarpa nih “nan buk ka zoh i rawl ka hmuh taklo, saruh lawng pei ka hmuh ko kha” a vun ti. Lian Do nihcun kan nih unau cu an kan nehsawh tuk i buk chung i na hmuhmi saruh ro kha khuami hna nih an kan dawtnak a si caah kan i khonmi a si” a vun ti. Cuti cun thaithawh an ei dih cun “thlaici nan kan cinhmi te cu kan i hruai lai i kan tlung ko lai” ka nu an vun ti.
“Ka fale chuncaw rawnhnak sawngkhoi hna nan ngei maw?” a vun ti hna. “Ka nu kan ngei ko” an ti i sawngkhoi cu an vun pek, chuncaw ahcun arsa le buh a rawnh hna i a nau nih inn leng ah aa chuahpi i sangsang tung ah a bah, kawmtang ahcun sia hot ding in a lut i kawmkaa in Lian Do nih hri he a rak bawh ve. Siapi ṭhaṭha cu an chuak dih i Tual Sial cu a thin a hung cang. “Ka u cu na ṭhalo, vokpi tia pakhat lawng pei a um cang cu” a ti i ṭah aa rel cang. “Ka nau kan nih caahcun cute cu a zaa ko” tiah a vun hnemh i cute cu an khih i an i hruai ngaohmoh ko. Tarpa fapa te nih khan “ka pa kan sia bong an hruai” a vun ti i a pa nihcun “cu celngel hruai hna cu kan ni nih a chimh hna i a si ko lai” a ti i a lung a hring. “Kha, ka fale kei cu ka ṭumchuk cang lai i nan nih tu nan hungcho cang lai, tluangte le damte in va kal ai kun ne u mu” a ti i a lu aa khun i a ngaih a chia.
Lian Do le a naupa cu a thaichun zaanlei sang ahkhin khua cu an hung phan ve. Lian Do nih sia cu cite a liah, a lu a muai i bia a ruah ta. “Khan, nang cu hikaa ahhin kan in kal taak lai i arfi thlapa le khuazing nih an rak in ven lai i na zun ek cu kei le ka nau caah na pungzaam ter lai, khuang kan cawiter law, bawi kan laamter law ngakṭah kan cawm law buangro a kan huptu ah na nun khua sau law, kan nu ah i cang” tiah a ti. An khualu i tupi chung ahcun an chiah i an kal taak. An mah unau telawng kha khuachung ahcun an hung tlung. Zing fate an hung veh i cite an va liah tawn. An siapi cu fung tuum nih a rak umpi i fanu te a hun hrin, an pungzaam i an karh. “Lian Do te unau zing fate in tupi nan kai hi zeihme nan ti?” tiah khuami nih an hal hna i “zu khur vaa bu kan hawl ko hme cu” tiah an leh hna. An sia cu an hung karh thluahmah i pa kua hra an si ve cang. An unau in an hna a ngam an tha a nuam i hiti hin thla an cam, “Maw khuazing, ngaṭah buangro a dawtu, lunun a kan petu ngandam a kan phawtu, thluachuah vanni kan pe law lianhṭhat kan ṭhumh law hrinnu sorpa kan pe” tiah thlazaa an cam tawn.
Zaan khat cu an tha nuamh an celh tilo i an meicung i darchawn te cu an laak i an tum. Innpa pawl an khuaruah a har dih i an theih bellomi daarchawn aw a si caah, “Lian Do te unau unau, zeimaw zeimaw nan tum ee,” tiah an ti hna. “Zeihmanh zeihmanh kan tumlo, durkecheng te kan tum ko,” ‘bo bo peng, bo peng’ tiah an tum i meicung ahcun an chiah ṭhan.
Nikhat cu khuapite in lo an duah i Lian Do le a nau zong cu lo bite an vahmi cu an duah ve. An lo cu ruahlo ah a kaang ngai ve. An faangci dur chung ah an rak khumhmi te le kawm ci, cangpang ci le mumte ci hna kha an i phurh i thlaici va tuh ding in cun lo ahcun an kal ve. Thlai an thlak dih in thlaam an sa, vau ri ah mangkhawng khawngte hna an do i cuti cun hnangamte in tupi lei ah thangrap va veh pah in sia an va khaal tawn.
Luklak lo ahkhin faang sih zong a hung zaa cang i thlaam chung ah ruuk an kor, faang an cih ciami cu an ruuk a khat dih cang. Nikhat cu an innpa nuhmei nu kha an faang sih ah an va sawm “Ka fale, kaa lawm tuk ai lo nan ngeih hmanh ka theih ṭunglo. Hi hawl unau hi ni fate in faang sih ah an kal ve hi lo maw an ngeih hnga, mi lo i faang hme an va sih ve hnga? tiah pei lo lam tlang ah an in ceih lulh hna cu” tiah a ti hna. “Ka nu lo hei ti ding tlak hmanh khi kan ngei renglo, chuntlung pahnih te khi dahkaw kan hei uam men ko cuh” tiah an vun ti i lo ahcun an kal. Lo an phanh cun “khoi hi dah nan lo cu?” a vun ti hna i sih rihlo mi chuntlung pahnih cu an hun sawhpiak. “Nan thathut le nan zaangloh ngai cu, khi vial sih ahcun mi sawm a phut ṭung lo, nau rawl ṭaam hlan ah pei kan sih dih ko lai hi” a vun ti hna. “Ka nu thar hmanh kan in cangh khawhlo nangmah phurh khimte a si ahcun tiah kan in sawm bia asi ko, ngakṭah le nuhmei cu kan i bang ai” tiah an vun ti.
Chun nitlak an sih i tlun zaat tiangah chuntlung pakhat lawng an sih khawh. Nuhmei nu cu a nurel khatte in faang cu an rawnh, “Ka fale aw thathut lehlam kan phawt hna khuazing nih ser an timh hna hih, khan maw misa nan si tikah ka philh lai u ci ka fale” a vun ti hna. Lo lam tlun pah ah thlam ahcun an vung kal. An rawl ruuk cu a vun bih i a lau tuk. Mangkhawng nih a nenhmi thiahlei le valah hna zong kha an vun senh i a tha a nuamh tuk ah a ngaih a chia. “Maw ka fale” a ti i a ṭap. “Ka nu kan chimphuang hlah mu” an ti i inn ah an tlung. Cu hnu paoh cu zing lei zaan lei ah Lian Do te inn lawnglawng a panh cang. “Nupi ṭhit nan hau ko. Tlangval hnu zong i hmeih peng cu a si kho tilo. Chawvaa lei zong hi kan zoh tik hna ah nan nei ziar ko lai, rawl zong nan pa ṭha fawn. Nan vokthau zong hi pakhat le bang cu a ho hmanh a chuak cang, kan bawi hna fanu zong pasal kawl an i tim cang, nangmah zong hi an thim khawh men dahkaw” a vun ti i Lian Do thinlung aa hngilh cangmi cu a vun ṭhangh phah.
Hilio chan ahcun nu nih pasal ngeih an zaat cun safung thil le zu hrai he pasal kha hawl le duh rak i thiim chan a rak si. Nikhat cu Arkuang bawi te nupa cu an fanu Ngun Zing kong kha ruahlo pi ahkhin lo hma ah an hun i ceih. An nu nih “tu chan ahcun pasal ngeih a luan deng hmanh a si cang” a vun ti i an pa nih “ziah cuti i na ti ah vok zong kan ngeih ko ṭung, a ran nakin zu kha pu nga hrawng in sa u law pasal cu hawlter ding a si ko cu teh” a vun ti. An nu nihcun “Ngun Zing pasal ding hi an har pah ko lai” a vun ti fawn i an pa nihcun “an si a faak tuk le a si, Lian Do hi pumrua muisam le thinlung ahcun pasal rua bak asi ka ti” a vun ti. An nu nihcun “Aih! cu bang cuh, khua hna ah na sanh sual lai” a vun ti ve i caan raulo ah tlun a cu i an inn lei ahcun tlun zai an rel.
A nu nihcun a fanu Ngun Zing cu zaanriah an ei pah ahkhin a chimh i Ngun Zing cu a lungthli in a tha a nuam tuk i “Umm! ka nungak chung zong a sau ve cang i a si awk zong a si ko”, tiah a lung chung in aa ruah i a siahelh i a rawl ei kaa lei hmanh a thawtlo phah dih. An inn thlang i nuhmei nu sinah ruahnak hal pah le biasawng va tlorh pah dingin a va kal. “Ka pi zahan zaan cu kaa hngilh kho baklo” a hun ti vial ahkhin, “Na mawhlo, mi zong an rak si cio. Na mithmai in aa thei ko. A zei a si zongah inn leng ah ka hrik hung ka zoh pah law bia cu ka ruah ne” a vun ti. Inn leng ahcun hrik an i zoh pah in bia hram an domh colh. A nu le a pa bia cu a van chimh colh i nuhmei nu nihcun, “Na nu nih thing phurh kan kal ah na kong hi a thluamthlam in a ka ruah cang ko. Cuti i an in ti ahcun pasal ruaram cu atu in hin naa tuaktaan cang a hau, a ni khua a phanh hlan i naa fianlo ahcun naa chir sual lai” a vun ti. “Cun, Ngun te, siaherh bia ah hei chim ko ning law nang nih zeidang in cun ruat hlah, ka inn thlang hna ṭumbut ahkhin sum va su hmanh, cun an rawl buuk va zoh, darchawn an nei fawh, sia zong hi tupi chung ahkhin neih dawh an si” tiah a vun chimh. “Cun kan khua chingchan le kan khua chung zongah um chan an si lai, cun Lian Do hi pumrua muisam le thinlung zongah pasal rua a si an ti cio” a vun ti fawn. Ngun Zing nihcun “na ka chimhmi hi nihin bak in ka tuah lai” tiah a vun ti i “ka pi kaa lawm tuk nangmah cingcing hi ka zawn a ka ruattu cu na si ko” a vun ti. Lawmhnak bia chim buin sumsuk ding laak le chuncaw ei ah thanuam ngai in inn ahcun a va ṭin.
Chuncaw ei khawh cun mumte le fatun suk ding cu a hun i put i “ka pi na faang suk ding hun i put ve law kan sukpiak lai” a vun ti pah i inn thlanglei ahcun a lan colh. Ngun Zing cu Lian Do ṭumbut ahcun mumte cu a rak su i daar rual thawng a ngaih nak ah sum kaa zong a nganh dih. A lungthli in “ka ṭhi le ka daar ka neih le ka chiah” heiti phun khin a um. Mumte a suk dih cun Lian Do te innka aamahkhan tawhhrenh a simi maupum an khaanmi cu a hawn i an umlo kar ah inn chung ahcun a lut. An rawl buk kha pakhat hnu pakhat a kau hna i a zoh. Rawl phuntling a zoh dih hnuah a hriangbik i buk kha a kau i saruh a vun hmuh le bang cun, “E law! sa rumro pei an rak ei ko hi” tiah a ruah i a or zong a fok dih deng. A zoh dih in cun a lung chung ah a hung chuakmi biathli cu “nusal ka buk le ka bel pei an si fom lai cu inn thlang ka nu hi a ka dawt taktak ko” a ti i a chuak.
Nuhmei nihcun faang suk ding cu khiatte khat le ṭalawn aa put i a vung kal. “Ngun te zei thawng na thei maw?” a vun ti i aa lawmh tuk ah duk! tiah a lau i “ka pi hitluk in milian le mirum an kong hi na ka chimh bello e?” a vun ti. “Nangmah ca i kan thuhpiak mi pei a si cu” a vun ti ve. Cuti cun a pi faang cu a sukpiak i inn an phiah dih in an pi fa an nih pah buin an ṭin.
3.Nungak nih Lian Lian cu khuai hrawn a sawm
Zanlei sang nitlak lai ahkhin a tungtai ṭha nawnmi nungak samthlairem tivaan ngo, midawh iangngei, hnar cau nawnte khi Lian Do te intual par ahcun sirsiat nawnte khin Lian Do nih a mitsir in a hei hmuh. A mang ah a rel i a lung aa fiim, a mit aa hnuai, a hei zoh ṭhan cu tual canceo a rak phan cang. Cu nu cu an bawi fanu, an uar ngaimi Ngunte a rak si ai. Lian Do cu a lau nawn ko, mi nih serhsat le nautat mi an sinak lungthin kha Lian Do ralchiat tertu a si caah ruahlo pi ahkhin “cu ngai cu na hmai hmanh khah a silo nain Lian Lian sianlo, rian fial ah ka ra ko hih. Ni nikhat te cu na rian kan ṭhulh ko lai tiah ka rak in fuk ko. Midang fial le sawm cu a rem deuh in ka theilo, nangmah thengte kan herh caah a si” tiah a vun ti. Lian Do cu a tuksa a baar a hmulthi thit a ling i ningṭi bantuk khin a um. A awlawk a chong i a si a vaang. A mawh hrimlo nungak mui a hmuh set bel ve lo caah a si, velhle timi zong a thei bel ve lo. Lian Do nihcun pacan cuh ngai khin “zei rian hme ṭuan awk na ngeih Nu Ngun?” a van ti. “Lian Lian, zeidang a silo. Thaizing hi khuaite hrawn kan sawm le dahkaw a si ko cu” a vun ti. “Khuazei lei ahdah kan hrawn ne hnga?” tiah a vun hal i, “tupi lei ah” a vun ti. Lian Do nihcun “tupi ahcun khuaite a um ṭunglo” a vun ti i Ngun Zing nihcun “zei na theithiam lo hih, ka duhnak lei paoh ah Lian Lian sianlo hung ka zul ko mu” a vun ti ṭhan.
Nungak nu nihcun khuaite va hrawn taktak kha a sawm duhmi a rak silo i tupi lei i nuhmei nu nih sia an ngeihnak kong a chimhmi hmuh duh ah a sawm chan kha a rak si. Nu Ngun i “Lian Lian” a vun timi le a merh bu nawnte i “nangmah theng kan herh” a timi le, “ee, ti ko” a timi hna nihkhan Lian Lian cu a tha a nuamhter i Lian Lian cu a nih lawng a chuak. Paradise ah a lungthin a um diam. Lian Do cu khuai haunak hreitlung taat ding le an cawlcangh ning ding a suainak ah mi fanau aa ngilh kho hrimlo.
Zinglei cu khua a hung dei i ngaknu Ngun Zing cu arkhuang in a tho i chuncaw rawl a chum, arti pum-hnih a chumh chih, zuhoi milu tia in a fun, zureu thawl khat a phurh i zingte in Lian Lian cu a vun sawm. Ngaknu nih “Lian Lian” tiah a vun sawm taktak cu chan ri a tling rua tiah a thin a phangmi ko khi a lo, a lung a fim setlo. Ngun te nihcun “thil ka philh rak ka hngak ta Lian Lian” a vun ti i inn ah cite sia liah ding fun khat a va laak i a sei taw ahcun aa sanh ziar. Kawi Lian cu zei a tuak kho tilo, hreitlung kha a liang ah aa bah i chai le ṭolhṭang aa put i a thawphet dor nuahmah in nungak cu a zul. Haukaa an lonh in khin Ngun te nih congṭial tikur a vun dinh i aa nuamh tuk ah hnginmang cawh in a um. Nungak nu cu aa bahter i “Lian Lian ka tho hme” a vun ti i, Lian Do nihcun a ti chan a theihlo caah bongal ngai khin “nangmahte in tho ko” a vun ti salam. Nungak helh phun cu aa bunh bak ve lo. Cho an chuah ahkhin nungak nihcun dinh a hauh i chawl khiah hmanh a theilo. Tlawmpal an kal ahkhin sia neh thar a vun hmuh. Ngunte nihcun “Lian Lian hihi zei neh dah a si?” a vun ti i, “ee fung neh a si ko hih” a vun ti. Cuvial ahcun an chak in siapi a hung baw ruangmang. Cun Lian Do haw kha a sia hna nihcun an theih i an hung chuak lulhmalh. Kikawng marngo nih ci liah a hauh i cite aa kenlo i a awlawk a chong. Ngunte nihcun “Lian Lian a ho fung hme an si an tam tuk ko ee?” a vun ti pah khin a cite kenmi cu a vun liah hna i “Lian Lian hi sia a ngeitu hi theih ka duh ko” a vun ti ṭhan. Lian Do nihcun “na theih ko cuh! naa titer i asi ko” a vun ti.
Ngunte nihcun “a si ah co duh ninglaw ka co kho hnga maw?” a vun ti nolh ai. Lian Lian nihcun “nangmah nih na co khawhlo val an um hnga maw? Na zuun hraam in vachuan rawl ṭaam bang na reikiang ah ṭah hraam ser hna ai ee,” a vun ti. Cite an liah dih hnu cun sia cu an kal, cun an nih zong cu tu chung i khuai cu thal thingpi hram ahcun hreitlung ha neilo cun an tu ve. Cun zuhoi an ei ai!!! ṭabop an hawl, ram toi ahcun zuun an bang ta, chuncaw an ei an i nuam. Lian Lian caah cun chan chung rolung aa phun ni ah cu ni cu a cang. Ngunte zong cu zeipaoh a mah ta a si dih cangmi phun khin a um. Khuaite umlonak khuai hrawn tlun cu a hung zaa cang hoi.
Ngaknu Ngun Iang nihcun tlun lai ah hiti hin hla a vun phuah;
Thington aw,
Kan neh zuunṭhing kan khir ti lai lo,
Tuchin sem thar kan cawi chan,
Nguh in kan ro hmun cang ai ee…
Nikhat cu Ngun Zing nu le pa nihcun “kan fanu pasal hawl a si lai” tiah tluang an thanh hna i lai khat cu lo lam kal an thloh hna. Asinain Lian Do te unau tu cu zeihmanh an thei velo. An unau in chai le ṭolhṭang an i pai i sia va khal ding in le cite va liah awk ah tupi lei ahcun an va kal. Ngunte he an nehnang cu nithum li lawng cu si kaw an chawl phahmi hmanh an uai manhlo. Lian Do cu “umm,, ee,,” tiah a hraam lengmang, a lunglen a celh bak velo. A nau nihcun “ka u sia thawngpang a leng ruamlo ee?” a vun ti zong ah “hna na chet holh hlah!” a vun ti. Lian Do nihcun sia neh hawllo in Ngunte he an nehnang ṭhing tu kha a nau cu a zawt pi. Lian Do lungfah maw a fak deuh hnga Tual Sial thinphan le lung rawh dek a faak deuh hnga? Lian Do nihcun “ka nau, kan sia hi kuam dang ah an um i si ko lai, ka tha a baa tuk i tuante tu in tlung usih mu” a ti i chuncaw ei khawh in cun an tlung. Khua an vung phanh ahcun bawi inn ahcun mi cu an rak um dih. Zeidah an tuah hnga tiah hauhruang awng in an unau cun an vun bih pah hna. Ngun Zing nihcun Lian Do a hmuhlo caah safung thil le zuhrai cu aa put i tual ahcun a dir ko. Keimah ka thim seh tiin tluang le lai val ṭha aa timi hna zong cu an ar ko.
Cuvial ahcun Lian Do le Ngun Iang cu awng in an mit aa tong ai. Ngun Iang cu hau leng ah a chuak i safung thil le zuhrai cu Lian Do kha a vun pek. A nu le a pa cu an thinhun tuk ah an hmai zong a sen dih. Keimah ve aa timi hna val rual zong cu an ningzah in an thi hrulh, zu mei zuuk in an i zuuk i an zaam dih hna. A pa zong cu a tikur dur hmanh hlam manhlo in ṭhinṭheng in inn leng ah a zaam diam ve. Cun Lian Do le a naupa zong cu an khuaruahhar in an ar ve ko. Lim pawpi an sah lio i an daar rual hmuh ko kha an bang.
Cu zaan ahcun an run inn replo te cu chuntum le zaan tah mo thar Ngun Iang he cun an vung lut. A pa nih lam kal ding ah an khua chung pa fiim Pu Hrang Hmung a vun thlah i, “Ka fanu Ngun Iang zaceih cu ka zu zumh lak ka fa zumh lak tiah Lian Do ngelcel safung thil le zuhrai a pek cu khual hmai khaplo le lai hmai khaplo in an ka tuah. Cucaah Lian Do nih sia kawm khat, ṭhi cingkilit khat, daar rual khat in rak ka man seh, a kan manhlo ahcun Ngun Iang ka hnuh ṭhan lai i siapi le vokthau in ka muikhumh lai” tiah a vung chimter (biahri a hei tirh).
Lam kal pa Pu Hrang Hmung cu Lian Do le a nau nihcun hiti hin kam an rak leh, “Ka pu cu a mawh hrimlo, a hi kan nih inn replo i bawi fanu hung luh cu a ti awk hrim a si ko, kan zaan mang manhlo le kan hapi teihlo, saduhthah ngamlomi zaceih Ngun Iang kan zawn ah a hung chuah hi kan khuaruah a har ve ko. A hi kan nih fihnung le ṭeifiak, mi duhlo char le kut chu pekmi, khuaruatlo nih lampi ton ah pah vurmar ding khi pei kan si ko cu. Pu Hrang, kan pu hi a bia a ṭha ko. Thaizing ah sia kawm rak i kulh seh, cun daar rual bahnak le ṭhi rual bahnak cingkilit rak i tuah sehlaw kip ahkhin docawi thlaipat hna kan ton ahcun kan manh ko lai an ti tiah hung chim ko ne” an vun ti.
Lam kal pa cu a khuaruah a har i a khun a cau, “Cuti cun maw ka hung chim ko lai? Pasal nan bia chim maw i let lai u ci, ningzah phurhpi khat fawh nan ka huahter lai cuh” tiah bia a vun kilh ta hna. “Pu Hrang cuti cun hung chim ko” an ti ṭhan. Zei i an rel hna lo lung khan a zum hna lo i innka a kar pah khin “Umm,, keimah hmanh nih kan zum hna lo va si kaw, nan mual nan i phoh ko lai, khuazei docawi tong lai bang” tiah a lung chung i a zai pah buin a chuak. Lian Do le a naupa an neih ziar kha an thei kho hna lo.
Lam kal a fialmi nihcun Lian Do le Tual Sial te unau bia cahmi cu a vun chimh i “cu hna ngai i sia kawm rak i kulh seh ti le ṭhi le dar bahnak cingkilit rak i tuah seh ti cu, Mang Ling pa bialo kan si ko ṭung” a ti i dang huahmah in aa nihter. Kip chun cu a hung phan i ṭhi rual le daar rual cu an hun i put i an pu nih zumhlo tuk i a tuahmi cingkilit ahcun an hun bah. An cingkilit tuahmi nihcun a tuarlo i an tla dih, vaampang hreh i a taangmi te dah tilo cu an i kirpi dih ṭhan. Chun hnu ah an sia hnarcheu an hung kanh hna i an pu kawm ahcun an hung khumh ṭhan hna. Hawi hnu bik i kikawng a lutmi kha Lian Do nihcun chai in a til ah a vun chaih i an zaamnak ah a kawm cu an boh i an chuak dih ṭhan, sia fa mit berhte chuah hmanh a hngallomi pakhat te kha an kal taak i a dang cu Lian Do le a nau nih an i laak dih ṭhan.
A zaan ahcun Ngun Iang nu le pa nihcun arhli pi an i put i an ningzah phen le an i lawmh tuk langhternak ah Lian Do te inn ahcun biarem va cawi dingin le ngaihthiam vung hal ding in an rung leng hna.
Vankhal Arkuang khua le khua chingchan Lunchum, Vangtun, Vomcuan, Zakhar khua hna zong nih Lian Do le a naupa Tual Sial rum le neih lawng an ceih ko. Vanzang bawi Hau Cem le Pautu tiangin an rak thang. Hi hna hi Mar khua an rak si hna. An mah khua ahcun a nehsawhtu le a nautattu an rak tam caah biarem cawi le thangṭhat lei in an i laa hna, an pi le an pu zong nuamh iik in an i laa ve. Kan tupa Lian Do ti le an kaa a rem ngai cang, an fanu Ngun Iang zong ka tum na ka coter ti lawmhnak bia chim ruah ah nuhmei nu inn i va len lawng a rian cang. Lian Do cu pupa bia bangin pei le zaa bang aa let cang. Ṭhi le daar chawro chimlo a sia hmanh chim le zo an khat, a buk le a bel an ti i hmur pumhnak le lo lam tlang tiang in an ceih lulh hna.
A kum vui cu Lian Do cu a hung bawi taktak i a kum thumnak ah sia sehtu cakei pawpi a hun kah i cakei a fim colh. Lian Do min cu dailo in an ceih lulh cang. A kum vui zong ah khuang cu ni kua tiang peh in a hun cawi ṭhan. Khuangcawi donghnak ni meh nawn ni ah nuhmei nu nihcun hla a phuahmi a hun i thawh;
Zei an rello khuachin tluang tiangin Lian Do phai cu,
Chim thli hran bang a dai kho tilo kum thum peh in,
A chum tual dawh ah maanzu sa phun cuai ai hna ee, tiah a vun sak i an di a riam tuk i an laam len hna.
“A mah Lian Do nihkhan i thawh ve seh” an vun ti i hla cu a hun i thawh ve;
Nan cing ti maw? duhlo tinkip khawm Lian Do,
Nan pek sahrang ruh liangluang hna zong,
Chumtual khat in vorh ai lang Lian Do,
Zingnu khuakhaan tling mang rua, ee…. a vun ti.
An si fah lio nehsawh i saruh an rak hlehmi hna buk i an khonmi hna kha tual ahcun an vun thlet hnawh hna i a di a riam ngai ve. Khuami aa phuhrung mi cu zu mei zuuk in an i zuuk hna. Lian Do cu a khuangcawi dongh ah khuangkilh timi vokthau an thah i zaan an var hna. An daarchawn bopeng cu an vun tum ṭhan i daar aw in chuak tilo in minung bia in a hung chuak i an lau i an thinphan in an chuak dih.
An bawilaam dongh lei ahcun daarchawn cu an tum tawn. Tutan zongah daarchawn cu an vun tum ṭhan i;
Bo peng bo peng, Lian Do ral ah taang sehlaw,
Bo peng bo peng, bobo peng,
Vanzang Hau Cem inn chungah, bo bo peng, bo peng, tiah dar aw le minung holh aw in aa cawh i a sak.
Curi thok cun Lian Do le a chungkhat hna cu an i nuam kho tilo. Kum hnihthum a rauh hnu ahkhin Lian Do nihcun chai le ṭolhṭang aa pai i tikur congṭial le zuhoi aa funh i tupi chung ah sia a va khaal. Cu lai zaan ahcun an nu a mang a chia i “na nau tu va kal ko seh” a ti nain a duhlo. Vanchiat ah tlun aa timh i ngatainu tlang zawh in a kal lioah Vanzang Hau Cem chiim dingin a kalmi hna Khuangli ral rual he an i tong ngelcel ai. Cu hna nihcun “Vanzang kalnak lam na kan chimh lai” tiah an tlaih. Khuangli ral sin i a kal caah a tlung tilo. A nupi le a naupa cu an khuaruah a har i “na u cu va dong” tiah a fial i a naupa nihcun “ram a vaak pah ko lai” a ti i a el. An nu cu a naupawi re a thei cang. A mang a ruah ah a sia a remlo a siahelh, tikur a hmawm i a khel aa let. A mang i an inn hmai tuaihmawng kung ṭek nih a tlak le a pur kha “Lian Lian kung ah a tlunnak bang a si hnga maw?” a ti, “Ai ka duhlo ka nu si hlah seh mu” tiah a mah le a mah kha aa hnem.
Cuvial ahcun mi thawng bantuk a theih i meifar aa van i inn leng ah a chuak, zeihmanh le a hmu fawn lo. “Lian Lian kan dawt na ka ti ṭung ziah ka lungre na ka theihter ne?” a ti i a mitthli kurkur in a tla. “Ai ka duhlo Lian Lian” a vun ti pah khin dei arkhuan hnu ah aa hngilh.
Vanzang ral bawh pawl nihcun Lahva le Enva aa tonnak in Khuangli pawl cu an rak bawh hna i an rak nam hna. Khuangli ral cu Enva hrawn cun an zaam i, hnangamte in tilim sia rual a khaal tawnmi Lian Do cu ral zaam ahcun zei ruam a tuahlo. Enva cho a zaam lioah cantiang thal in a tanpawr ah an hun kah i a bawk rup ko. An hun zuanhnawh i Khuangli ral silo in Arkuang khua milian tluang thang Lian Do cu a rak si ko ai. An khuaruah a har ko, kum khat a khuangcawi zongah Vanzang bawi zong an kal kha, zeitin dah Vanzang chiim ah Lian Do hi aa tel tiah a konglam an dothlat i zualko ah Arkuang khua ahcun ralṭha panga hna kha an hun thlah hna. Lian Do ral kut in thih cu an tuak tikah Khuangli ral nih an tlaih i asi lai ti cu an ruah cio. A nupi Ngun Iang nihcun “Lian Lian chim ral maw na ton zo ral hme? Kan thloh ahkhan na duhlo mu kha, ka mang a chia ka ti ahkhan, ‘na thinphang hlah tuan ah ka tlung lai’ na ka ti ṭung. Ti hal le rawl ṭaam na tuar hleiah maw misual le ral thih in na ka thih taak ne” a ti i runh ngai le lungzur ngai in a ṭap raungmang.
Vanzang bawi Hau Cem nih a chimmi “a ruak laak an duh ahcun daarchawn kha rak in pe hna she. Ral sin ṭom asinain Lian Do a si caah a ruak laak kan sian. Daarchawn an in pek hna lo a si ahcun a lu kan tan lai i a sawmtuk ding ah Vanzang lei ah kan tlunpi lai” tiah kan bawipa nih a ti tiah Vanzang an thlahmi zualko hna nih an bawipa bia cahmi an vun chim le bang cun an khuapi in an ṭap dih. “Lian Do lu tan cu a si kholo” an ti i an daarchawn cu Vanzang bawi Hau Cem cu an pek. Lian Do ruak cu Lahva le Kuangpi karlak fiang tonnak thing i an khaannak ahcun an vung laak. cukaa zawn cu atu tiangin “Lian Do ruak khaannak” tiah min a ngei lan.
Lian Do nupi nihcun fapa te a hun ngei i a min ah a pa min an cheu i Lian Thang tiah min an sak. A nupi le a naupa nihcun an tirhtuam i laam zong an sirh hnuah Tual Sial a naupa he khan an i um. Cu bantuk phung cu pupa hna nih a ṭha tiah an rak ruah caah unau nupi rohmi cu unau dang nih roco bantukin tleih phung a si an ti. Atu ah darchawn cu khawikaa ahdah a um hnga? Vanzang bawi Hau Cem fapa ca i Khualhring bawi fanu an ṭhit lio ahkhan man ah an rak hauh hna i manh an sianlo buin an rak manh hna tiah an ti. Cun, Vanzang cun a nu le a pa a tlawn lio hna i thiam a tah lio ah an inn hmai i riraang kungpi kha ṭek nih a tlak i thing nge a bohmi nih a khen i a thi an ti. Culio ahcun Vanzang bawi Hau Cem nihcun “darchawn manh an kan hauh awk ri, darchawn cu sarlu man pei a si cu” tiah a rak ti hna, tiah pupa nih an chim zungzal.
Khualhring bawi sin i a ummi daarchawn cu AD 1770/80 kum hrawng i Khualhring le Tlangte khua hna an rak i doh lio ahkhan Lungzarh Cinzah bawi Sai Hmung nih hranchaw ah a rak i laak an ti. “Sai Hmung hrinsor hna nihcun a chanchan in ro a cotu hna paoh nih an rak ngeihmi daarchawn a si” tiah an rak ti. Chan nih a liampi i AD 1950-60 karlak ahkhan Lungzarh khuami Pu Hrang Hlei an timi (thong uk pa te) hna inn kha mifir nih an bauh i daarchawn le thil zuun chiahnak kuang kha an rak laakpiak hna. An thingkuang cu haukaa ah an hmuh ṭhan nain daarchawn le thilpuan paohpaoh hna le rothil dang hna cu an hmu ti hna lo. Curi cun Lian Do dar timi tuanbia cu a umnak hngalh a si tilo.
Lian Do dar timi tuanbia hi Lai miphun tuanbia ahcun mikip nih theih an duhmi le cauk chung ah chuah hna sehlaw ti a duhmi le, theih a duhmi an tampi caah hi ca kan ṭial lioah hin minung pahnih thum nih an ka fial i ka theih tawk le cinken khawhmi vial kha a cunglei ah hi tibantukin tuanbia roling cu ka vun ṭial ve. Hi tuanbia a rel zuammi le Lai miphun tuanbia roling a si tiah sunhsak ngai in rel a kan teimak piaktu nan cung ah lawmnak tampi ka ngei. Cupin ah tuanbia/ tuanphung timi cu theih ning aa lawh ciolo caah “hiti hin a si deuh ṭunglo” a timi hna zong an um ko lai, caṭilatu keimah zong hi Lian Do chan lioah ka rak um velo caah hi tuanbia a theimi pipu hna kha mi tampi ka hal hna, cu ka halmi hna le kan theih tawk kha ka hun ṭial chinmi a si.
Dal 16
Chin Laimi Pupa Holh le Phungthlukbia
Biahmaiṭhi
Pupa hna chan ahcun bia kha hla in an rak langhter i hla cu bia can ah an rak hman tawn. Cun bia saupi a simi kha bia tawi in a sullam an fianter fawn, cucu ṭhangthar hna chan ahcun pupa phungthlukbia ti a hung si. Laimi cu holh le hla ah a rummi kan rak si nain tuchan ahcun bia le hla le holh ah phun kan tun khawh tilo caah bia thuuk le holhpi ah kan chambau tuk cang. Kan pupa bia le holh thuuk hna kha kan innpa miphun dang unau hna tu nih “kan mah pupa holh a si” tiah an ti ngam cang”. Cucaah Chin pupa hna sulhnu hi zahpilo in thiam le hman hi miphun dirkamh le phun ṭanhnak lungthin put cu a si ko. Seino ṭhangthar hna caah bawmtu siseh ti duhnak lungthin he hi cauk le bia le holh hi “caangpa hmanh nih bel kam” an ti bang ka hun tenhhrehnak a chan cu a si. Tampi hmanh ka ṭial khawhlo caah ka siaherh bute in an hun pehsauh ve te ko lai ti ruahchannak he ka hun ṭial.
Lai Chin miphun hi holh ah a rummi miphun kan sinain mah miphun mah holh kha thlau riangmang in miphun dang phung le holh a uar deuhmi miphun ah kan cang. Kan holh a rum ning cu hiti hin tahchunhnak vun ṭial hmanh usih, cucu thingkung fate pakhat le naamte (kawngthun) pakhat hmang in kan hun langhter lai; “ka tuk, ka hau, ka tan, ka hleuh, ka chok, ka cik, ka pheh, ka cheu, ka riam, ka zum, ka themh, ka ziah, ka vih, ka sawh, ka chunh, ka hngerh, ka bak, ka khuar, ka ngel, ka saam, ka thler, ka hlirh, ka hawk, ka milh, ka ṭelh” tibantukin hin thing le naam karlak hmanh ah caang kan zam khawh. Laimi cu naamte kawngthun pakhat he ram leng kan chuah ahcun ram kung nganmi hnahcang kung le thing tuaino cu a cung ah kan hmannak phun 25 in kan hman khawh. Miphun pi a simi hmanh nih kan holh phun le kan hman ning bantukin a ngeillo mi hi an um kho ko. Cucaahcun miphun a upatmi nihcun an holh an i zahpilo hlei ah hman khawh le thiam khawh chin an i zuam. Judah miphun bangin Mizo miphun hna zong nih miphun dang holh cawn an duhlo i miphun dang a simi hna kha an holh thiamter le theihter tu kha an i zuam deuh.
Pupa hna bia le hla le holh hna hi zahpilo in thiam le uar le hman ve hi ṭhangthar caah a herh taktak mi a si. Pipu hna nih hin thingkung ram par le zu zawng ramsa le buṭit khaubawk, van ruah nisa le cinthlak pangpar le cawlcang phunkip hna hmang in hin bia an rak fianter i biathuuk holhthuuk chimnak ah an rak hman. Kan pupa hna hi siangin umlo lio caan le cacawn lo lio caan ah hitluk in bia thuuk le holh hmang kho i ruahnak thuuk le bia tawi fiang an rak hman khawh vemi ka ruah tikah sihni lungput an ngei tiin ka hmuh hna. Ka lawmh hna, ka thangṭhat hna, upat le hmaizah tlak an si tiah ka ruah. An bia roling hna le holhthuuk, phungthlukbia hna hi Pupa sulhnu ah `ial velo cu ka sia a herh tuk ruangah caan ka ngeihmi chung te ah theih tawk le ti manh vial tal tiah ka hun ṭialnak hi a si. A ṭhathnemnak a umlo hmanh ah pupa hna nih bia le holh an rak hmanmi a si caah an mah upat kan pek hna ti can ah ka hun ṭial.
Phungthluk Bia(390)
A
A bingtalet cangal thlor
Sullam: A ningcang lotuk in thil tuah.
A bia mai hang bang
Sullam: A biachim a koktlong tuk. A bocal tuk. A bultan tuk fawn.
A cawi bal lo khuangcawi in
Sullam: Midang tuah khawh lo ka tuah khawh tiah ruah i i porhlawt ngai.
A cep na sol lai
Sullam: Ruat cungcaang lo in biachim hman cu i chuasualnak a si.
A ceih nih a ei tluk
Sullam: Va tuah taktak khawh lo zong ah a chim le a ceih hmanh a nuam tuk.
A hrut nih a fim chim
Sullam: Mah nak fim deuh le thil thei deuhmi ruahnak va cheuh.
A dil na, a sat na
Sullam: Aa phehmi um, a rak phuang tu zong rak um. Mah carei in rak chimrel cio.
A ruh tum hlah, a haang na hap lai
Sullam: A si kho lo tuk dingmi kha tuah i tim hlah, na tlaknak a sang lai.
A thla kung in a kan huh
Sullam: Amah thawng in mi nih an kan hramh, an kan dawt.
A ram tuk sa phaw hlah
Sullam: A duh tuk lawmmammi, a awr tuk mi cu pe hna hlah
A hngal nih sa ei
Sullam: A thei le a hngal nih thilṭha an co deuh; cun ningzah pantuk cu tinco lonak a si.
A mui in zoh hlah, a aan in ngai
Sullam: Muisam pumrua in zoh hlah, lungput le ziaza a biapi.
A sa lo chem hlah
Sullam: Duh tuk ko nain a duh lo bantuk tein i um ter hlah, na cei lak lai.
A firtu ningzak hlah, a hmutu ningzak
Sullam: Thilsual a tuahtu cu an zei a poi lo nain a hmutu cu an ning a zak.
A thi hmasa puan zual tong
Sullam: Mi hmasa nih thilṭha an tinco deuh.
A tappi le a lungthu si
Sullam: A khuasaknak, a umnak khua le ram inn le lo a si.
A thi hmasa thlanṭha hlawh
Sullam: A thi hmasa cu thlanhmun ṭha ah vui an si.
A lut lei vaipuan in pua, a chuaklei mautlor in tu
Sullam: Mipeem sathlai cu lawmte in dong hna.
A do hmasa rian lim
Sullam: Rianṭuan a thawk hmasami nih cun hawi hlan ah a dih.
A paam nihlawh ting lo
Sullam: Mi sifak caah manh ni le dinh ni a um kho lo. Kan pum hmanh cheu kan duh.
Aa zum lo nih ṭum lai or hlah
Sullam: Ngamh setsai lomi rian i ot hlah, na mual a pho lak lai.
A ṭial le a ngaan lawng ti hlah
Sullam: Hni le puan lawng ruat hlah. Thil duh raap tuk hlah.
A bonbok le a mantaat
Sullam: Zeihmanh i dannak a um lo. Aa khat bak ko.
A si hmun si, a saar hmun saar
Sullam: A ding kel le a ei kel nih eidin, a ṭuanmi le rethei vial nih ei lo, tinco lo.
A rang va duh, a chum va tla
Sullam: Rianrang tuk le hnawhnam tuk in thil tuah le biachim cu palhnak a um duh.
An chim Hranhring, an tlawn Tiphul
Sullam: Mi hlen a hmangmi. Chimmi le tuahmi aa dang tuk.
Arpi dakmak sahngar tei lai bang
Sullam: Tuah khawh ṭung hnga lo dingmi a tuah kho pi lai bang chim.
Ar bia duh in
Sullam: Mi bia an i ruah lio i rak i thlak lengmang khi.
Arpi ṭapna, sahngar hnina
Sullam: Mi nih harnak, ningzahnak, ngaihchiatnak an ton lio i rak i nuamh ziar khi.
Ar hma cuk in
Sullam: A dai cangmi biaṭhing na phorh
Ar hla fungkhat theih in
Sullam: Theihmi dang neih ve lo, chim cia le chim cia lawng nolh zungzal.
Ar le sanawng bang in
Sullam: Rian pakhat dih khawh ti lo. Tuaitaam peng khi.
Arla ti tit in
Sullam: Thil ṭha voikhat te tuah khawhmi i hngalsak tuk, an ka thei sual lailo ti phan.
Ar fa ro cuh in
Sullam: U le nau nih ro an i cuh i taza tiang an i cuai khi.
Ar ngor na bang
Sullam: Na mithmai a panh lo. Na dam pah rua lo..
Arfi thlapa nih zua hna she
Sullam: Karhso hna seh, dam tein um hna seh.
Ar le thlaiberh kawi tlaih in
Sullam: Aa philh kho lomi hawikom ṭha. Harnak aa theihpi pengmi.
B
Ba khaih in khaih
Sullam: Atu le atu chimh lengmang, nolh chih peng.
Ba laak in laak
Sullam: Bia lutaw tuak hmasa lo in mi va hro, sual va phawt.
Ba hnah cung ti thlet bang
Sullam: Mi bia lungchung ah pil bak lo, chimh le cawnpiak zong nih hlanh lo.
Banhla bia duh, ar bia duh
Sullam: Bia a duhmi minung. Hngalh ṭung lo in aa thlak tukmi minung.
Banhla fahrin in
Sullam: Fa khat neih in thih ngual.
Banhla kung khuaiseeng benh bang
Sullam: A zeiti lei hmanh ah hmunkhat ah a um kho lomi, kawp awk a ṭha bak lomi.
Bantlang hmanh nih mi fimtawl
Sullam: Thil tenau(santlailo ah ruahmi) hmanh hi san an rak tlai ko.
Bapi nih thak kaw bate tiang
Sullam: Bawi nih ti hna tiah michia zong nih mi va tii len ve.
Bawi bia al nganh, vui lu cuar nganh
Sullam: Bawi bia cu al khawh a si lo, a ṭha lo.
Bawi nu hrulh le fang zu hrulh
Sullam: Bawi le milian fanu a hrulh laklawh mi cu a hlawm awk an tlak ti lo. An lo ko.
Bawi nu le phaiphur, chia nu le uipok
Sullam: Bawi cu an man le an cingcuai a tam caah ṭhit a har. Michia fanu cu ṭhit an fawi.
Bawi taw le fang zu
Sullam: Bawi fanu cu mi hnabei a sei khun. Mit an thi khun.
Bawi vel le khua vel
Sullam: Khuazing le bawi cu mi zawn an ruat cingcing, vel an ngei cingcing.
Bawi pawng ṭhut le cerh kam thlawh
Sullam: Bawi pawng kan um ahcun an ciangzaar kan tem. Kan or thi a nim.
Bawipi lung le thingpi hram
Sullam: Bawi lungthin cu a ṭhawng i a fek. An lung an ṭhial lo.
Bawipi van le keipi van
Sullam: Bawi cu midang nakin an lungduh an tlinh khawhdeuh.
Bawi zahlo le chia zahlo
Sullam: A chia tuk a silo, khuazei paoh ah hman tlakmi a si ko.
Behrum ci tuh hnu hlah, nupi cia auh hnu hlah
Sullam: Nupi khuatli thamtham cu duh tik paoh ah auh khawh an si ko, a hnu ti um lo.
Behrum puar le michia puar
Sullam: Michia cu an ṭhancho tikah an i porhlaw i an ruam a kai.
Belte keem pam nak, lote keem ṭhahnem
Sullam: Rawl hlei chuan cu paamnak a si, rian hlei ṭuan cu a ṭhathnem tuk fawn.
Bia hri vel le zun hri hnok
Sullam: Tawifiang tein chim ko dingmi tam tuk chim cu a ṭha lo. A buaithlak meimei.
Bia kaa khat nih bia za phan
Sullam: Bia ka khat hi a biapi tuk. Bia zaza a hrin khawh. Biachim i ralrin ding a si.
Bia ṭha kaa khat nih vanni kuai
Sullam: Bia ṭha bia thlum-al kaa khat nih thluachuah vanni tampi a tlunter
Bia le lam phan
Sullam: Bia kan i ruah tik ah biadang, biadang kan va chim chin vima khi.
Bia le thli
Sullam: Bia cu thli nih a phuan, theih lo ti a um lo.
Bia chia tluninn tong lo mah sin kir
Sullam: Bia chia, holh chia kan chim mi khi kanmah cung lila ah a tlung tawn.
Bia thlum-al hna ah lut
Sullam: Bia ṭha, bia dawh cu ngaih a nuam i lungthin ah a caam khun.
Biachim thiam lo mah cung tlung, sur vorh thiam lo mah lu khuh
Sullam: Bia chim kan thiam lo tikah kan rak chimmi bia lila nih harnak a kan pek tawn.
Bia duh hmur ah bia tang hlah
Sullam: Bia duh le hmursau nih cun biathli kha dep dep dep tiah mi dang an chimh colh hna.
Bianem chim le lamphei kal
Sullam: Bianem chim cu a ngaih a nuam i mi lung a dai.
Biathli thingpar in au
Sullam: Biathli cu thuh khawh a si lo. A thlite in thil tuahmi zong an puang ṭhan ko.
Bia ṭhing phawrh le hma ṭhing khawn
Sullam: Bia a dai ko cangmi le philh ko cangmi an vun chuah ṭhan cu a faak tuk in theih a si.
Bungtuah holh le lentecelhnak
Sullam: Bungtuah cu an holh a nem, a tluangtlam.
C
Ca le cafung, sobul le cengceh
Sullam: Pakhat lawng in tuah khawh lo dingmi, hawi bawmtu locun a si kho bak lo mi.
Cakei hmanh nih ka seh rua, seh rua lo a ti
Sullam: Zei paoh hi mah le tawkzawn, le a ruaram a um ko, cucu i theih a herh.
Cakei kaa pur lai bang
Sullam: A ṭhawng ṭung lomi nih an i hrocer, an i tengvo len ve khi.
Cakei mei tlaih in
Sullam: Rian i ot zing ṭung i tuah khawh ti i lo, ngol le duh fawn lo.
Cakei sul hnu uico bo
Sullam:Ṭihmi um lio ah daidep um ṭung i a kal hnu tu ah hei i hrocer len.
Cakeipi haa fah bang
Sullam: A fah celh lo tuk ah heh tiah i lawngh chih.
Cal saruh chonh in
Sullam: Ngamh lo bu tein a herh caah ralṭha ngai bantuk in i umter i va tuah.
Cangai hawi bia zawng lo sir kal
Sullam: Hawi he lung aa rual lomi. Hawi nih cho an ti ah thlang a rak timi minung.
Cangai khor chung hrang in
Sullam: Mah umnak vial i ngamhsaan ngai ṭung i hmundang ah ralchiat ngai.
Cangai lam kal in
Sullam: Khikhi an zia te a si, an nu le an pa zia hlikhlek te an keng ko.
Cangcel le khaubok bang in
Sullam: Voikhat i hmuhnak bak in I uar i par i ṭawh colh.
Caangpa hmanh nih bel kil
Sullam: Mizei te hmanh hi ṭhathnemnak le santlaihnak kan ngei dih cio.
Cangpin a kong in, saphai a lam in
Sullam: Minung kan si tikah, kanmah le zulhphung/phunglam tein nun ding a si ko.
Cangpin pahra cangon pakhat tluk lo
Sullam: Mi derthawm 10 nak in miṭhawng pakhat a ṭhahnem deuh.
Cangvat tikut toih bang
Sullam: Mi va ti len lio i vun hro tik ah a condup colhmi, mi ralchia.
Capo biatak ah tla
Sullam: Capo hi nihchuak bia asi ko nain a caan ah cun biatak ah a tla ṭheo tawn.
Caw khat ruang ah caw za ba
Sullam: Mi pakhat nih palhnak a tuah sualmi ruang ah mi vialte harnak ton.
Caw run naa pang
Sullam: Lam kal tikah khua zong zoh lo in mi karlak ah i tenh. Mi pah dih timh.
Cawtar ramno duh
Sullam: Tar hnu le upat hnu ah mino tete lawng va duh, va uar khi.
Cengkol pawpi tei in
Sullam: Neek tukmi, lamhchihmi nih a phu aa hlam khawh.
Cepa tluangkhawn in
Sullam: Zei si hleng ṭung lo na in vaa hro cer len ve.
Cepa nih a der tuk ah a ek aa ceh
Sullam: Derthawm tuk le santlaihlo tuk ruang i mualpho khi.
Chan chankhat ah pei le zaa bang kan i let
Sullam: Chan khat chung ah rum khawh, sifah khawh a si. Kan i letthal kho.
Chemphut chung uimei hrolh bang
Sullam: Camping crusade dihka lawng zia ṭhinh, a rauh deuh cun mah keel le bon.
Chiachin na hawi soi hlah
Sullam: Mah chiatnak i hmu lo in mi dang va sawi len khi
Chiar dot le hmai chuum
Sullam: Aa naih tukmi inn le pa kan si.
Chi le khuai bang in
Sullam: Aa kom tukmi, aan aa tlak tukmi, ṭhen awk a ṭha lomi, aa lo tukmi
Chim ka um ah chim nun ka cawng, zo ka um ah zo nun ka cawng
Sullam: Kan umnak nunphung le sining cawn le theih a herh vet awn.
Chingchih e beengbeh e tiah
Sullam: A chapchap lo ah amah tu nih a ka nolh, a ka ti ṭhan. Keimah hmanh nih zei ka ti lo.
Chizawh ngasa duh in
Sullam: Duh tuk lawmmam I kaltak zong sian lo, hngah peng.
Chizawh kawrong oih timh in
Sullam: A chim le a ceih vial tlo ngai i tuah taktak ngam lo.
Cho ṭia lo nih tha ka la, ka co lo nih zaang ka zuun
Sullam: Kan duhmi kan co lo tik ah kan tha a chia i zaanguai ngai in kan um tawn.
Chuncaw heu le cangpal cim
Sullam: Zeihmanh tuahmi um lo hlei ah a hrawktu le a heu tu rak si.
Chungkhar thurual rem lo paamnak, khuakhat thurual tlu lo ṭionak
Sullam: Chungkhar lung rual lo cu paamnak a si. Khuakhat i rem cu ṭio nak a si.
Chungthu lengnal
Sullam: Zohnak ah ṭhat dawh ngai si ko ṭung i lungthin put chiat ngai, zir ngai khi.
Circik tlawh thawh duh lo bang
Sullam: Rianṭuan aa ziaphelmi cu an lam a tluanglo, harnak an tong.
Cirhdawt vate bang
Sullam: Zawndamh rumro in thil kawl a hmang mi.
Cik le ngerh kan si
Sullam: Vun i zawt ahcun mi le mi kan si lo. Cingla rualchan pei kan si cu.
Conghrang lusuk bang
Sullam: A zei an chim paoh ah um..ee..um ee ti peng. Pekmi paoh i laak.
Cupi khate va ti hlah
Sullam: Santlailo va nehsawh hna hlah. Cun na duh cee tuk hlah seh.
Cung zoh ah sang, tang zoh ah pit
Sullam: Awlokchong le chimpit vansaang in khuasak. Bawmtu le chaantu ngeih lo.
D
Daithlang haang din lo
Sullam: Mi daithlang cu tihang din awk hmanh an ngei tawn lo.
Dawh duh lo ho um hlah
Sullam: Vawlei cung ah hin mui dawh a duh lomi an um lo.
Dawh lo hlei ah ing chiat
Sullam: Dawhlo hlei ah zia chia takmi pawl.
Der ah der khat, thau ah thau khat
Sullam: Lungkhat tein rianṭuan le lungnge tein um. Chiatnak, ṭhatnak i hrawm.
Der pheh chia, paam pheh chia
Sullam: Kan sining hi kan i cohlan khawh a hau. I pheh len ding a si lo.
Deh lengmang ah tlahpuk hmanh nih mi aat
Sullam: Zei tluk mi ṭha hmanh thinhun an thiam ve ti theih ding
Dir cung kal lam
Sullam: A dam cu a dam ko cang na in a thazaang a fekfuan deuh rih lo.
Dir tlo kal heu
Sullam: Kan kal ceomao, kan ṭuan ceumao ah cun rian kan tei.
Dingthlu le lairel
Sullam: Ding le hmaan tein, aa tluk le aa ruang tein biaceih khuakhan
Duhnak mit caw
Sullam: Duhmi cu an chiatnak le a ṭhatlonak hmuh khawh a si lo
Duh zoh le huat zoh aa lo
Sullam: Kan duhmi zong, kan huatmi zong zoh lo in kan um kho hna lo.
Duhnak mitcaw
Sullam: Kan duhmi hna cu an chiatnak, an chamhbaunak hmuh khawh a si lo.
Duhtu zaazat, huatu zaazat
Sullam: Mi nih duh dih, dawt dih ti a um kho lo. Huat dih ti zong a um kho lo.
Dul le tlaang ri ah aa thawn
Sullam: Rian ṭuan lo zong ah a duhduh in an nung kho ko.
E
Ei ding in nung hlah, nun ding ei
Sullam: Mi dang thazaang lawng i rinh hlah, na paw ca cu nangmah tein ṭuan ve.
Ei hre ṭuan daw
Sullam: Thathut ngang ṭung i awr khut ngang.
Ektum ka ral roih
Sullam: Mi zei ruaram lo kaa sawm sual ai.
F
Fa hrin hnut, ngakṭah tuan
Sullam: Tar lei sang i ngeihmi fale cu an ngakṭah a tuan. An thihtak zau hna.
Fa hrin long, thlai thlak long
Sullam: A tlawttlau le a vaivuan an um pah ko zong ah a zuangtaang an um cingcing.
Fa khat ngeih le pangpar tonh
Sullam: Nu cu fakhat an ngeih bak khin an i ser ciammam i an i dawh chin.
Fa ṭha lo ngeih kam tlam
Sullam: Fa ṭha lo ngeih cu kan chimh nak hna ah kan ba. Kan kam lam a zee.
Fale tlak hnu hlei donh in
Sullam: A hlankan tein rak i ralrin ding a si. Na daithlang tuk hme cu.
Fahniang thih le ngalcar khawn
Sullam: Fahniang thih cu tuar awk a hark o. A faak hringhran ko.
Falai le hreh peh
Sullam: Falai cu u le nau he an i kom kho tuk lo. Phun dang deuh tein an chuak.
Falai chia le lo lai chia
Sullam: Falai cu zei ro le rah hmanh tinco ding a ngei ve lo.
Fanu ṭha le loram ṭha
Sullam: Fanu ṭha cu inn kong lo kong a tuak, ṭuan le thawh a duh. Va a ngeih hnu zong ah nu le pa a daw, a kilhkamh hna.
Farhmui bir hlah, khangca par hlah
Sullam: Sining nih a phut bak lomi, a tlinh ngang ve lo mi.
Fanu pakhat thawng, lopil pakhat thawng
Sullam: Fanu ṭha le fel nih cu chungkhar a cawmken, a sersiam, a tunmer.
Fimnak dang lawng, hruhnak dang lawng
Sullam: Mifim ruahnak le mihrut khua tuakdan mi cu aa dang hrim ko.
Fimthiamnak nih mit a auter
Sullam: Fimthiamnak a ngeimi nih kau deuh le thuk deuh in khua an hmuh.
Fir thang chia, hal thang ṭha
Sullam: Fir cu a ṭha hrimhrim lo, thangchiatnak a si. A hal te in hal ding a si.
Fir fir khat nih fir za kuai
Sullam: Voikhat te kan fir ah cun a hnu thil tlau vialte zong kanmah puh kan si peng cang ko.
Furpi ni le pa hnawm thin
Sullam: Furpi nilin cu a teek khun, pa zeirua lo zong an thinhun a thah in a thak.
Furpi ti hal le lungchung pa duh
Sullam: Furpi ahcun ti a haal ko zong ah ti a nawi caah kan ding ngam lo. Lungchung tein duhmi ngeih i chimh ngam ṭung lo cu a fawi lo.
Furpi tihal le tluang zuun ngaih
Sullam: Ram dang le khua dang i a ummi an zuun ngaih cu a fak khun.
H
Hakha holh le ral hronak
Sullam: An aw hringhro a chia, mi hronak le mi raaknak ah a rem tuk.
Hakha dawt le mithi dawt
Sullam: Mi dawtnak an thei lo. Lehrulh an hmang lo.
Hawikom ṭha le liangdanh ṭha
Sullam: Hawikom ṭha cu kan harnak le kan thilrit a kan changtu an si.
Hawrha bang ka tla zo cang
Sullam: Ka thawk cang vevek, a dih hlanlo ka tuah lai.
Hlawhleng sia khalh in
Sullam: A herhlo le a huaha lo ah na caan liam ter hlah.
Hmachia dam fawi, minchiat dam har
Sullam: Hmachia cu a loh a fawi ko. Minchiat balte a lo kho ti lo.
Hmaṭhing khawn faak, sual ṭhing phawrh fak
Sullam: Hlanpi i kan rak tuahmi sualnak, a thar in an kan holhtei nak lengmang ahcun a tuar a har tuk.
Hmuh duh ko nain zoh duh lo
Sullam: Hmuh duh ko bu ah ka caah zei va ṭhahnem lai hlah tiah zoh lo te i um.
Hmuh lo thei kawl in
Sullam: A um ma um lo, a si ma si lo ti ruat hmasa lo in hawi chimmi poh zumh i kawl.
Hmur fong bia la, zaang fong ṭhahnem
Sullam: Biaduh hmursau cu dan cawinak a si. Ṭuan i hrek le zaanghlei cawi cu a ṭhahnem.
Hnak kar tenh nuam, mi kar tenh har
Sullam: Mi kar ah i tenh i vaa cuh len cu a har. Hnakkar tenh mi sit u cu a nuam.
Hngakchia thingfung cuh in
Sullam: Upa pipi nih zeihuahalo te i cuh, i biatak tein i siik.
Hngerhte ka lung umpu tia
Sullam: Mah lung lawng i rinh, mi dang ruahnak zei hleng te ah rel piak lo.
Hrangngawn nuva bang
Sullam: Hmunkhat ah umkal ṭi peng, i zulhdawi peng, i thlah bak lo.
Hriktida hmanh thak hlah
Sullam: A cu tehna cu ka zei hmanh a poi lo. Zeihmanh ah ka rel lo.
Hruhnak dang long, fimnak dang long
Sullam: A hrut cio cio zong an i lo lo, a fim cio cio zong an i lo lo.
Hruh tuk cu mah caah faak
Sullam: Mah ca le mah kongkhan hmanh i tuaktaan khawh lo cu a faak ko.
Hruh hmasa, fim hmanung
Sullam: Herh lio ah hngalh ṭung lo i, herh ti lo hnu ah lungpem i vun hngalh ṭhan.
Huho lu huai in
Sullam: A huaitaam tukmi, a chiakha tukmi, ṭih a nung tukmi
Huho liang leh in
Sullam: Zei taktak hmanh chuahcanh lo in lawngkaro in kir.
Huiraw rual bang in
Sullam: A ruun pi in hmunkhat ah um le kal, i zulh lulhmalh
Hun la law hun chia ṭhan
Sullam: A lung a tam tuk mi. A tu le tu aa leet lelek mi.
I
Inn tinh lo ramh
Sullam: Ruah cikcek, tuah cikcek le timh ciammam tein thil tuah mi.
Innpa cuar tlaih in
Sullam: Inn le pa cu rualchan kan si lo zong ah rualchan bantuk in i dawt a si.
Innpa nungak le lam pawng thei
Sullam: Innpa nungak cu len kal pah, lawipah hei ti bantuk ah vun bih pah lengmang an si.
Innpa sik le ṭhal khuadawm
Sullam: Innpa he ruahlo piin sik a fawi nain lungriak thin riak um lo in a ṭian zau.
Inn zu nih lo zu a pawnchuah
Sullam: Hmundang in rat riangmang i a um ciami lehlam ṭhawl, dawi, chuh, cuh.
Inn zu ti tla bang in
Sullam: Ma mui le na sam ziapzuap pi cu, thurh fiamfuam in.
Inn zu na si ri lo
Sullam: Na zirtiang tuk, na phe tuk, na depde tuk
K
Ka biachim le ka tlah ṭem
Sullam: Ka chim cangmi cu ka let ti lai lo. Ka chim bang in ka tuah ko lai.
Ka chaw duh le ka ralchiat
Sullam: Hawi duhmi duh ve ko ṭung i hawi tuahmi tuah ngam ve lo.
Ka chu chap ah ka zubel
Sullam: A ka ti hmasa hleihlei ah keimah lehlam dan ka cawi.
Ka chun tum le ka zaan tah
Sullam: Ka lungthlitum le ka saduhthah a si zungzal.
Ka duh tuk ah ka zah
Sullam: Duhmi cu kan zah hna. An hmai ah umtu zia hna kan thiam tawn lo.
Ka ek hnial nganh, ka fa hnial nganh
Sullam: Tuah lo awk le ti lo awk a ṭhat lo ruang ah tuah.
Ka fa thi kaw sonh lo kaa sonh
Sullam: Sungnak le harnak ton paoh ah hin sonhtarhnka bia chim awk a um peng.
Ka hnakhat ah dar tangka
Sullam: Thil pakhat kong rumro ka lung ah a chuak peng, kan ruat peng ko.
Ka hawi caah nizarh, kei ka caah nithiang
Sullam: Hawi an i dinh lio zong ah kei cu dinh mui ka hmu lo.
Ka hawi ngata fuan zawng
Sullam: Hawi tuah cio, hawi kal cio, ka tuah ve lai, ka kal ve lai.
Ka kawi ka ral ah tla
Sullam: Hawikom ṭha timi zong hi a ruahlo ah kan ral an si kho ko.
Ka lun lo nih chi ka barh
Sullam: Kan i ruah lo le hnabeisei lo bu in thil ṭha kan hmuh khi.
Ka mi tei cu ek
Sullam: Tei ciami kha heh tiah neek ngai in ti chih lengmang.
Ka naih le ka hua, ka kian le ka ngai
Sullam: Umṭi lio ah i rem ṭung lo i, i hlat hnu in ngaih fawn ṭung.
Ka ngeih cia nih lei ka la
Sullam: Ngaihchiah ruang ah harnak ton tikah chim tawnmi a si.
Ka nu phu chim in ka bia dai
Sullam: Kan ngaihchiatnak hi kan nule kan chimh hna tikah cun a hung dai deuh.
Ka pa thi kaw kei lian laang
Sullam: Ka pa ro le rah in kei ka lian ve cang lai.
Ka pu chi duh ka pi chi duh
Sullam: Lung aa rualmi innchungkhar.
Ka siapi man ka zal bei
Sullam: Tam ngai hmuh le ngeih i ruahchan lio ah tlawmte lawng hmuh le ngeih.
Ka sir a ka sik lo
Sullam: A zei lei hmanh in a ka tluknak a um lo.
Ka lungthin, ka hriamnam
Sullam: Lungnih a duh tuk hrat le a ngamh hrat ahcun hlawhtlin cingcing a si ko.
Ka tuah cia nih ka thal
Sullam: Mah nih tunmer ciami lila nih harnak rak pek.
Ka tua ceo nih ka tha
Sullam: Keimah bantuk zeirualo le santlai lo nih a ka hloh ko hme cu, cu ngai cu.
Ka tun law ka tun, ka ben law ka ben
Sullam: Ka ṭanhmi cu ṭanh law law, a ka huatmi cu huat law law si ko.
Ka zu lunlak, ka fa lunlak
Sullam: Kan fale cu an ṭhang lai i bochan tlak an si te lai tiah kan i ruahchan ngai hna nain kan ruah ning in a si tawn lo.
Kaite cio na si ko
Sullam: Laam na thiam ning cu na mak ko. A herh bak in naa herh ko.
Kan chim voi hra, kan tlawn Hranhring
Sullam: Kan rak chim cia kha nolh ṭhan lengmang a hauh tik ah hmanmi a si.
Kan chim bia van ah kai seh
Sullam: Kan chimmi hi kan cung ah tlung hlah seh. Kan bia nih kan nenh hlah seh.
Kan i ngaih ah khum le khal, kan i hmuh ah zu le zawng
Sullam: Hmuh lai kan i ngaih tuk nain kan hmuh taktak tikah zei pipa a rak si lo.
Kan i ngaih le sakhaang dar
Sullam: Kan i ruahning a si nai sailo
Kawl chaw a cotu van
Sullam: Kawl paoh le hawl paoh in ngeih le rum a si lo. Mi van ngei an um.
Kawl sa vuai lo bang
Sullam: Tlok sabur in bia i ruah, holh tam tuk.
Kawlki le mardeng
Sullam: Nichuah le nitlak bang in aa hlat.
Kawlrit arpi tiat in
Sullam: Asi kho lo tuk ding le tuah hngalo dingmi chim le rel peng.
Kawlvai hlen ṭha, nu hlen ṭha
Sullam: Hngalh bal lomi cu hlen an fawi deuh, nu zong hi hlen an fawi ve..
Kawl tlawng bia le tipil bia
Sullam: Mah nih hmuh ve lo hrat cu, zei paoh hi i zumh dih tak awk ah a har.
Ke kiak sumsu, kut faak ti than
Sullam: Mahle ṭuan khawh mi tete cu kan rak ṭuan cio a hau ko.
Kei fapa neih kum ah puul tlung
Sullam: Kan voikhat thil ti caan theng te ah sungh le zatlak hna kan ton ah khin chim a si.
Keimah pi lawng chumhmui bang
Sullam: Hiti hin keimah pi lawng ka hmei ko hih.
Khat ka phei, khat ka liang
Sullam: Aho hlei ṭanh deuh awk an ṭha lo, ka caah cun an i khat, an i tluk
Khuate fa le lo ar
Sullam: Khuate fa cu an fodawng tuk, mi zoh an pang tuk, mi hmu ballo an lo.
Khuazing kan to kan ti mei ṭheoṭheo
Sullam: Lamhlat ummi nak cun pawngkam ummi cingcing nih hin hna an ngamh deuh ko.
Khuahri rual nan bang
Sullam: Hna nan chet tuk lawmmam, dai deuh tuah u.
Khuaingal bu lamh bang
Sullam: Kaa ralring kho bak lo, kaa chuahsual bak ko.
Khuangbai laam bang in
Sullam: Mah umnak vial ah i nuamh ngai i hmundang ah i nuamh khawh ti lo.
Khuhlu dah na bang ai
Sullam: Tar na thiam lo hi teh, no churh in heih na um peng ko hi.
Khuaza rawl tep
Sullam: Hlumhmi khua set ngei lo in a peemvaak pengmi.
Kinglang puanbu tah in
Sullam: Ka tuah, ka tuah lai ti lengmang i tuah bal hlei lo.
Kum vui lai thih, inn tlun lai ruah surh
Sullam: A deuh maceo te ah sungh, tlak.
Kurbungbel bang in
Sullam: A mui a chia tuk. Aa dawh lo kho taktak.
Kutte zawngza
Sullam: Rian hi kan i bawmh cio awk a si. Amah rian tiah rinh ding a si lo.
L
Laam lang ka ti, bel phul ka cok
Sullam: Puai ah laam ding i timh ve ngang i chungṭuan diam. Mah lung duhmi le huammi tuah thiam lo in a herhmi lawng kan ṭuan tinak.
Laihna le tumbu bang
Sullam: A tu le tu te i ton lengmang
Langak le thlanthla leiba cawh in
Sullam: Ngol hngal lo in leiba cawh hman. Hmuhnak kip ah cawh chih peng.
Langak nih ka fa rang cang lai pei ka ti rang hlei lo
Sullam: Ṭhatnak ka hmuh cang lai, ka hlawhtling cang lai ti zong ah hlawhtlin hlei lo.
Langak rawlṭhing dau in
Sullam: Mi ta hal lo chimlo pi in laak le ei hman
Langak ral chia, nunkhua sau
Sullam: Nunnak, damnak caah lungfim tein le ralring tein um cu nunkhua a sau hlei.
Langking kuak-ek hmawm bang
Sullam: A tlawmte, a pelte din zong i rit, tlawmpalte i khawn zong i ai len.
Lawmh tuk ar ek
Sullam: Kan lawmhpi tukmi thil pakhatkhat nih ningzahnak a chuahpi tikah chim tawnmi a si.
Lawmh tuk vawrvok ek khur tla
Sullam: Lawmh zia a thiam lomi minung.
Lei le dang hmanh aa seh
Sullam: Nu le va, u le nau, cingla rualchan, dawtmi he hmanh i sik sual a um ṭheo tawn.
Leengleh ser le kuak lai ṭawl
Sullam: Leengleh nu a hun i ṭamh cang ah cun lung a hring bak ko.
Lem malum thi, ṭiangmaṭuang nung
Sullam: A nih a nih timi tu an thi hmasa le zumhreih lomi tete tu an va nungdam.
Li chuk thal cho
Sullam: An nu le pa zeiruaramlo an si nain an fale cu an fim, an ṭhawngṭha
Lo lam pial in pial
Sullam: Temtuar lo te in a poih, a cat, a thi tinak
Lo nuar le rawl nuar mah ca fak
Sullam: Rawl nuar le lo nuar cu rawlṭtaam tihal in umnak a si ko.
Lopi nee le khengpi nee
Sullam: Zei huaha a taang ti rua lo ti zong ah vun khawmh ah cun a rak tam cingcing ko.
Lo rawl le sal chu
Sullam: Vansan i hei ti luamlaam awk ah cun a poi lo cuh.
Lo riak chamh in chamh
Sullam: A zei le zong in kan cham cikcek. Kan thiang kirkiar.
Lo laak kum khat ca, nupi laak chanchung ca
Sullam: Nupi ding cu ciamciam tein kawl awk a si. Ṭha tein i ruat ta cikcek.
Lo zuu nih inn zuu a pawnchuah
Sullam: Mah le ram, mah le khua ciacia ah ram dang, khua dang minung nih an rak ra i a lengmi tu nih a chungmi tu chuh, dawi, uk, umnak ngei lo in chiah.
Lote kem ṭhahnem, belte kem paamṭhi
Sullam: Tha hlei zaang hlei ngeih cu a ṭhahnem, ei khawh leng in rawl chuan cu paam nak a si.
Lung chung paih zuam in
Sullam: Pek hlanlo, ngah hlan lo hal chih peng, ngiar chih peng, nawl chih peng.
Lung cung cuang le thingpar va
Sullam: Umnak le dornak reprai kan ngei ti lo, thinphang dailo kan si ko cang.
Lunglak thlawh le til thak kheuh
Sullam: Huah thai awk le kheuh awk ah aa laklawh tuk.
Lungte nih lungpi kamh
Sullam: Sifak santlai lo zong nih mirum a rum khawh nakding caah a bawmhchanh ve ko.
Lungthli puam le zak hle
Sullam: A leng in cun aa fimter, a ning aa zahter ko nain a lung chung cun mi zei ah a rel lo, a ning a hngal, a ruam kai.
M
Mah mi duh, mah ba duh
Sullam: Minung cu kan duhmi aa khat dih kho bal lo. Kan duh ci le kan uar ci te a um cio ko.
Mah bu thaw, mah voih thaw
Sullam: Mah thil tuahmi cu a chia in kan hmu kho tawn lo. Kan i lunghmuih ziar cio ko.
Mah fak le sakhi ngal
Sullam: Mah le mah i fak tuk cu mual i phoh a si.
Mah le cangai khor
Sullam: Mah nih tuahmi kha a ṭhatnak zong a chiatnak zong mah nih hmuh le co a si ko. Mah te cio in tuah ding tinak. Midang hrawmh sian lo.
Mah tilzang cumh
Sullam: Mah chungkhar chiatnak mi sin ah va chim, mah le mah harnak ipek.
Manbo pasal ngeih bang
Sullam: Hawi ngeih lo ka ngeih ti bang i uang ngai, i lung sii ngai.
Manbo rit donh in
Sullam: Rianṭuan tik i daithlang tuk le zozawt tuk i ṭuan, fel lo tuk lawmmam.
Mang e mui e tiah
Sullam: Mang le mangchin bang ka lo ko.
Mar pa ka biar kaa phoih vekvek
Sullam: Ka tuah lai ka timi cu a har zong ah ka tuah ko lai.
Mei tuai thi, zang tuai nung
Sullam: Hei thei thiam ko. Mi ṭhapa a thin hun ahcun thlachiat a ruat bak lo khah.
Mi bia chim faak, ar hma cuk faak
Sullam: Mi nih kan kong an ceih tik ah a faak in kan theih khun i kan i fahsak ngaingai.
Mi chia eek le valah eek
Sullam: Zei cu hme a va si rua hnga, a khi bantuk minung hrat nih khin.
Midawh thlan le kikawng hnar, muichia thlan le tibungkur
Sullam: Mi dawh cu an thlan a pawt, muichia cu an thlan a luang.
Mi har ah Dar Al
Sullam: Mi hlei an um lo ahcun san kan tlai cio, an ṭhahnem cio, kan sunglawi cio.
Mi khaap va tah hlah
Sullam: Mi sining kha va chekhlat tuk hlah.
Mikei pi khual tlawn bang
Sullam: Ka um ka kal lai ti nak zong ah kal lo, cutik khatik timi caan zong ah tlun lo.
Mi kut cung ah savo puam
Sullam: Aa tluk cio le aa zat cio in tinco bu ah keimah ta nak in midang ta hi a ṭha deuh, a ngan deuh, a tam deuh ko rua tiah ruahnak ngeih khi.
Mi le mau hram.
Sullam: Hrih le hram vun i zawt ahcun chungkhat rualchan kan rak si dih ko tinak.
Mi cu mi ko, mah cu mah ko
Sullam: Midang pi nak cun mah chungkhat cu kan zawn kan i ruat deuh cingcing ko.
Mihrut forh le nam hnol tat
Sullam: Mi hrut cu forh an ziak. An tuah taktak ngam ko.
Mihrut kaa ah khuato
Sullam: Mi hrut le mi-aa bia hi khuazing nih a theih i a tling duh kho ngai.
Mihrut umnak khua nuam, buluk umnak ti nawi
Sullam: Mihrut nak in ka fim aa timi hi mi tuaihrok tu an si tawn.
Mi nih bialo an chim lo, ar nih hmalo a cu lo
Sullam: A si lo rumro mi cu mi nih an chim lo. Biahram zeital cu a um tawn ko.
Michia lianh le vate lianh
Sullam: Michia cu an rum tik ah an i porhlaw, mi an neek, an lung a puam.
Michia zei thei lo, tlahpuk zei tei lo
Sullam: Mi cheukhat cu a zei taktak hmanh ah vun bochan awk le vun rinh awk an tlak lo.
Mit caw hnabei sei in
Sullam: A si kho lo tuk ding rumro i ruahchih peng.
Milian duh tlong, vanruah duh sur
Sullam: A rum le a ngeimi cu an duh paoh in khua an sa. Thlauh le kham khawh zong an si lo.
Miru le thawlthu
Sullam: Leeng zohnak ah miṭha lawh ngai i chunglei lungput chiat ngang, ziarngeimi si.
Mi siing nihchuah, mah chung ningzak
Sullam: Sual kan huah tik ah mah chung cu ning a zak. Mi cu an rak i nuam ziar.
Mi zohnak ah chiakuk, mah zohnak ah ṭhavang
Sullam: Mah chiatnak i hmuh cu a har. Fale zong nu le pa mit ahcun an i dawh kho tuk.
Mi dang kut in rul tlaih timh
Sullam: Mah nih ngamh hleng ṭung lo i mi dang vial tuahter timh.
Mileng le khual bang in
Sullam: Chungkhar rian bawmh hman lo, ei lawng i chuah peng.
Mi lut dawn hlah rul lut dawn
Sullam: Fuukfonhtu an um dik ah kan i duh lo tiah donh le khirh phung a si lo.
Minung nunnak van in tla
Sullam: Awlokchon vaansan lio caan i ruahlo in bawmchantu an um khi.
Mi pa khat thawng, sa pakhat thawng
Sullam: Mi fim, mi rum, mi ṭhawng pa khat nih mi an kilhkamh i mi hna an ngamh tuk.
Mipi nih lam vaat, saza nih ṭum tu
Sullam: Minung nih cun zulhmi phung le lam kan ngeih awk a si. Sa hmanh nih an ngei.
Mifim fim man ei cawk lo, mihrut hruh man cawi cawk lo
Sullam: Fimnak le hruhnak nih man an ngei veve. Fim man cu thilṭha a si, hruh man cu harnak le ningzahnak tu a si.
Mimte ti tit in
Sullam: A phaknak paoh ah lak fa a hring; nganfah tuar bak lo in nau a ngei mi
Mitcaw saipi dah bang
Sullam: Keimah hmuhning a hman bik, a si bik ti lung ngeih.
Mit kho hmai khat
Sullam: Mitka le hmai ka ah a um komi rumro hmuh lo
Mui ah mit dang, hlawn ah mit khat
Sullam: Mi dawh kan timi cu aa dang cio ko nain hlawnthil tu ahcun kan hmuh ning aa khat ngai.
Muichia thlalang duh in
Sullam: Muichia deuh paoh hi thlalang hram ah an i zeel deuh, an i zuum.
Mupi ar cawi in
Sullam: Ngaihthleem in mi tongh hman, mi ralrin lo kar te ah va ti chih, va ṭhuat chih.
Muvanlai bang in
Sullam: Harnak nih an tei bak lo. Na tuar kho taktak.
N
Na bia bawn hang tluk lo
Sullam: Bia vaivuan le bia silo lawng na chim na hmang le zumh ding na si lo.
Na lung vom chu zat
Sullam: Na lung a tam tuk. Zei na duh set zong theih khawh na si lo.
Na pu zawm hlah, na taw kua lai
Sullam: Pi le pu, tar neh sawh cu a ṭha lo. Upat ṭihzah ding an si.
Nau lai ah mui chia
Sullam:Ṭumchuk lai ah cun mithmai nih a theih.
Neemneem nih chawṭha hlawh
Sullam: Mi lungneem le mi awka neem cu dawt an i hlawh. Lawmh an tong.
Neh hnu kawl ral dawi
Sullam: A hlankan tein timhtuahnak ngei lo in thil a si hnu ah heh tiah i timhtuah.
Ngakṭah khua-awng tong lo
Sullam: Ngakṭah cu chimtu rep an ngeih lo caah an vaivuan deuh, an lotlau deuh tawn.
Ngakṭah zau le nuhmei thluang
Sullam: Ngakṭah cu an tha thu deuh, nuhmei zong amah duh in a um.
Ngakṭah le fatun paamlo um hlah
Sullam: Ngakṭah fa cu an vaivuan deuh, an tlawttlau deuh ko.
Ngakchia tlak hnu hlei donh timh
Sullam: A dai thlang tukmi cu harnak an ton hnu lawng ah an lau, an lung fim.
Ngaikuang hmanh nih ka umnak li lian
Sullam: Mah le chuahkehnak khua le ram cu kan tleihchan cio. Kan i duh cio ko.
Ngatai le a nu ton bang
Sullam: Kum caang te lawng i i hmuh le i ton.
Ngalhriang thi kaw vomkhuai hnak faak
Sullam: Thih le loh nikhua ahcun huatu tiah ruahmi hmanh khi an ngaih a rak chia ve ko.
Ngalcar khawn le ṭate thih
Sullam: Kan tonmi thil tuar a har tuk, a faak tuk hringhran ti nak khi a si.
Nuhmei ṭhit le va bu hlawm
Sullam: Nuhmei ṭhit cu a ngeihmi dihlak zong i laak dih a si tinak.
Nupi ṭhit le samhri phoih
Sullam: Nupi ṭhit ahcun dihmi le heumi a tam ko. Kan zei zong kan I ziat dih ko tinak.
Nute chuak kaw pate ca, pate chuak kaw nute ca
Sullam: Kum khua a tlin cun nupi le va ngeih cu a herh ve hrim ko.
Nupi vuak keel, darkhuang cumh keel
Sullam: Nupi le cu vuak pah ding an si ko tinak.
Nupi cia le rawl ṭhing lum
Sullam: Nupi cia auh nanna cu an fawizaang deuh ko.
Nupi bia in bia tlu hlah, siapi ki in lam tlo hlah
Sullam: Nu pawl bia cu biapi tuk ah lak ding a si lo. Pa bia hi a biapi ko.
Nupi ruahnak tikhur ral pet hlah
Sullam: Nu pawl khuaruahnak cu a rak bi, a puanlau deuh ko.
Nupi ṭha le loram ṭha
Sullam: Nupi ṭha le fel nih cun inn lo an ser. Rumnak an chuahpi.
Nupi ṭha nih rualza pum, nupi chia nih rualza ṭhen
Sullam: Nupi ṭha ngeih cu chungkhat cingla rualchan he i dawt, i tlaihchan a si.
Nu lai kung khih
Sullam: Zei dah kan ton te lai ti hi khuazing nih a rak kan khiah piak cia ko cang.
Nung na khuaceu hmuh
Sullam: Tar tuk le derthawm tuk ko zong ah nun te hnem cu a sunglawi tuk.
Nu vaak bia he kir, vok vaak thal he kir
Sullam: Lenvah ṭhawntuk cu bia chok vai theih deuh le mi he hna i siik deuh a si.
Nu chimh ngai lo, zubui lam thlang ril
Sullam: Nu le pa chimhbia ngaih lo cu khua-awng ton lonak a si. Harnak tonnak a si.
Nu zuun thlum le pa hawng kawng
Sullam: Nu le hi fale thlum-alh zia an thiam deuh caah fale zong nih an tlaihchan deuh hna. Pa hi kan koktlong deuh.
Nu cingcih lo, pa muangmuah lo
Sullam: Nu le pa nih ṭha te chimhrelh lomi fale cu an nun zia aa dawh lo deuh.
Nuhmei lo tuah in
Sullam: Lo bite ah thlaici phun zakip thlak le tuh hman khi.
Nu le va bia zel awng in lan
Sullam: Nu le va i siiknak bia a si zong ah, a biapimi biathli thup a si zong ah midang sin ah chim le phuan ding a si lo.
Nu phun le fazai
Sullam: A phunzai tukmi fanu cu a nu bang a phunzai ve ko lai.
Nuva ṭhen le hreiha baoh
Sullam: Ruahlopi le zei huaha lo te ah nu le va i ṭhen khawh a si.
Nupi tlokciar le nikhua ceen
Sullam: Ngol hngal lo in a tlokciar peng ko. A kaa a dai lo. A nuam lo tuk.
Nupi lum lak hlah, sei chi alum lak hlah
Sullam: Nupi le seichia cu santlaihnak le ṭhathnemnak an ngei peng.
P
Paam lung ping, ngeih lung awng
Sullam: Si a fah cang ahcun lung a theih ko zong ah i theih lo ter a si. Ngeih ah cun lung nih a theih mi paoh tuah khawh a si.
Pasal pakhat tonlo le thingsei phurhkhat tlinhlo um hlah
Sullam: Nu caah pasal tonlo ti a um lo. Mah tawkzawn i theih paoh ahcun.
Palak zan rawl kawl
Sullam: Chun ah um sawh riangmang i zan ah heh tiah a vaakmi, rian aṭuanmi
Pahnawm thin le faruah thawh
Sullam: An thin hun a fawi taktak nain chikkhat ah an thin a dam colh.
Pate thin le bel ti tlok
Sullam: Pate pawl cu an thin a hun ahcun a tlawh bak in an tlok ko.
Pasal biachimnak beu hlah, sakhi tehnak beu hlah
Sullam: Bia chim aa thap lo mi, a nal tukmi.
Pangtar tong lo sa
Sullam: Mi nih zei ah rel lo mi. A bia zong lak piak duh lo mi. Mi nih hnonmi le hrialmi.
Paam lai ah belh tho
Sullam: Sifah lai ahcun harnak phunkip nih mi a tlun hnawh.
Pa le uico
Sullam: Pa cu an hur deuh. Nuamhnak caah nukip an kawmh duh ko hna.
Pa phu dai hlah, mai sa dai hlah
Sullam: Lungriak thinriak bia taktak cu philh thai khawh a si lo.
Paam lei vai puan aih
Sullam: Har tuk vansan ah bukbau chung khumh thilpuan ṭhaṭha i hruk.
Pawl lak thlak kah in
Sullam: Kan theihmi bia hi bia vaivuan men, ruahdamh i chim men mi a si ko hih.
Peleek inn thar lawm in
Sullam: Tharhlam lio ah luhchuah ngai i a hnu i mi pal duh ti lo.
Phete le vompi bang in
Sullam: Cei taktak in i deh le i hlen.
Phihlik kheng tlang vel in
Sullam: Tawifiang tein chim ko ding, a herhlomi bia dang pipi tam tuk in chim hmasa khi.
Puanbu tang zanghlih
Sullam: A thlithup in thil tuah hman; mi umlo kar ah an thangchiat len
Pulthi nih sarthi hram
Sullam: Thih ciocio ko hmanh ah sarthih cu a vaak khun in tuar a si.
R
Riaklaang va bang in
Sullam: Umnak rep ngei lo in kan vak kan vai ko.
Rualchan ṭha le lungpher ṭha
Sullam: Rualchan ṭha ngeih cu hna a ngam. Lung a dai.
Rul nih ka mei ka laam hna kaw huainak ah hmang ning
Sullam: Mi nih hi tihin hung ka ti te hna ai kun, cei in phomh te hna ning tiah mi bawh.
Rul bang zirh thiam kan si ri lo
Sullam: Chan khat te lawng kan nung lai. Hohmanh chan kan i nolh kho lai lo.
Rul hnu e ral hmai e
Sullam: Voikhat kan ton cang hnu cun kan ṭih tuk cang, kan rim cikcek.
Rul le rul an ke an i hmu
Sullam: Mi zir le mi zir cu an zia an i thei veve.
Ruaha tanbo hngak in
Sullam: Ṭihnung le tuksum a si ti thei ko nain zaamtak le hrial zong theih lo.
Rua kawp cheu bang an i cheu
Sullam: Faphir ciammam, an zei le an zong in an i lo tuk
Rualnau hawh le la kung tuk
Sullam: Lengno zaa thar cu vun hawhdai ah mi kheuh le mi huah an hmang tuk.
Rawlṭhing lum le biaṭhing phorh
Sullam: Liam cia bia le hla vun ruah ahcun zuunṭthing an thar ṭhan, lung a leeng tuk.
Ruahpi paiper khat lo
Sullam: Ruah thamtham cu i donh ter ding a si lo cuh.
S
Sa thah hlan chawl phah
Sullam: Kan saduhthah mi kan tuah taktak hlan ah heh tiah midang sin ah va chim len khi.
Saduhthah le el hlah tiah
Sullam: Saduhthah hi cu a ṭuan tluk cun a har lo caah hei thah khawh thluahmah a si.
Sakhi ngal ah zei kawp hlah
Sullam: Mah le mah i fak len nih zei va si hlah.
Sakhi zankhat thau in
Sullam: A thau chikkhat, a der chikkhat a si ko.
Sahluk chu sian in
Sullam: Halmi paoh sian, neihmi paoh pek hmang
Sahuai thing khimh in
Sullam: Ngol hngal lo in tuah hmun tuah peng.
Sakuh mai teu bang
Sullam: A mui a chia, a song-ang a chia. Duh a nunnak pakhat hmanh a um lo.
Sapi a neh cung ah thi
Sullam: Dirhmun fek kan ngeih awk a si. Kan lung a hmun awk a si.
Sakhi tlangza tan kaw, saphai a umhmun ah kual
Sullam: Kan duhlo mi, kan ṭihmi kan hrial len ko bu ah kanton lengmang khi.
Saphu khua nih a dei phuat
Sullam: Hnangam kan mu ruang ah caan nih a kan liam tak dih.
Saphu lei phah bang
Sullam: A ṭha um te le zeicukha lo tein um ziar i a hnu ah cei lak in mi tongh hman.
Sanglai innka ah dir
Sullam: Kan chim, kan tuahmi hi kan cung ah a tlung tawn. Kan tuh bang in kan zun.
Saruak umnak ah langta um
Sullam: Mi sual le mi ṭhalo cu salnak le ṭhatlonak hmun ah an um deuh ko
Sa seh rawt in rawt
Sullam: Zaangfahnak le zawnruahnak um bak lo in ṭhuat chih, huai chih.
Sazuk bang khua dawh in
Sullam: Ṭuanvo ngeih lemlo zong puaipi nikhua i hawisin va chuahlangh ve.
Saipi zor len hmanhseh cawpi tia tang
Sullam: Nan sung len na in nan taang cingcing, na tar na in an ṭhawng cingcing ko rih hih.
Seihnam chinh ṭha, nun ṭhinh ṭha
Sullam: Zia le za, umtu hoiher hi duh taktak ahcun i remh khawh, ṭhinh khawh tuk a si.
Siapi lungleeng, nupi tluangkhawng
Sullam: Siapi le nupi cu kum kua chung an lung a leeng kho. Khua an ngai peng.
Sia hnu dawn fungfek ing
Sullam: A nehhnu cem paoh sual phawt le harnak tuar deuh a si.
Sia ruah tuar in
Sullam: Mi ti nak let lo te le chimrel lo tein i in peng.
Sual sual khat nih sual za kuai
Sullam: Voikhat te kan sualpalh ruang mi nih lunghrinh le zumh lo thai a si.
Sumkhal hna corh in
Sullam: Ka duh lo ka ti hnu ah cun ka hneek len ti hlah uh. Nan ka hneek kho hlei lai lo.
T
Tangkhong mi remh thiam
Sullam: Khuasik ahcun nu le va an i kawp ṭhipṭhep.
Tar thih le ngau bawh
Sullam: Tar cu an cak ngai ko rih rua ti lio ah ruahlo pi in thih khut an hmang.
Tar ah bia riak, thingtum ah mei riak
Sullam: Tar cu an hmuhton a tam hrat caah an theihmi a tam deuh. Ruahnak hal phu an si.
Taw lawng chi le kaa lawng ang
Sullam: A hur tuk mi nu, pa kip nih ṭhuat khawhmi.
Tenglam liang leh in
Sullam: Kal duhnak hmun phak le caangka i kir colh.
Tenglam sai neh hmuh in
Sullam: Mah tuahmi nehnang hmanh theih ti lo i midang puh.
Tenglam Cite thuh in
Sullam: Thilri maw, tangka maw a tlau suallai tiah thuh i mah zong nih thuh theih ti lo khi.
Tenglam cangai khorh in
Sullam: Ram leeng ka chuak lai ti i innpawng haukam ah vai hel duatdat.
Tenglam ngaikuang hlur in
Sullam: Aa rup le rup lo, a a tlak maw tlak lo ti tuak lo i thil tuah.
Tenglam leiṭial zuam in
Sullam: Tei khawh lo tuk dingmi va zuamcawh cu mah ceinak a si.
Tenglam tlamsak in
Sullam: Mah nih ruahnak le thluak le pawngkam thil sining zoh pah lo le tuaktan pah lo rumro in chimmi le fialmi ning bak lawng in thil tuah khi.
Thiingbual ni ah nu kawl hlah, furpi ni ah lo haal hlah
Sullam: Leng zohnak le thilthuam zoh men in nupi kawl ding a si lo. An lungput le an ziaza tu in zoh ding an si.
Thantlang holh le sanawng khai
Sullam: Biafiang chim duh colh lo in a herhlo bia dangdang chim len.
Thangaw meheh tum bang
Sullam: A hur tuk mi, nu lo in a um kho bak lo mi.
Tharthak mi duah in
Sullam: Zeirek lo ah bia faakfaak in mi ti hman.
Thlahu le vaangpa
Sullam: Upat le hmaizahnak kan in pek.
Thereng chai chaih bang
Sullam: Dup tiah thawngpang le rihawh a daih khi.
Thereng fa hrin in
Sullam: A fakhat nak ah nau cung in a thi colh.
Thing hnip na, zuan dum na
Sullam: A ṭha aipat tiah nan ka nehsawh, nan ka nemnuut.
Thihnak lam tawi, nunnak lam sau
Sullam: A rang tuk duh, i hnawh tuk cu a ṭha lo. Lungsau tein um a ṭha.
Thih hnu pangpar ṭhi oih
Sullam: Nun lio le dam lio vial ah i dawt hleng ṭung lo i thih hnu tu ah an caah tangka tampi dih in thanser, lungdonh le an ruak ni ah an ṭhatnak kong lawng chim le rel tuk khi.
Thinghmui san caan, ram san caan
Sullam: Kan sining keel in si peng khawh a si lo. Caan sin ah kan i thleng ve tawn.
Thingtum leh long, nu helh long
Sullam: Ngiar lengmang le i hneek chih ah cun tuah khawh lomi a um theng lo.
Thilrit cung ah kuakpeng hmanh rit
Sullam: Kan thil a rih lio ah thil dang vun i chap cu a har tuk.
Thing kawi le thing kawi aa rem
Sullam: Lungput le ziaza aa lo mi cu an i kawm kho deuh tawn.
Thing kawi le rua kawi an i rem
Sullam: Zia aa khatmi cu an i rem, an i kom kho deuh.
Thlitu lak voih voih
Sullam: Aho zei rel piak ṭung lo ah vaa chim seek len.
Tilian meisul va zuam cawh hlah
Sullam: Ti le mei kong ah na ral va ṭha tuk hlah, naa chuah sual ko lai.
Ti kan tha, rawl kan zaang
Sullam: Ti lo le rawl lo ngaingai cun zei van hri kan sih kho lo.
Tilim le bawi hrin
Sullam: A lung a neem i mi zawn a ruatmi.
Ti le nga bang in
Sullam: An i kom tuk, aa ṭhen kho ding an si lo.
Ti nawi hmanh a hngah har
Sullam: Thil hmete nih a kan buai khawh, a buai ah cun a daih hngah a hau.
Ti thiam ti in paam, mei ngamh mei in paam
Sullam: Kan ngamhtuk mi le zei i kan rel lo ngaimi hin harnak kan tong tawn.
Ti thur zei nih tleeng hlah
Sullam: Zeidang cu ti in tlengh, kholh le ṭawl khawh a si. Ti cu tlengh a ngah lo.
Tin sih thei lo
Sullam: Mi mitau le mi khuahoi zong zoh lo, mi hrut pei a rak si ko hi, a leih a thei lo
Tlaisun nu-ei tuar in
Sullam: Fa-ei a hmuthiam lomi nu-ei pawl, fale a tuahtao tukmi pawl.
Tluang ka tluang, lai ka lai
Sullam: Mah le khua khat mi te cu kan i bawmh, kan i chanh deuh ding a si ko.
Tu thlum fa al
Sullam: Tar hna caah tu le fa cu an sunglawi tuk. Cu caah lor lak in an dawt tawn hna.
Tupa ṭha le hriamnam ṭha
Sullam: Tu pa ṭha cu mi an kilhkamh, bochan awk an tlak
Ṭ
Ṭate le thlamte
Sullam: Ṭa le cu zei an va si ko hmanh ah mi hna an ngamh. Kan kan humzual.
Ṭah lak ah nihchuak
Sullam: Ngaihchiatnak, thinhannak ton lio cuahmah ah ningzah nak hna von ton chinchap.
Ṭeek tla le khuari bang
Sullam: Laakhruak in nan thawngpang cu a tur in a tur ko hi teh.
Ṭekṭek saipi doh in
Sullam: Zeitluk mirum le miṭhawng zong ṭih lo in dir-onh ngam.
Ṭian lai zan le thawh lai kuh
Sullam: A dongh lai ah hin a nuam khun in theih a si.
Ṭhahnem ka kawl, paam chin ka tong
Sullam: Zei tal a si hnga maw? A ṭhahnem hnga maw? tiah i zuam len lio ah sungh le zatlak puicimh lehlam ton, i hliamkhuanak hna ton khi.
Ṭhapi chu hngah in
Sullam: Leeng chuak lo in innchung ah aa erh peng ko.
Ṭhuro hmur remh in
Sullam: Kan remh deuh, kan ṭamh deuh..kan hrawh chin, a chia chin.
Ṭuan tlau ei chuak
Sullam:Ṭuan caan vial ah na mui a de lo, ei caan chuah ah cun na hung chuak ve fawn.
Ṭumbut le hleihlak
Sullam: Aa ṭhen kho lomi, i huat ral awk a ṭha bak lomi chungkhat.
U
Ui nih ka zawm kaw ar nih ka eek
Sullam: Mi nih neek cio hna tiah anangmah tiang i mi va neek ve cu dah ngai.
Ui hrut khur huah in
Sullam: Thluak hmang ikpaak lo in heh tiah thuah thlorh in tuah, ti thlorh in ti.
Ui khuang le ar bo in
Sullam: A lettalam in nangmah lehlam na thin a va hung chapbei, zah hngal lo.
Uico vaak long, saruh tong
Sullam: Kan kawl long, kan ṭuan long ahcun thilṭha zeital cu kan hmuhton deuh ve ko lai.
Uico lam hnok in
Sullam: Dawnkhantu le mi hnahnok a si peng.
Uico saruh ham in
Sullam: Tuahkhawh lo ding, ei khawh lo ding i ham, mi dang sianh lo.
Uico lo kal in
Sullam: Zei ngai tuah mi um ṭung lo in vaa thawh sawsawh ve men.
Uico tlanghlawh thawh in
Sullam: A hmun cu va phak ve ṭung i ṭuan ah i ziaphel.
Uite le ngakchia
Sullam: Hngakchia cu an duhnak a tuahpiak mi paoh kha an ngamh colh ko hna.
Uite eek chuak ko na lo
Sullam: I ngeih tuknak lawmmam nakah um thiam lo in um, siahelh tuk.
Uico bo nih mi seh hlah
Sullam: Mi ralchia cu an i hrocer tawn ve na in mi an ti taktak ngam lo.
Ui le me an si ko
Sullam: I huat tuk, i remlo tuk, i hmuhthiam lo tuk.
Upa le khuafa
Sullam: Lungthin pical a ngei, aa suum kho, aa hneek kho cingcing.
Umpu ṭhalo zu thawt in
Sullam: Ruahnak leng in a ṭha tukmi, biachim a thiammi, kawmh a nuammi.
Um lokar zang fil hman
Sullam: Mi umlo kar i an kong ceih, an thangchiat, cong-oih.
U ting nau zo
Sullam: Aa tluk tein, aa raul tein i phawtzamh cio.
Ui nih a fir aa phuhrung
Sullam: Thil diklo kan tuah tik ah kan i phuhrung i kan mithmai ah a lang tawn.
Utlak cho cuh in
Sullam: I der sonh tuk hlah. I zuam chih ve.
Utlak hmanh nih ka hawi phar zawng
Sullam: Hawi sining le mi nun kan i hrawm khawh ve awk a si.
Unau ṭha le liangdan ṭha
Sullam: U le nau cu harnak aa hrawm ding ka si.
V
Vaa chuan rawl tuh in
Sullam: Pek or le ṭhenh to kan si ko. Kan or cu a va no ngai chapbei.
Vaabu hlawm in hlawm
Sullam: Pakhat hmanh taanglo, a zei le zong in laak dih.
Vanchia zawn ah ralra
Sullam: Vanchia zawn ahcun zei le zeidek a chuak khun.
Vaanriang cio te a si ko
Sullam: A puarhrang tuk. A naih naih ngam ding si lo. A tlak bak in mi a tlak.
Vaarlungtleng bia a pelh ai
Sullam: Kan nupi hal lio bia le thu vialte cu a pelh dih ne, a vaivuan dih.
Vaipa amah hmun ah laam
Sullam: Zeihmanh kan ṭhangcho hlei lo, kanmah ning peng kan si ko.
Vai baar lote bang in
Sullam: A tuah lote i lawh ter, zei poi salam lo in um.
Vaking bang keimah te cawng thai na
Sullam: Zei ka suallo bu ah a ka ti hram, a ka ngiar chih peng.
Vanha nih nam an ser i anmah thahnak ah cang
Sullam: Kanmah thuah cia le ser cia lila nih harnak, thihnak a kan phak ter tawn.
Vawrvok zumput tla bang in
Sullam: A luntuk le a lehpek in i nuamh cu ningzah huahnak a si.
Vanzuang rawlṭaam bang
Sullam: Nan awn-au tuk, hna nan chet tuk mineng nan thla, dai deuh tuah hnik uh.
Vanzuang daamti liah in
Sullam: Tlawmtuk lawng pei na ei hi, tam deuh in ei hme, a cute lawng ei cu.
Vapual nupa bang in
Sullam: Aa daw taktak mi, zohchunhtlak nu va an si.
Vazuun le thliahniar va bawi bang in
Sullam: Miṭhi le lalang zulkhaltu he naa zi peng ko.
Vokpi bu sual bang in
Sullam: Thilri vialte phahnul in a um, kekar thlaknak hmanh a ṭha lo.
Vokpi ti kholh in
Sullam: Mah le mah i zumh ngai. Ka fel, ka ṭha, ka thiang tiah i ruah.
Vokpi hmai i lungvar thlak
Sullam: A man a tammi le a sunglawi tukmi thil zei i rel lo, sawksam men,
Vom nih ka mi she maw faak deu ka voih
Sullam: A ka tukṭhuat mi nak in a bia a faak deuh, a celh in celh ding a si lo.
Vom nih a thau aa hraankan
Sullam: Sualpalhnak i phuhrun ruang ah rak i hrocer len.
Vomkhuai thi kaw ngalhriang hnaakfaak
Sullam: Phunkhat theng si lo zongah mah khuami thih ahcun ngaih a chia.
Vompi sathu tlaan bang
Sullam: Atu le tu na veh lelek ko, zei ko hme naa chiah.
Vompi zuri bang
Sullam: Thi thlup in aa hngilh ko, zei hmanh a thei ti lo.
Vulvau tuah hra ṭhen
Sullam: Ṭhal ah cun nu le va zong an i daithlanh deuh, i ṭhen zong a tam.
Z
Zawng para thlei in
Sullam: Mah duh ning paoh in thil rak tuah le bia rak chim cio. Khuakhan cia lo in thil tuah.
Zawng zang tlaih in
Sullam: Thil pakhat, ruahnak pakhat i tlaih peng, i hruhpi chih.
Zawngte tikhur hngah in
Sullam: Hmundang ah i ṭhialkam bak lo in umnak hmun ah um peng.
Zawng lak ah ngau kaang
Sullam: Mi sual le mi ṭhalo ruang ah mi ṭha le mifel zong sual phawt le thangchiat a huah.
Zawnglu le thir fiim
Sullam: A mit a fiim tuk mi, thil tlau hmuh a cak tukmi
Zawng nih amah tawkheng hmu lo in mi tawkheng a sawi
Sullam: Mah sining i hmu lo in midang va soi hman khi
Zawhte mei luah in
Sullam: Lenvahnak in lawi hngal ti lo in va ṭoh beh.
Zawhte phol na lo
Sullam: Um sikseek ngei lo in mi va hnurtat peng, va tuai peng.
Zawhte ek phum bang
Sullam: Palhnak an ka theih sual lai tiah thuh zokzok a hmangmi.
Zawltling le Nganbawm bang
Sullam: An i duh ning a fek tuk, thihtiang biakam an leet lo.
Zokhua holh le mizaw zoh
Sullam: An holh a neem, an hmurka a panh i mizaw zohnak ah aa rem tuk.
Zu zawng hmai zah in
Sullam: Minung te hnem cu zei bantuk kan va si zong ah kan i hmai zah ko
Zanlei umpawng par in
Sullam: Chikhat te lawng a nguhmi thil, duak tiah lung vun thawh i i let ṭhan
Zubui tanthum kei vo kua
Sullam: Mah i hmuh nak ah a uak ngai, a ngan ngai in i hmuh. Zei te hei si fawn lo.
Zubui thingpar kai ter
Sullam: Huam lo tuk, duhlo tuk le ralchiat tuk ah biasi phai peng. Bia huahalo kha biapi ngai ah ai chuah.
Zubui mei can te
Sullam: Caan tawi te lawng, a nai tuk cang, chikkhatte a si ko cang.
Zute thi kaw rawl vaang ah, vate thi kaw rawl vaang ah
Sullam: Kan ei-paw kan kawlnak ah hin harnak phunkip le thihloh tiang kan ton tawn.
Zu mei zuh in kaa zuuk
Sullam: A thlite in ka lawi taak hna, kei cu kaa ngol ziar.
Pupa Holhthuk(570)
A
A bung = a dihlak hrawmh
A cal = apa asi mi sa khi
A cing = fa a ngei kho lomi
A en = a par lingcing
A huai = a puar, a chiakha
Achuan = vafa
A chuum a pei te tal = tlawmte tal
Adeu = a tak a si lomi
Aidi = duh nun chin lengmangnak
Ala = Fa a ngei rih lomi saṭil, vokpa no
Arial = vok le ngalnu fa a hring rih lomi
A ziik = a lu bik, a cung bik
A zuan = aa tlak, aa rem
A roh = a thih tak
Aankaa = bia, holh, aw
Aan dawh = bia dawh
Aanhleng = lungtak lo bia
Aan lau = hmurka panh
Aan nem = bia nem/ aw nem/ holh nem
Aanthlum = bia thlum
Aankheng = lungthin khah, bia tankanh
Arah = hamnak tuah
Arsa = nupi tling sinak ca i thahmi vok
Arte kai = mui chupchap
Awlh = tlangrian ṭuanter lo, i dinh
B
Banthlum =banhla
Bawmcuang = ar
Bihzun = zohthla
Bongchuan = bongte
Bong le mal = thluachuah vanluh, vanṭhat, paṭhat, khuaawng pem
Bual = paihnak hmun
Buangro = ngakṭah
Buantual = mithi khua, saram nitlang tohnak
Buarkai = a ṭhing, a hlun, zunṭhing
Buhhniang = nupi ṭhit thaizan putmi rawl
Bukbau = chin a neimi buk, hnipuan chiahnak a si
Bukpi = rua tlah in tahmi rawl chiahnak a si
Bungṭhu = sariahthawh kal tik i thlacamtu
Buvel = ngal, rul buvel
C
Cakeifim = cakei lu sawm tuk
Camcawh = voihfung zuh
Cangkun = cangkun cu tappi le inn leng lei i vampang kar ihnak a si
Cangpum ti = facang zun lai i tilian
Cangzivang = facang a var cangmi
Cantiang = thal a par i bunhmi thir hnat ngei
Caarchuah = inn caar lei i donhhlei a ummi
Capar = ca, caṭial
Cawhnawm = zuhui
Carhlet = inn hnulei donhmi pokhlet
Caarsut phawi = a u ṭhilo in a nau an ṭhit caah arsa pahnih in an thah a hau
Cincawi = donh hlei
Chiah inn = tluang va ngeih tik i nu nih aa ṭhumhnak inn
Cawm = khuang, paran
Cawpe = caw
Ceeng le kuung =chungkhat rualchan aa pehtlaimi
Celbual = sau nawnte riah, caam , um
Cerlian = nika
Ceulian = thlapa le arfi a ceu pah ceu lo pah
Chakchang = tappi chak i donhmi ihnak
Chaam = tivok
Chamrang = vawlei huai
Chawn = sumthawng le vazun mei in tuahmi lucung tonh
Chim = a lumnak hmun
Chiim = ramh, va doh, va tuk
Chumpur = nau cung thih
Chumtual = inntual
Cingkalit = thilbahnak
Cingla = rualchan
Cinrung = rungtlang
Cirum = kuan le zen
Co = i ṭhitum
Congawih = rua in tuah i kaa le kut in tummi, thangchiat
Congṭial = tikor
Co val = a va, a pasal
Cumci = Saka hrihrual (dar in sermi)
Cungchin = van
Cunghlum = Pathian
Cunzaar = pumrua
Cuum = meicung sapherh le faang an hngatnak le, behrumthu thutnak
D
Dairial = tikik
Deirel = khuadei lai i a chuakmi arfi
Depdeet = hrokhrol le zirtian
Deret chanh = awlokchonh
Dide = thawngpaang
Dide ngaih = an bia chimmi le an biathli theih i zuam
Dihreh = inn di cihmi a hliah, thil chiahnak di hreh ah tenh khawhmi
Dingthlu = Pathian
Dithlasap = dithlasap cu inn cihmi vampang lenglei khi asi
Donglamtah = thih caan tlin
Donhar = khuaruahhar, lungretheih
Doṭhiang = ṭhutdan sang
Duktla = cohlan, ei duh
Dotla = soiselnak um loin cohlan khawhmi
Duldang = nithawng
Dumdang = phe
E
Ertai = neek
Entau = zuam cawh
Ee, et = a par an ṭo
Eem = an i lo
Eemlo = mi dang nih remlomi
Een = an par
F
Fam = thuamh, ṭamh
Fang = pek colh
Faltai = luti, tilu
Fei = ral le sa thahnak ah hman khawhmi
Feipi = innchiat le bawilaam caan ah hmanmi, a lu taw thir zum bunhmi
Feichik = ṭhiangṭhunh par ah thir hnat nei bunhmi
Fidi = arfi
Fikceu = arfi nih a ceuhmi khuaceu
Fingreicat = Khuadei kate
Fi puah = inn a sannak bik thluung le kham karlak awng a si
Fodawng = pholparh, mi sin i chuah langh duh
Fumhring = dawhnak, iang ngeih
Fuzung = fu
H
Hauhnar = hauka, khuachuah
Hawle = lamserh tik i putmi; vawlei i a ṭilmi thinghnah
Hlado = vahla
Hlanval = caan tawite caah, vawlei
Hlawi = hla le bia in conglawmh
Hlawn = thilthuam
Hle = lung tak a si lomi
Hluainim = thinghnah borh ṭha
Hluaihleuh = nungak tlangval nih roling chinchiahnak thingnge an thlamhmi
Hluan = aa lo, aa khat
Hmangsom = lo a kang lomi pumh ṭhan i duah
Hmuichon = khen ding in i seel mi
Hmurchum ka-aa = biachim thiam a si lomi
Hnaraw uicaak = a lung a fim rih lomi, zei a hngal rih lomi
Hnawmkual = santlai lo tukmi
Hnemrang = puan
Hngartlai = cenghngia uktu bawi
Hniarhno = fur tlak ka
Hnuai = ser
Holkak = zal, zalṭial i hol benhmi
Hoṭha = sahrang phun
Hrantaang = ral kut in thih
Hrawmhraw = rawlchia
Hre = hrem,tei
Hreungen = sazuk kawngpi
Hringthi = zaw lo in thih
Hrinhniang = fa
Hrinnu sorpa = fanu fapa
Hrip hrio =thil umtuning theih le hmuh vaa zuam
Hrirai (rai) = tlangrai zawtnak
Hruktan = hrukpi
Hrukpi = nu sam tomnak
Hrukkilh = pa sam tomnak
Huphurh = ṭihzenh ngai
I
Iang = duhnunnak
Ih phung leng = zan ngaknu len ṭin caan
Ing = a chia leimi ziaza
Inn lailenh = fanu thahpiak tikah sa le thilri zamh
K
Kaamlo = a zeilei paoh ah a ralṭhami
Kaandaap = kaan a phir in khaanmi asi i thil chiahnak ah a ṭha
Kaan kuar = a phei zawngin an khuarmi kaan i thil an i chiah tawnnak
Kaileng, kaiṭial = kaite va
Kahpah = nga fuan hmasa tihna in ti sum ah a fuanmi
Kapkilh = nu samkamh
Kaapau = biachim holhrel
Kuaṭial = hrai
Kawidua = hawikom ṭha
Kawp ngeilo = nupi pasal a ngei rih lomi
Kawrtleng = kum khat chung tilian hmanung bik
Keiṭial = cakei
Kelifa = caw,naa,sia
Khandang = ihnak hmun
Kheinawnrem = muidawh tungtai ṭha
Khiarcaar = sianmi zeihmanh ngeih lo
Khomkha = rawlchia, eichia
Khophil = thlai a hrawktu zuva
Khuachin = mah khua a si lomi
Khuafingcah = khuadei kate
Khuahngal = khuaruat, velngei
Khuahrum = biakmi khuachia
Khuahun = khuami nih upatmi minung
Khualul = chuazing
Khuakhun leido = khua khat le khua khat i doh
Khual lian =bawi le milian, khualtlung hmaizahmi
Khualetlei = zanṭim hnu
Khuamawt = khuamuih
Khuangter = deiarkhuang hmasa bik
Khuanu = mithi khua a uktu
Khuasual purh = thilsual tuah
Khuaṭhun = khua nih bochanmi
Khuatlang turh = khual i va ngeih
Khukṭhi = kum aa rualmi hna
Khundim = va ngeih
Khunturh = nupi ngeih
Kiahtuan = chan tawi, thih tuan
Kikawng = sia tum a ki a var cangmi
Kingthang = raltuknak nam
Kingro = ngakṭah
Kivang = fungtum
Kingkawt nam = bawi-laam ni i putmi nam
Kor = nu angki (Laithil)
Korcawi = kor tahmi nu angki
Khukkhahmuah = tartlung
Kuakpihrum = tikur zuknak kuakpi paohpaoh
Kuangkaa = tappi i mei bultu tonak
Kutseh = hmasa bik i kahmi sa
Kuttawi = semrel, i zat lo
L
La = chunthah tikah thahmi sa relnak
Laicin = lai khat
Laicin sempi = lai tlai chuak khat
Lailo = thlairawl phuntling cinnak lo
Lairel = biaceih khuakhan
Lakfa = ṭhitumnak tuah lo in ngeihmi fa
Lalang = bawi hnu zul
Lalur = sazuk fa ahring rih lomi
Leichum kaa-a = biachim a thiam lomi
Leitlong = saram paohpaoh
Lemlu = lu ah i chinhmi dar lukhimh
Lenfa = lenkainak i ngeihmi fa (lakfa)
Leng = ngaknu
Lengleh = va he ṭhen hnu i a nungak ṭhanmi
Lengno = ngaknu tleirawl
Lengnu = ngaknu
Lengṭul = va ngei lo ngaknu cang (upa)
Lenhawi = a leng ttimi hawikom
Lenlio = chan lingcing
Lenpi = hawikom
Likuk = thal kahnak, rua chai bantuk hri pakhat sihmi
Locul = kum khat hnu thlawhmi lo
Loring = kumkhatnak thlawhmi lo
Lulpi le vandar = khuachia bawi khuavaang min asi
Lul zuat = ramsa
Lulchuk = zawtnak tlun
Lun = zumh
Lungkhen daan = a fak bikmi daan an tat
Lungnuar = lungchiat, nuar, untuan
Lungrawn = chuahkehnak khua
Lungthu hreng rawl = kan eidin bikmi ti le rawl
M
Mah hngallo = mah chuahkehnak tuanbia hmanh hngalh lo
Maarcaan = tilim sia
Mang = milian, bawi
Mangih = mang in hngalh khawhnak tuah
Mangṭam = ti le rawl ngeih ti lo in pam/thih
Mangtara = a nganpi
Manla = La
Manzu = zu
Mar = khulvai/thekvak
Marzaan = thekvak ṭhat
Marbang = tha bat
Mangbawi = bawi
Marphau = lamkal, kehlan
Mawfa = nu hawiṭha
Me = hngilh
Mehbawl = cattini
Meithang = meikhu zam
Me lo = i hngilh lo
Merem = hnangam, hngilh thawt
Meet = thinghun nawn in mitsir in ngiat
Miangrang = rang
Mi bonlo = rumro i mi thil duh hmang le laak hmang
Mi ciamciam = ṭhate ruah hnu bia chimmi le dawhte i rianṭuan hmangmi
Mi haang kha = mi sin ah dawt aa hlawh kho lomi, a thlum al lo mi
Mi mitpur = a khua zoh a pang, mi rem awk in a umlo
Mi ngalra = ningzah theilo thil hal hmang
Mi sepsei = mi hnahchuak, hawi emlo, mi ruldup phun a si
Mi teima = hawi nakin fel le a dongh tiang ṭuan a hmangmi
Mi zaanglo = rianṭuan zuamlo, mi thathu, chun ih hmang
Minchawng = fater
Minchim lo = thinghmui zawtnak
Misawmrel = mi thah i sawmtuk
Mitpar ngeih = duhnak i ṭhial/thlen lengmang
Mitthli zur = mitthli tlak
Mo = ṭale nupi
N
Naal bong = a si lomi a si i chim le, a simi kha a si lomi i chim hmangmi
Nauta = michia
Nawlpi = ti sum in tihna lei ah a fuanmi nga
Nawn thum rili = kuakpihrum (tikur zuuknak)
Ngakchuan = ngakchia
Ngakṭah = i nu le pa nih thih takmi fa
Ngalhriang = ngal pa a ngan deuhmi paoh cu ngalhriang ti an si
Ngalkhaat = ngalhriang amah lawng aa kilhmi
Ngelfet = ṭhate in, felte in, teimakte in, ralringte in, lungsaute in tinak
Ngiam = hnangam in ṭhut
Ngunṭial = tangka
Ni dir lio = chun lai ling
Ninu = nika
Nohawng = khuasik caan i a ummi ngaleng
Nuanghnuk = ngalhriang
Nuchun parawl = upa kumtling, a cuza cangmi
Nuchun = nupi tak pinah ngeihmi nupi thuan
Nuzuar = va a ngeimi nu a hei thlahtu hna khi
O
Orka = din-ei, ei duh dinduhnak, ei awk
Otsaih = ṭuan dingah timhtuah
P
Pafa hmel palh = mui chupchap
Pa kuak = rua caang vihmi tursing kuakpeng sau
Pala =pabik lawng ṭuanrel tu simi
Paam = kum vui lo/ sarthih
Parleng = ngaknu
Parṭawh = nuamhnak men ah nu sualpi
Parṭha = ngaknu dawh
Pasawmrel = sawmtuk, chuanchang ser
Pathaleng = zan ih caan cut
Pauvar = fur dihkate
Pawngtan = zureu
Pawngvel = lupawng
Pawpi phor = fapawi lio thih
Pawpiroh = fapawi lio ah va nih thih tak
Peikuarkhat = a tlawmte
Pelrel = i leet
Pengkhuah zu = zupi dinnak ruathek caang saumi, zu peng
Perpet = zirtian
Phailaizawl = hmunrawn, nelrawn
Phaangphaal = khim set lo/ zat set lo
Phau = lamkal
Phaw = ral hriamnam, i khamhnak saphaw
Phelhrel = thil zuar, saṭil hlohthlau
Phetchem = hrokhrol, i thuhnawh, rol
Pheu = remlo, zukphiak
Phuhlam = ral thah in lehrulh
Phulhrawh = lo duah dih i thlaici tuh
Phun lai = michia thiang
Phun nau = phun tenau
Phun u = bawi phun
Phunthawh = nupi tak sinak caah manhmi
Phun zawm = phun khat chung mi santlailo cu phun thangchiattu a si
Pilnim = lopil
Piing(phiing) = a ngamlo, tleih khawh le leem khawh a si lo
Pinger = lamnak i hmanmi siaki
Pingvar ceu = khuadei ka
Pokhlet = tap thlanglei innka
Pomphei = bawhte
Pualthawh = mithi ca i ramriah
Pualtluk = huham ngeih
Puan lap = puan zun
Pucing = nu i a pa/ a ṭa
Pulthi = zawtfah i thih
Pumṭek = ṭhifang a pummi
Punghawng = ih lai arkhuan
Purphiar = khua dang ah rawl cawk
Pungzam = karh
R
Ramhran = raltuk
Ramcangkha = ramcar lio caan
Ramthlak = mithi ca i ramsa kawl
Ramṭuan = rianṭuan
Ramzuat = ramsa
Rauthla = mithi thlarau
Rawlawk = rawl
Reikiang = pawngkam
Reenglian = zupu
Remhchuan = ṭamhmawih, thuh nalh a phunphun
Replo = daithlan
Riaklang = vaphun khat
Rinawn = chantling
Rinim = bung kung, rirang kung
Rizung = mithi khua
Roling = philh awk ṭha lo in thil a cangmi
Roriak = philh khawh lo awkin a tangmi bia
Rualhawi = hawikom
Ruangah = ral rak bawh
Ruava = thalfung sanhnak bawm
Rum = rim chia lei haw
Runinn = umnak inn
S
Sangsang = sangsang cu inn leng dongh i cawi hleimi a si
Sarsa = sa thi cia ram lakah hmuhmi
Sahrang = cotin phun in hlehmi sa
Sahraang = ngal, vom, cakei, vui
Sahniit dur = sahniit pungsan a simi tikur dur
Sai = vui
Sairang = rang
Saisimen = ngaknu dawh
Sakhnem = inn
Sakho khat = a tampi
Salangzul = ram riak kho deng pa ngakchia
Samthlairem = lusam ṭha
Sangban = hrawlsang
Sapa tuk = bawmhhalnak ah sa a man in zuar
Saphai = lim
Sarban = sarthih thihnak hmun
Sarthi = ti,mei, sa, ral ton ruang i thih
Sarthlan = sarthi vuinak thlan
Sawmai = sam
Sawihnawt = puan kha aangki pungsan in aihmi
Seikiak = fa ngeih hlan thih
Seino = mino
Semcawi = fa ngeih
Semkhat = chuak khat unau
Semmawng = ngakchia
Semno = bawhte
Sempi = chuakkhat unau
Semri = hrin sam meh rih lo ngakchia
Siang = liang
Siangban = puan
Siangchuan = meithal
Sianghnuai = meithal
Siangtlang = siang cung, liang cung
Sikngen = arkhong
Sikpar = khuasik tlakkate (november)
Simei = zoh cim lo
Singlo = chiat thih, thinghmui,
Siohte = ngal hme phun, ho pum phun a simi le a hraangmi ngal
Sisiap = kuhchuk hnah in tahmi ruah khaan banbul angki
Sualhrenh = inn chunglei hrenhnak thingṭe ṭe-thum nei asi
Sulleh = khual i va a ngeimi nu nih a hmasa bik an khua a tlun khi
Sumthli = saza, sathar
Sunghno = hringtu nu
Suar = a huaitammi, tilet
Suut (suutpi) = inn laicir i thluung dotu inn sangbik
T
Tainawn = zuhui
Taivel = tai i khimhmi hri
Taal raang =ngahring dawi lung kalhnak thing tluan
Tangkhong = khuasik cingling
Tapchon = chondawn, tappi vam
Techin fapar = hrinsor
Terual = mi a tammi chungkhar
Thaisung = nupi
Thal bawm = thal rawnnak ruacong, caang saumi
Thanglawi = ruacong vih i tummi
Thlarang zuat = saram
Thauhlawng = vokthau
Thawzawt = a thawtnak paoh rawl hrawn le ei hmang
Thiamdawng = thiamtah
Thiamṭial = thiamtahmi
Thiing = lamserh tik i laam thiahmi
Thilhringchaw = dar in sermi hmaihum, marlei, dar umpu... tibantuk
Thinghmui sapalh = khuamuih kate
Thingṭial =hau leng i lungdonh phunmi, milem pungsan in tuahmi
Thlamawt = thlapa um lo lio
Thlaileo = thiam thlainak la hri
Thlaipat = docawi
Thlaiti = rawlnem (facang le faang)
Thla-auh = thlarau auh
Thlamzuun = lungthin chung i a langmi mui
Thlangvairang = mirang
Thlanpho ulh = thlan tlak thaizing ulh ni
Thlanghnun = tlangval
Thlanghrawl = vampang rinh in thil chiahnak ah an donhmi
Thlatang = thlapa
Thlatang = khuasik
Thlingthlaak = va ngiatthlai, tuaktonh
Thuat hlai = zolangh
Thumhruai = letkarh
Thulungkhen = lung khohcho, keimah ti ning hlei ti lungput
Tilungdum = ngahring dawi
Tiawk = nuzuar chaw, mi remnak chaw
Tifurcawi = kum tin fa ngeih
Tihnunhring = ngaknu vuncuar ṭha
Tikheirem = ngaknu tungtai ṭha
Tikhing = aw a khingmi thareng phun khat
Ti khum dongral = tiva ral lam hlatpi tinak asi
Tilu zirh = di thla tlaknak ti luannak khi asi
Tinfim = mifim, biafim
Tintling = chantling
Tipum = arti
Tizu ngacel = zu,va le nga
Tlanfar = meifar
Tlangtlai = tlang a hrawngmi ramsa
Tlei = thih
Tleirawl = ngaknu tlangval dengmang cangmi
Tlimno = ram corh thar, ram corhka
Tluang = khua dang
Tluang law = na lung va si ko
Tluangthuk = khua lamhla
Tluangṭhut = thih zan ruakhngah thahmi sa
Thluung =tung sanghleimi cung i thing khaanmi, inntling thlainak
Tlunchawl = tlunka thadamnak i tuahpiakmi eidin
To-aw = mito, sinum
Tohawng = ṭhut ṭi i biasawng tlorh
Tonhhruk = hrukpi
Tualtimh = sawisam
Tuavon = miṭha, mithmai ṭha
Tukkhek = har len zongah chim lo
Tukkil = inn kil pa li hna khi tukkil ti asi (fengkeo ti an si).
Tumlian = kikawng, fungtum
Tumthang = siaphaw
Tungrem = ngaknu tungtai ṭha
Ṭ
Ṭangdangpom = va/nupi cung mi dang duh
Ṭelh = hmun pakhat ah kan kal, kan rak kir tik i zawt
Ṭem tung = ruak tung hngauhnak
Ṭhihni = ṭhi aa telmi hni
Ṭhihnun = ṭhi pum lak i an thil chihmi tangka
Thlaikheu = rawl kung
Thlaizun = rawl ṭuan/ thlai lak
Ṭia lo = santlai lo, a zaw
Ṭian = i ṭhen
Ṭiat lo = fa pawi
Ṭilva = saṭial arva
Ṭo = zupu hang thlornak
Ṭol = pal, pal dih, phank dih
Ṭotho = thlichia
Ṭumṭal = hmunchia, hmuncheng
Ṭuangchuak = innchung sal nih a hrinmi fa
Ṭuul = i let, zunhri
Ṭhulhṭhalh = i laklawh
Ṭova = thlai cinmi a hrawktu zu le va
Ṭholh = rawn chih, rawn chap
Ṭheng = tung pali bunh hnu ah a zel phahmi
Ṭhohdirh = bawmhchan
U
Ual = khuazeimaw in i umter
Ui-imh ar-ek = zatlak ton tikah a kan huatu hna nih rak i lunghmuih
Urhsiah = nuam ngai, biapi ngai in tuah/umter
Ulh-amh = i tel duh lo, hrial
Uhṭanh = lungtlin lonak biachim/i ngaihchiat
V
Vaarlung = vaarlung cu ṭuang tappi fate a si (mei thiang kaunak a si)
Vaireu = fangvoi reu phomhmi
Vah = a ṭale fa
Vaihaw = carchuah, inn hnulei chuahnak
Valno = tlangval no
Valran = tlangval zapi
Van fa ṭap ah =cungsangpi ahkhin
Varlung = a dang tein tuahmi tappi
Vaupi = ṭhal lingcing (april, mei )
Vaupi ni = ṭhal lingcing
Val = caan tawite
Vokla = vokpa no
Vokrial = voknu no
Vaute = ṭhal a chuahka (march)
Vel = dawtnak, zawnruahnak, zaangfahnak
Velhle = biatak a si lomi, dawtnak deu
Velngo = lupawng rang
Vuak ṭha = tungtai ṭhami
Ven = ngiat, a thli tein zoh
Venthli = a thli tein zoh
Vulvau = ṭhal caan, vul le vau an par caan
Vulvau denh = rolung bunh
Vaibar lo = aa tel lomi bantukin um (mi hrokhrol)
Vuihram = ngaihchiat lungtlin lonak biachim
Vurhthaih = thil ṭhenh, pek, bawmhchan
Vantawkam = khua a hung dei kate
Z
Za = kut
Zaang = thazaang
Zaangaan = a cuza ka ṭhangthar mino
Zaangngan = paṭhawng
Zahmawh = nu thil/pa thil
Zaido = vahla, hlado
Zaido awih = vahla thlawrh
Zairel = hlasak
Zakau = hrai
Za-ngan = ngaknu tlangval no/ ṭhangthar
Zaṭial = kut
Zatlang = zapi lam
Zatuak = a huaimi saza, kah ciami saza
Zau = chikhatte ih chung
Zawndun = a si rua tiin ruah
Zaangkan = ṭuan kanh, ṭuanpiak
Zawn = dirkamh, lungton
Zazawn = duh
Zawl = philh lonak lungdonh
Zawngzawnh = i cawn ve chin lengmang
Zawnlung = ngatlaihnak ah ti kham i donhmi bawm
Zenphu = zen rawnnak fungki ṭial
Ziaphel = i biatak lo, petchem, derhsawnh
Ziknawh = nawhthuh
Zingzuat = ramsa
Zo = a sannak le a kihnak hmun
Zohthla = uar
Zolangh panthlak = chuahkehnak kong a chia lei in chim
Zolo = tulo
Zozawt = daithlan
Zohzun = zohthla, ngiatthlai
Zohzah = upat hmaizah
Zubui mei can = a tawite
Zuun = sining cia lungthin chung i caam
Zunpi = ek
Zunte = zun
Zur = ngaihchiat, ngaihchiat mithmai langhter
Zuan = aa rem, aa tlak
Zuva = vaivuanh
Zuuntlem = ngaih
Chimkeem Bia
aw le aan awlh le amh ai le kio au le khuan
auh le khuanh awnh le au ba le hra belh le ṭawn
bawmh le chanh bia le hla bia le holh biak le chonh
bih le zoh bon le kel bonbok le mandat bung le bel
buai le bai bong le mal buur le khuai biachim le holhrel
bia le lam caw le rang cawk le zuarh cawn le can
cawm le ken cuh le kalh caih le phai cerh le tlak
cei le ciar caih le phai/cum cep le hnep cawi le thlir
chaw le va chaw le hlawn chimh le relh chim le rel
chawnh le biak chawnh le khenh chimh le sawmh chim le ceih
chim le phuan chuk le cho chumh le chuan chuan le khin
chak le thlang cik le tan cawi le liam ci le kawr/ruang
ciik le paak cim le vuai cing le la chiah le thlah
cin le thlak cing le cuai chomh le barh cet le cawt
cuun le zaar chuih le lamh congh le hramh cumh le bengh
cem le sawm ciang le zaar dawt le hriat dar le khuang
dam le cah/ṭhawn din le ei din le fel dir le con
det le khawt diing le dawng dirh le thoh doh le dal
doih le aih/camh duh le dawt duh le do dum le hau
durh le ṭawt dih le heu/eh deh le dai dinh le dorh
duh le herh dah le hriah ei le din ei le hmuar
fim le thiam fim le hlawm/tawl fei le naam fenh le aih
fing le tlang forh le haih/fial fonh le tonh fuk le fanh
fuh le panh fawi le bai hawi le kom hawt le hai
hawr le kuang herh le pang/hai hnu le hmai hnuh le dawh
hma le rung/hnai hmuh le ton hmur le kaa hnap le khaak
hruh le ngat hrum le ai hriam le naam hrei le hriam
hrih le hawh hro le raak hrih le hram huh le phenh
hum le zual hliam le khuai hninh le saih hri le tlah
hliah le caang iang le ai ing le ai ilh le khiah
iin le lo inn le pa in le tuar ih le zau
khawlh le ṭawl kal le um kawi le dua/fa kawl le vai
kawl le hawl khawn le deen kiap le kap khuk le kha
khup le thal khua le ram khual le lai khul le vai
khih le hren khen le kham khualtlung le mileng khukṭhi le rualhawi
kum le caan kum le khua kuh le reh kulh le khar
keh le vorh/orh kheh le khuai khuh le vurh khawmh le suat
khim le khah keh le kuai lam le sul lawmh le seih
liam le pal lu le sam lumh le rilh lung le thin
lung le la len le kai leeng le vaal luh le chuah
leem le soi lianh le ṭhat liao le heu man le rul
maw le fa mit le hmai mit le hnar milh le tlorh
miak le mai meh le hang/mai mu le mat molh le tamh
mui le sam mui le zan mi le mah ni le far
ni le thla ni le haa nih le kheek ning le cang
neih le chiah naih le niam ngakṭah le kingro paw le pang
pawng le kam peh le zulh pek le chanh pek le ṭhenh
per le choi pi le pu ping le pang pik le pak
phaw le naam phun le hram phung le lam phung le phai
phurh le tlunh phunh le riamh pumh le khawmh pum le rua
puak le cawi pom le cawi piang le pai put le laak
rem le daih rian le khai rim le haw/rua rum le ra
rial le ruah ruh le thlik ruang le rai rual le hawi
sa le ral ser le siam siam le remh siik le caak/huat
song le ang sui le ngun suk le den/khawn sual le palh
sawi le sam soi le leem sii le ai siik le vuak
tin le co ti le fang tawk le zawn tar le khau
temh le in timh le tuah ti le mei tirh le tuamh
tiam le kam tit le sa thil le thuam thing le rua
thing le lung thlir le cawi tu le fa tu le hmawng
tung le pang tung le tai tuk le thuat thlawh le ṭuan
thlawt le thlau thir le dar thih le loh thing le fung
thlum le al thuh le nawh tum le tah thlop le bul
thlum le al thli le ruah thlah le don thah le nawn
thlah le dawrh ṭa le far ṭamh le mawih ṭem le ṭawn
ṭhenh le pek ṭhit le vat/umh ṭhim le la/so ṭhi le hlawn
ṭheh le ṭhiam ṭih le zenh ṭhing le ṭaal ṭum le kai
ṭuan le thawh ṭhumh le thlak ṭhut le to ṭah le hram
ṭih le zah ṭhen le ṭhek u le nau ui le ar
um le kal um le ṭhut um le kheng un le nuar
uk le pen uai le caar uih le ṭawt uah le faih
ulh le amh vah le vaih volh le pamh vom le ngal
vul le vau vurh le thaih veh le vat zil le mai
zia le za zen le kuan zing le zan zu le zawng
zu le va zuar le thlai zulh le khalh zulh le dawi
zung le zaa zuun le muai zun le ek zuk le hmawm
zuat le khalh zumh le rinh
Chiatserhnak Bia
Chuul pit le hlam taang in va thi = Nau cung in va thi.
Laangphir in hung tlung = na ruak in hung tlung
Laangpaak in fawh na hung tlun lai = sarthih in va thi
Samvu le taife va ei = sifak kilkhawm in va um law rawl ṭaam in va vaak.
Hraan va taang= Tlaihkhih le thongtlak va tong
Phung kermei(Sonhtarh bia)
1. Nupi hal i voih thlauh = Pachiatnak, lamkal hlawhtlinlonak
2. Sachia lam tan = Hlawhtlinlonak, vanchiat tonnak
3. Rul lamtan = Vanchiat tonnak, sungh zatlaknak
4. Bongpi awnh = Hualvan ṭhatnak
5. Bongte awnh = Harnak tonnak, hliamkhuai tonnak
6. Innchung rul luh = Chungkhar buainak, nu le va i siik i ṭhennak
7. Lo vahmi ah saruak hmuh = Pachiatnak, a kum chung ah thihloh tonnak
8. Kuttir ah sapi puam kah = Chan tawinak
9. Ar la khuan = Lakfa pawimi an um lai
10. Circik rual khuacung luh = Khuachung ah bochanmi upa thihnak
11. Khuachung ah riaklaang va hram= Khuami pakhatkhat thihnak
12. Chuncha nih nika a kulh = Bawiphun an thi
13. Rawl ṭuan lio thilkho hlan = Rawl rel a heu, tlawm deuh ngeihnak
14. Lovah mi ah zuco rual tlaih = Paṭhatnak, rawl tam ngeihnak
15. Mang i hapi tlongh = Chungkhat upa thihnak
16. Thlaan chilhmi a tlak ahcun = Mithi an um tuan lai
17. Paihpuan chung uico luh = I hliamkhuainak
Pupa hna bia le phungthlukbia hna hi chim cawk le theih khawh cawk a silo i kan hun ṭialmi vial in hin a dih tinak a silo. An mah le an khuaram cio hoih in phungthlukbia le holh hna cu an rak ngei cio. Cucaah cun kan ṭial lomi pupa holh le phungthlukbia hna zong kha tampi a um rih ko lai, asinain caṭialtu nih ka ti khawh tawk te kha ka vun ṭial vemi asi.
Dal 17
Pipu Chan Lio I Rak Chimchung Bia
Biahmaiṭhi
Lawkih biak lio chan i pipu hna nih an rak chimchung bia hna le Laimi Khrihfa kan can hnu zongah Laimi chung in prophet bantukin bia an rak chimphuanmi hna kha langhter kan duh. Zeicatiah Laimi chung in prophet bantukin hmailei sining ding a theimi le a phuang khomi an rak um ve i, cu an bia chimmi cu ṭhangthar hna chan i hun zoh ṭhan tikah tampi a dikmi le a hmanmi an um ve. Hlan liopi zong in Laimi hi prophet a rak ṭuan khomi kan rak si ve i telai kong a rak theimi tampi an rak um ve. Cu hna cu a tanglei ahhin an chimmi bia le a chimtu min hna kha kan hun langhter hna lai.
1.Pi Ṭial Taang khuavaang chimmi
1.1892 Mirang kai hlanpi ah Mangnu khuami a simi Pi Ṭial Taang khuavaang nih a rak chimmi cu “zawng raang pawl Laitlang ah an kai lai i Halkha Rungtlang tangah ngunkung a kheo lai, mikip nih an lawh cio te lai.
2.Rung toi ah laril a tlai cang lai.
3.Duhrong kung a kheo lai.
4.Bawnbok kung kai kho paoh nih nu e nu e, pa e pa e an ti lai.
5.Cun zawng raang cu mirang tinak asi lai.
6.Hakha ahcun Nguntual chung Zaathang an ṭhangcho lai i ṭihzah bikmi an si te lai” tiah a rak ti.
Hrilhfiahnak: (Ngunkung timi cu tangkaa chiahnak Bank tinak a si, duhrong kung a kheo lai a rak timi cu chaw dawr a umnak ding le duhmi phunphun a umnak ding hna an si. Nu e nu e, pa e pa e tiah a timi cu ngakchia tete nih nupi pasal an ngei lai tinak a si. Pipu chan ahcun kum 20 in a tanglei paoh cu ngakchia in an rak hmuh hna lio caan asi. Cu pinah Hakha Nguntual chung Zaathang phun chungin Lai Vuanci Ral Hmung a rak chuah caah a chimmi hi a hman ko tiah ruah khawh asi).
Hla;
Thington aw,
Kan Lai ee, ram uk cinmang bawi aw ee,
Na len min cu daar bang thang lai,
Rungcin na uk tlang hra thuat tiang ee,
Mah hla hi 1959 kum ah Vuanci Ral Hmung an rak phuahmi hla a si.
2.Sihcang khuami Pi Sai Cuai khuavaang chimmi
An khuavaang bawi a simi Lian Dun nih, “Atu ri in cun chan ri a tlin dengmang cang caah khuavaang zong nih pathian kan bia ve lai i Bible siangin kan tuah lai. Bible siangin a min cu Calvary Bible siangin ti a si lai. Hi hnu kum 20 ahcun Bible siang-hngakchia a chuakmi pawl cu khua kip ah phungchim ah an vaak lai i Farrawn Pa Huai (Hrang Mang) le Rev. Chan Thang bantukin hla cauk le Bible rel chom in an nih cu an chim lai lo. Thlarau hla an sa lai, Bible an cawnpiak hna lai i Khrihfabu an dirh lai” tiah a rak ti. 1974 kum hnucun Thlantlang peng chung ah Khrihfabu dirh le Thlarau hlasak le biaphuan le thawngṭha chim, mi hlim timi pawl kha a vaakvaimi le a lutchuakmi tampi an hung um taktak.
Cucaah Pi Sai Cuai khuavaang Lian Dun nihcun “pathian a ṭum dengmang cang, innka lengah a ke ke khat a chuah cang i ke khat lawng inn chung ah a chiah. A ke pahnih in leng ah a chuah ahcun chan ri a tling cang lai, cucaah kan mah khuavaang zong pathian kan bia lai i kan mah a kan biami nan nih zong nih hin pathian kha hun bia ve uh” tiah lawkih pawl kha a rak ti hna. Curi thok cun Khualhring tlang i lawkih mi tampi cu Pathian biak ve duhnak lungthin an ngei i an khuavaang ngeitu Pi Sai Cuai zong 1952 kum ah Khrihfa ah a hung cang.
Pi Sai Cuai i a khuavaang nih a prophet ning bantukin 1974 hnucun Calvary Bible siangin (Thlarau Bible siangin ) in a chuakmi kan si tiah Thlantlang peng le Khualhring tlang hrawng ahcun B.Th., B.D tibantuk a chuakmi kan si cio aa timi tampi an um. Cucaahcun khuavaang zong nih hin Pathian thawngṭha bia hi an rak chim ve ti hi ka ṭial duh chan a si fawn.
3.Lungzarh khua i Jesuh a rak i timi pa kong
1947 kum, Jesuh ka si aa timi Pu Bual Dum nih a rak chimmi cu “Van Kulh hi mi sawhsawh asi lai lo, a chan a zaat tik ahcun Laitlang kulhtu asi te lai. Cunglei in an ka chimhmi cu ‘Van Kulh timi cu phakcham tinak asi’ tiah an ka chimh,” tiah a rak ti. Van Kulh cu Japan ral lio ahkhan an khua pawng i Hmunhalh khua timi ah Lavi senthum in ralkap rian a rak ṭuanmi a si. Cun ralkap taktak ah a hung lut i 1947 kum ahhin Lungzarh khuami Jesuh aa timi pa nihcun “cunglei nih an ka chimh” a ti i a cunglei i kan ṭialmi ning hin a rak chim lengmang tawn. Van Kulh cu ralkap lei ah Full Colonel a si i ralkap cozah hung kai hnu in Nain-ngan-daw Vuanci zong a ṭuan, cun a mah chan lio ahhin Hakha Myodaw kong zongah min a langmi a si i Hakha le Gankaw karlak lam zong a pem tertu a si. Myodaw tuanbia le ral bawi a ṭuan lio tuanbia hun ruah ṭhan tikah prophet bantukin Jesuh a rak i timi pa nih “Laitlang kulhtu asi te lai” a rak timi kha nihin ahcun a hmaan taktak ko ti awk tlak in a lang. Nihin ni tiang Laimi hna caahcun ‘phakcham Van Kulh a si taktak ko’ tiah caṭialtu nih ka ruah ve.
4.Chuncung khuami Pu Khar Luai chimchung bia
Chuncung khuami Pu Khar Luai cu a nupi he Lai phungte in bawite an bawi hnu ah a rauh hlanah a nupi nih a rak thih taak. Pu Khar Luai cu a lung a rawh tuk ah a rak molh i a inn le a khua chuahtaak in Hakha ah a rak um. Khuaruat velngeimi nih a eidin awk kha pekchanh chom in a nungmi a rak si. Tam deuh le uak ai deuh in an pekchanhmi zong a rak duhlo i nikhat ei telawng in a rak i laak tawn.
Pu Khar Luai nihcun 1962 kum ah biaphuan pakhat a rak ngei. Cu lio i bia a rak phuanmi cu, “tintuah nih dingthlu le lairel biaceihnak zung Hakha tlanghrawn ah rak haal a ka ti” ti hi a si. Cu mimolh pa nih inn hmun pakhat a rak halhmi ahcun inn kil lung kha a rak chiah, inn kil lung a chiahmi cu puan raang lamkalh tharte in a hmai lei ah lung kha aa zawi i atu i Phyne zungpi hmun zawn ahkhin inntung dirnak zawn ah lung cu a rak chiah hna. “Khar Luai, cukaa ahcun zeidah na tuah?” tiah aa chokmi paoh nih an rak ti (hi caṭialtu keimah zong nih bia cu ka rak hal ve). Biakam a kan leh ning cu “tintuah nih dingthlu le lairel biaceihnak ding inn saknak ding hmun rak haal a ka ti” tiah a ti i, “tintuah cu a hodah a si” tiah kan rak hal tikah, “tintuah cu Nivun a si” tiah a rak kan leh. “Dingthlu le lairel hna cu tah zeidah an si” tiah kan hal ṭhan tikah, “biaceihnak zung nganpi a si” tiah a kan leh.
A rauh hlanah Tain Party zungpi saknak ding ahcun Kawl lei in a herhmi thingrua kha an hun phurh i Pu Khar Luai nih hmun a halhnak hmun ahcun Party zungpi cu an hun sak. Cu Tain Party zung cu Chin-Oo-Si timi zung ah a hun i cang. Chin-Oo-Si timi cu atu ahcun ‘Chin Phyne zung’ ti a si cang. Cucaah atu i Chin Phyne zung a umnak hmun khi Pu Khar Luai nih a rak halhmi hmun a si. Khar Luai nih a chimmi pakhat cu, “tintuah cu zawng raang an hung kai lai i an tei te lai, zawng raang pawl nih hi hmun ahhin dingthlu le lairel cu an to ter te hna lai” tiah a rak ti. Cubantuk cun tintuah a timi cu Nivun tinak asi i dingthlu le lairel cu khuapi bik i biaceihnak zungpi bik asi tinak asi. Cucaahcun a sullam cu Nivun uknak cu a dih lai i Mirang uknak phung in hikaa hmunhma ahhin mi uktu an ṭhu te lai tinak a si ko. Mimolh a simi Khar Luai nih a prophet mi zong hi a mah minung cu mimolh asinain a chimmi bia nih a sawh duhmi cu a si ciami ahcun a hman ko tiah ruah khawh a si. Khar Luai nih hin bia a rak phuan lioah Chin-Oo-Si zungpi hi Hakha ah a um taktak te lai timi kha aho hmanh nih an rak ruat hrimhrim lo, zeicatiah hi Chin Oo Si zungpi hi Rangon-Kalaymyo ah rak chiah lio a si. Asinain ruahlo pi ah Chin-Oo-Si zung cu Pu Khar Luai bia bangin Hakha a phan ko.
Nivun uknak zong “zawng raang nih an tei lai” a timi hi, democracy in uk a si te lai ti he zong aa lo ko. Zeicatiah aho hmanh nih Nivun cu aa-naa an rak chuh khawhlo lio caan ah a mahte in Nivun nihcun, “Party-sung-sahnit maw nan duh, aa-naa uknak dah nan duh? kei cu kaa din cang,” tiah a mahte in a uknak cu ruahlo pi ah a rak thlah. Cucaah Khar Luai chimmi prophet bia hi ruah lengmang ahcun mifim bia tu a si i democracy ruahchannak lungthin zong a chimmi bia nihhin a kan ngeihter ko.
5.Bungtlang khuami Pu Than Cuai biaphuan (1949 March)
1949 March, Carson Golden Jubilee lio i Bungtlang khuami Pu Than Cuai (Pu Than Cuai cu Pathian prophet asi) nih biaphuan a rak chimmi cu Zipeng Ngun To pa Pu Chia Khawm nih hiti hin a kan chimh chin. “ Pu Than Cuai cu kan mah khualtlung a si i zinghnih cu zingte in a tho i thla a cam i a ṭap lengmang, Rungtlang lei a cuanh bu i a ṭah lio cu ka hmuh. Cun a zingthumnak cu ka um kho tilo i a ṭah khawh in lakphak kan din pah ah, ‘Zeiruang ahdah thla na cam ahhin na ṭah tawn?’ tiah ka hal. A ka lehmi cu, ‘Ka pa, kan chimh ko lai asinain na zum lai lo. Hmailei kum tampi hnu i Hakha khua a donghnak ding kong Pathian nih a ka hmuh termi hi ṭih a nun tuk ruangah ka ṭap’ tiah a ka chimh” tiah ruak kan humhnak ahcun a kan chimh.
“A hmuhmi cu ‘Hakha khua cu a ṭhangcho ngaingai i Rungtlang tang hin Kawl rawn kalnak lam lianpi a um i mi lutchuak hi an tam ngaingai. Maw Hakha nuamh aw an ti lai i, a linhsat liopi ah Rung tlang tang i lam lianpi cun laangphir he laangpaak he Kawl lei in mi ruak an hun i zawn, nifate ṭahnak le aihramnak le lungfah ngaihchiatnak lawngte a phan. Cucaahcun ka ngeih a chia i ka ṭap’ tiah a ka ti” tiah a kan chimh.
Hi bantukin Pu Chia Khawm nih a chim lio ahhin Hakha khua cu Myodaw caah tiin simanking tuah lio le atu Gankaw lam hi hika zawn hin kal sehlaw a ṭha lai tiah an rak ceihhmai lio caan a rak si. Hi caa a ṭialtu keimah zong hi, hi Myodaw Myopiah simanking committee ahhin ka rak i tel ve, department head kip le Hakha khua hlun in captain pension U Ngun Hei le keimah zong Hakha khuathar kuzale in kan rak i tel ve. Hi kong ah khuakhaang laireltu pawl hna le nah-mah-khah tainghmu hna he kan khuakhaanmi le saduh kan rak thahmi cu atu ahhin Hakha ahcun a tlin cuahmah liopi a si. Pu Than Cuai nih a rak prophet mi bia zong a zatceo hrawng cu a tling cuahmah bantukin hmuh khawh asi.
Hakha cu atu nakin ṭhangcho ding le nuam deuh dingin thlazaa kan rak cam tawn bangin hmailei zongah nuamchin lengmang le ṭhangcho chin lengmang dingin Pathian sinah thlazaa cam cio rih hna u sih. Pu Than Cuai nih bia a phuanmi i a donghnak lei a tling rih lomi hi ṭih a nungmi le harnak faak ngaimi si dawh a si. Cu harnak chung cun Pathian nih a kan chanh in a kan khamh khawh ko ti ruahchannak he ka hun ṭialmi asi. Biaphuan a si caah a tling hrimhrim lai tiah ti khawh zong a silo i, cun a tling bak lai lo ti zong ti khawh a si fawn lo. Pu Than Cuai hi khuavaang prophet phun in bia a chimmi le a phuangmi a si ve lo i Pathian prophet lei deuh tu in bia a rak chimmi le a rak phuangmi a si. Sadom le Gomora cu a rak rawk taktak nain Nineveh khua cu Jonah thawngin ngaihthiam an rak si i luatnak an rak hmu ko. Cucaah hi kong hi kan pa kan pu a simi Pu Chia Khawm nih a kan chimhchin ningte in siaherhnak lungthin he ka hun ṭial chin vemi a si.
Dal 18
Pupa Chan Lio I An Hla Hna Le Hla Aw Phunphun
Biahmaiṭhi
Pupa hna chan lio ahcun hla aw phunphun an rak ngei i phun 30 renglo tiang an rak ngei. Cu hla aw phun 30 renglo hna hmang cun pumpak hla siseh, ṭhut buin sakmi topumh aw timi siseh, a bu in an laam pah in sakmi siseh, ral thah le sahraang an kah caan le pasawm an rel (sawm tuk) ni khua i an hmanmi, mi lian thih ni le fanu ah le an leng zuun hla tibantukin hla aw phunphun le sullam phunphun an rak ngei i an rak hman. Hi bantuk hla aw a phunphun hna hmang in hin bia chim can zong ah hla kha an rak hman i, hla aw hmang in hin sullam ngei ngai in an rak i chawn tawn. Hi bantukin pupa hna nih hla aw hmang le sullam ngei ngai in an rak i chawnhbiak mi te hna ruah ahhin lungleng zong a si i, hei ruah tikah a dawh zong aa dawh i khuaruahhar ngaimi pakhat zong asi. Hi bantuk lai hla aw hna hi ṭhangthar hna nih kan theih ve khawhnak ding ah phun hnihthum hrawng in kan hun langhter lai.
Topumh aw; (Thantlang nih topumh aw an timi cu Hakha nih ṭhutpumh aw tiah an ti ve. Ṭhutpumh in hla an sak ning hna cu; nu he pa he ṭhut buin an i kulh hna i pa pawl nih khan nu pawl kha an rak pom pah hna. An mah chung ahcun khuangte tlaitu nu pakhat a um i a khungte cu a ke par lei ah i chiah in keh he orh he a rak tum. Cu khuangte tlaitu nihcun hla an i thawhmi paoh kha a hun laak hmasa i zaapi nih an hun zawnh cio hnu khaan siaki tum pa pakhat nih siaki he a hun zulh colh ve. Ṭhut hmun in sakmi hla ṭhuthmun aw a si ko zong ah an hla sullam tu cu a dangdang a um kho ve. Cu aa kulhmi pawl i an i kulhnak an lai ahcun pa pakhat kha a zaa a zo i dirdok dirlo dok in khin kaite laam, mupi laam bantukin khin a laam. Hi bantuk ṭhutpumh aw in sakmi le tuahmi hna cu a tam deuh cu upa le rual u deuh hna kha an rak si. Zaanvar in an rak laam tawnmi le rak tuah tawnmi a si caah a min zong ah ‘zaanvar’ ti tiangin an rak auh).
Hla;
1.Kan i ngai maw ngailo, cu tik chan khua riangruang,
A it hmasa ngailo kan cang lai,
Tinmanthluai aw tuzan cu ee…
2.Rak ka hngak law an sial ee,
Zalam in pan dingdiang,
Kan i zul lai mi hngar len awk in,
Aan dawh samthlairem nu zing ee…
3.Zolo riah cu zu le zawng lawng pei nan ti lai,
Tuhlum khuaivom sa le hotleu nih,
Kan hngak kaw zaan khuadei hlan ee…
4.Pupa len min chiahnak ee,
Ngatainu tlang lang ai,
An neh zuunṭhing buarsi kai dih hna,
Khualhring tlang hrawn khua kamtu ee…
5.Kan tlingte i tap cawi ee,
Vaarlung tleng kan duum ah,
Kan i ruang cio samthih haar ah bang,
A sangtu hlei umlo in ee….
6.An hung chim tawn ka vaal,
Hawi mi ka lun hna lo kha,
Run le Letsa aa tonnak Chindwin,
Kawl raang ngaknu leng dirnak ee..
7.Thanthlah bo in kap cin ee,
A thawng khua bang a ri ai,
Maan zureu thawl put in congṭial he,
Hauhnar in kan dong ai lai ee…
8.Tleicia rizung khawn tlang ee,
Liamcia zuun kan phur ai hna,
Rauthla in kan leng u thaisung rual,
Lungsak merem cu ai cang ee…
9.Thlai kan thlak ah cirul ee,
Zeital a voi rilo,
Baanu nang tal khua dawh cang cung in,
Her laimai cinṭial vaa bang ee…
10.Tluang kan tlawn ah lungrawn ee,
Khua te kan ngai ai ri,
Kan remh ruun inn sakhnem le,
Kan thainu kan ngailo maw…
11.Nangmah le keimah cu ee,
Aa co kho kan silo ee,
Sem kan puak le kan hrin tharhniang tal,
Thiing bang kan tonter te lai ee…
12.Vau chuah ngaleng no hawng ee,
Len lio kan chan lo ai hna ee,
Kan neh zuunṭhing lei buar kai hna lai,
Ni bang kan chunhnu ai cang ee…
13.Zavaak tluang pem pa cu ee,
A auh lai ui zong nih,
Thei bang a fuang thlak nawl um kon kaw,
Lai hawi mi ti hraam vang ah ee…
14.Min than duh ah fing le,
Tlang zaa kan hrawng cio lo maw ee,
Tuhluum khuaivom hreungen le,
Hovaang pang cuan bau ai hna ee…
15.Kawl kai fung lian ki ṭha le,
Maarcaan tilim kawng zong nih,
Pang cuan ṭhinṭheng vaa-or le,
Lawng sum chumtual dawh hleiter ai hna ee…
16.A kha nih maw tiphul ee,
Ral le huho zawng a ti ee,
Vun dawi ulaw tikua phau hrawng ah,
Mau bang vun saam u ee…
17.Lam chak chuak i ee,
Phaw leh cia hrat cu ee,
Lian Dang ka mar ṭhat vaang ah,
Vaa bang zuang hruak ing ee…
18.Khuakhen ral le leido ee,
Chim thli hran bang kan ton hi ee,
Sem kan puak le kan hrinhniang tal nih,
Nehbung an khir kho hnga maw ee…
19.Ral lian sahraang rawl sawm ee,
Rel nih ṭialo pah tiim hna ee,
Lam ton ngam sihlah hna,
Zeihme kan ton cu celngel ee…
20.Semnak ti bang kan thlur ee,
Zei ngai va si ṭunglo ah,
Vate lian bang zor ai hna,
Vulvau ṭhaal caan chuah bangin ee…
Hi vial hin topumh aw timi cu zaa rih sehlaw a tanglei ahhin pipu hna nih an laam pah i an rak sak tawnmi an hla aw le bia phunphun hna zong kan vun ṭial ṭhan rih lai.
1.Kawl in sathang tlung ti hna,
An phainak khua hla riangmang,
Kan dawi lai tlang a liam hlan,
Tuu lut in kan maak te lai,
Aw zaa zaa aw, ṭial aw,,,,
Na kan ngai tilo maw, ngun hnuai aw,
Hawi aw pepen ṭhat ee, na kan ngai tilo maw,
Ngun hnuai aw ee…. (hihi sathang aw timi asi)
2.An dah maanzu pingir cawm sinah,
Na ka her fate ka kir ṭheo fawn,
Lungsak merem na hngallo iang nawn,
Semchin chan thum tiang roling,
Seh tiin zai in chim ta laang ee… (hihi thington caanglan aw timi a si)
3.Bawikil cu chang par nga-ruk hlei ei rilo,
A paw le a pang kheoh nakah,
Ni tlatla ṭuan ruatlo mang bang in ee... (hihi bawikil aw timi asi)
4.An i co lai ti i an kan phai,
Co i co ual hratlo kan thawng lawng,
Khuazaa cul hrianmaan ee…(hihi thington aw timi asi)
5.Kan i co lai ka hei ti ko na’n.
Saangkhar na pa nih rian ram,
Lo ṭuan ṭul ai lai a ti ee…
6.Kan i co lai ka ti na duhlo ee,
Sem hmanh cawi sih tu cu,
Ṭhang cang hnga,
Tual len chai put in ee…
7.Cokuung bia caang kan zam hnu ah pei,
A ṭha leng dang na zuan cu,
Naa chir zei santlai tilo ee…
8.A daap pa nih kan ruun lum seh ti’n ee,
Leng le valno vial kan tling,
Kutzaa ṭial tlai laam sih mu ee…
9.Kan i ton zawn ahcun lung aa lawm,
Kan ṭian cun hnawnbor rual hawi,
Faakchin zuun kan tlem hoi lai ee…
10.Ka nu phun hlah law zei hngallo,
Kan pin tlang i khumte ahkhin,
Sunglo aan dawh leng lio ti hna ee... (hihi thingparsang aw timi a si)
11.Danghzing ee khuanu hnuai thiam nihcun ee,
Kan lennak Lairam dawh hlei sung,
Thingtian par dawh in thuam tling ai ee…
12.Thlang vai ee raang pa kai hnu in cun ee,
Kan tum thuam dawh phuntling hna he,
Kan len ram dawh cul cang hna maw ee…
13.Zo le ee lai kan len ram iang nei ee,
Khuazaa cul hna hrinhniang run nih,
Philhlo zaaṭial hlaan tawn hna maw ee…
14.Miphun ee nau si ai kan ti hna ee,
Kaamlo chuncha bang dir sihlaw,
Cerhlian ninu kan iang cang hnga ee…
15.Chin hrin ee hrang ah cung Pathian nih ee,
Thup ziar rua kan ram hi,
Sangcem cungbik len ram si ai ee…
16.Miphun ee tung dirh ruun inn sak tiim ee,
Thi le thlan chuak in nun pe rual,
An tum rolung phun zairel hna ee…(CNF le CNA hna caah phuahmi)
17.Thlanglei vairaang pa cer cawng cio u,
Lung nan tum thai nan ngen kho lai lo,
Sui ngun ṭial bau lai ee…
18.Thlanglei vairaang pa cer cawn nakcun,
Kan lai lei maanzu hrawn leng,
Kuh hi a nuam ai kan ti ee…
19.Miphun ee sang hmanh si ko hna law ee,
Kan semnak ti bang thlur ahcun,
Hnok ve hnga dah maatlai hri bang…. (hihi thingparsang aw a si)
20.Nang co cu nunnem a duhlo nan ti maw?
Nan phun nih maansial ki dong ṭhi sawm,
Nga ka celhlo man hliang aw ee…(hihi bawikil aw timi asi)
21.A duh kan phai hna seh nang le kei,
Hngasiat zong kan baang cel hna lai lo,
Tintling cung zaa ka zawn law,
Ṭhacem kan cuanter rih lai ee…(thington caanglan aw a si)
22.Thlanglei vairaang pa siang hmaan chung ah,
Saang chum, khen hrang, thla nawl ngun,
Peng rual tleih laam bang kan dir ee…
23.Kan khuachin tluang leido ral kan ven,
Na caan cu ti’n kan hlau chial,
Mal hna ihhngilh tintling ah ee… (1959 March, Cikha Camp ah caṭialtu nih phuahmi)
24.Ṭuan timh ka lunghrap aa baang tilo,
Roling dinhhmun lam caan rel,
Thawh kal thlaam lawng leng ka ti ee…
25.Kan karlak tlang sang hi cim sehlaw,
Kan lungrawn khua thluaitumrem,
Vaang rual an lang hnga ka ti ee…
26.Ka cung thahreng nu hram ser hlah law,
Zei na ruah ah na lunghno bik cem,
Kei cu dawtval cercin ka ngeih ah,
Ka lunghno bik cem ee…
27.Siang hnuai liang cung thir meithal put cu,
Kan lungrawn khua khukṭhi rualhawi le,
Leng zunngaih faak ai ee…
28.Duhlo ah a nu nih chi le faangzaa hnuai,
Vaa cinṭial hmur ngo hmanh nih a ṭhen,
Kho hnga maw, men caan ṭa lung tin keng… (hihi bawikil aw a si)
29.Mi nunnem ka zaang na ka zuun hringhran cu,
Lam khom ah in tong ti hlah ning,
Zei cel ah fuumthiam aan kaa ṭhate ee…
30.Nulo ee ar bang in kei ka vai ee,
Cunghrin lengnu tum hlah ing,
Zaal bang ka bah lai ngun iang cu ee…(hihi thingparsang aw asi)
31.Thil bang ee hlaw hlah ngun iang ṭa can,
Saangbaan zunkhung thlem ni ahcun,
Riaklaang vaa na hluan lai ka ti ee…
Tlangkawmnak;
32.Kan sem ee nak miphun zaihla hi ee,
Ruah nawl tling khun mang rua ka ti,
Semchin hrinhniang chan zaa nguh in ee…(caṭialtu nih phuahmi)
Vawr hla (Leng zuun hla)
1.A zei ee ahdah maw ee,
Dingdi ee parsang ka ṭawh kha ee, ee…..
Va co ee ual hratlo ah zaangzun ee,
Ṭian lam ee a fah hi ee, aw…
2.Pangcuan ee sihlah hna ee,
Leng zuun ee kan pom kha ee, ee……
Rua bang ee a tuai ṭhan lai, ti awk ee,
A ṭha ee kho tilo ee, aw.......
3.Khuachin ee tluang than aa lo lai lo ee,
Ṭah zuun ee a faak khun ee, ee…..
Nang co ee lo a fah hi dar bang ee,
Ka len ee min a duai ee, aw………
4.Pangcuan ee thiam sisehlaw ngaknu ee,
Leng dawh ee mui a cuang hnga ee, ee……...
Kan cawi ee hrinthar hniang ah kan len ee,
Min sung ee cuang sehlaw ee, aw……..
5.An phai ee cio hna khuazaa tluang nih ee,
Min than ee cio dah si ee, ee……..
Cungnung ee khun bik cem lai thei bang ee,
A par ee a chuah cun ee, aw……...
Vawr hla (ral thah hla)
1.Khuakhen ee leido ral lian lu he ee,
Lungrawn ee khua kaa khir ee, ee…….
Ka thai ee, sung nih rak dong sehlaw ee,
Min than ee sangbik ai ee, aw……..
2.Pasawm ee rel cio hna maw ram tlong ee,
Sa lian ee min chalh in ee, ee…….
Sangcem ee bik dah tiin ral lian ee,
Lu cu ee sungbik cem ee, aw……..
Vawr hla (sahraang kah hla)
1.Tuuhlum ee khuaivom sa le funglian ee,
Hotleu le keiṭial sa cu ee, ee……..
Kan Lai ee ram uk zingnu thawngin ee,
Lungrawn ee khua dawh haal hna ee, aw…….
Vawr hla (rawl sawmtuk hla)
1.Rawlsawm ee phuntling hruang bang tiang ai ee,
Sakhnem ee ruun dawh in ee, ee…….
Mah ve ee aa ti val raan pa men ee,
Kan ruun ee sang kai hna maw ee, aw…….
2.Faang zaa ee sawm tlingtlem nih ee,
Duhlo ee ṭuankan zua hna ee, ee……
Min than ee sangbik cem le cungnung ee,
Lairawn ee ah kan si ee, aw……..
Sa kap kholo hla;
1.Min than ee lai duh ah ee,
Fng le ee tlangzaa ee kan hrawng cio ee, ee……
Khua i ee vun phawtlo cu ram bang ee,
Ṭuan long awk ṭha hlah ee, aw……
Peihbuan co hla;
1.Khuazaa ee tlaungkip ton ah zaangcuai ee,
Peihbuan ee ser hna ai ee, ee……..
Mi lian ee chumtual kulh ah kaamlo ee,
Min than ee sungbik cem ee, aw…….
Mi lian ruak thlah hla;
1.Khua kam ee tu kan zohzuun kaamlo ee,
Nang tlei ee a fah hi ee, ee……..
Lungrawn ee khua nih zuunkhung tlem ai ee,
Kir law ee khuazung ah ee, aw……..
2.Lung khar ee pialrem chinh in tleicia ee,
Na me ee rem cang law ee, ee……..
Na liam ee lungherh hlah law rizung ee,
Buantual ee ah cir len law ee, aw…….
A cunglei i vawrhla sullam kan hun langhtermi hna hi Laimi tampi nih sahraang kah caan ahcun vawrhla thlorh phung a si tiah an theih i an ruah cio. Asinain Chin miphun pupa hna Tidim, Falam le Hakha miphun nihcun vawrhla timi hlado hi phun tampi an rak hman i an rak ngei. Cu bantukin hla kan ngeih le kan hman nak kong kha a hngal rih lomi hna caah theihnak le hngalhnak a kauh deuh nakhnga, pupa sulhnu a si caah kan hun ṭial. Hi bantukin hla aw dangdang Laimi nih kan ngeihmi hna lak ah ṭhangthar nih theih an i fawih deuh ding le a sullam an i fian khawh deuh dingmi hna kha kan hun thiim i ka hun ṭialmi a si.
Dal 19
Pipu Chan I An Rak Biakmi Khuachia Kong
Biahmaiṭhi
Chin pupa hna sulhnu tuanbia kan dothlatmi chungah 1899 March 15 kum i Siangbawi Carson a rak phanh hlan tiang an rak biakmi le an rak upat ngaimi khuachia kong kha Chin pupa hna nih an rak biak ve caah a tanglei ahhin kan hun langhter ve lai. Hi khuachia kong hi nihin ni tiang in Chin miphun nih kan i buaipimi le kan ṭihmi a si peng rih. Khrihfa nun taktak a ngei lomi hna nun ahcun a bawi peng rih i hmunhma le caanṭha a ngei peng rih. Cu bantukin i buaipinak cu zeidah a si tiahcun Laimi nih dawi, hnam, heiti hna le sitama hei tibantuk hna kha kan zumh tuk hna i kan i bochan khawh peng rih hna. Cucaahcun hi tuanbia he pehtlaiin kan ṭial duh bikmi cu Chin miphun thinlung ahhin khuachia hi zeitik ahdah a tlau khawh lai i kan tei khawh lai? timi hi a si. Chin miphun le Khrihfa zumtu hna nih ṭuanvo nganpi a simi pupa hna leiba cham ding kan ngei timi le rian kan ngei timi hi langhter kan duhmi a si.
1.Khuachia nih Biak Ling an laaknak kong
Kan pupa hna chan lio ahcun khuachia le Chin miphun hna cu hmunkhat ah an rak tlongleng ṭi i puai an tuah ṭi, an laam ṭi, zu an ding ṭi, ngaknu zong an rak leng ṭi tawn. Cucu pupa hna tuanbia lawngah silo in mithmuh kut tongh in 1960-70 kum tiang ahkhan khuachia cu Laimi sinah an rak tlongleng kho rih. 1963 kum ahkhan Hakha khuahlun Sangte ummi ngakchia kum 5 hrawng a simi Biak Ling an rak timi pa cu a pa he lo ah kawhra an tuh i, cu kawhra an tuh lio ahcun a pa hmaikaa i a ṭhumi ngakchia cu khuachia nih an cawi i lo bua rambur lakah an rak zaampi. A pa nihcun a fa te nih “ka pa ka pa” ti i a ṭah thawng kha a theih ko nain a pa nihcun a hmu kholo. A pa nihcun a fa aw cu heh tiah a dawi i khuachia nih a fa kaa an huh hnu cun a aw a dai i dawinak a hngal tilo. Lopil chung i a ummi dihlak an i au hna i an kawl, asinain an rak hmu kholo. Zaanlei ni tlak lai ahkhin an lo lu i lungpang cungah ngakchia pa ṭah thawng cu lo a kal vemi a pi nih a theih i pa rual nih lungpang cung ahcun an va laak.
Biak Ling cu bia an hal i, a chimmi cu “mi pahnih nih an ka cawi i an ka tlik pi, cun nan ka auh len zong kha ka theih peng ko nain ka kaa an kan huh caah kaan hawi kho hna lo. Inn ṭha tukmi inn nganpi chung ah an ka luhpi i tarpa sinah an ka kalpi. Tarpa nihcun, ‘zeicaah dah ngakchia cu nan tleih? chuah ulaw va thlah zokzok u,’ tiah a sik hna i tual par ah an ka chiah i an ka kal taak. cu hnu cun ka ning a ṭi tuk i ka ṭap” tiah a rak chim. Cu hnu cun inn ah an tlunpi i vokthau sum nga in an rak muikhum. Hi caṭialtu i ka nupi caah hin khuachia nih an rak laakmi Biak Ling nu cu a ni a si. Cucaah Biak Ling an muikhumnak ahhin an kan sawm i kan nupa in kan rak kal ve. Cun a mah Biak Ling hi atu tiangin nupi le fa le he damte in Kalay myone Kyiarinn (Cia-inn) khua ah khua an sa.
1973 kum ahkhan Hakha khuathar Pastor Ar Cung nu cu Ruavazung khuathar Lian Tei muihleng in khuachia nih a rak velh i Lian Tei cu an rak report. Lian Tei cu lam kuli khawng a si i Ar Cung nu an velh nithla le caan ahcun Lian Tei cu Saisihchuak lam ah rian a rak ṭuan lio a si. Hakha i a tlunlonak zong a sau ngaingai cang ti kha lambawi nih police zung ah aa-mah-khan in a rak chim caah Lian Tei cu a rak luat. Khuachia cu minung mui in an rak i hleng tawn i mi cungah a phunphun in rian an rak ṭuan tawn. Cucaah kan mah hna chan tiang zong ah hmuh khawh le theih khawh in khuachia pawl cu Chin miphun sinah rian an ṭuan i an rak tlongleng ve tawn.
2.Hakha khuahrum bawi Ni Thang tuanbia
Ni Thang timi pa cu Hakha khuahrum bawi runghlum Rung tlang i a rak ummi a si. Kawl phungki pawl nihcun “Ni Thang cu Mandalay in a chaklei paohpaoh i khuachia bawi nganbik asi” tiah an rak ti. Sihcang khuami Pi Sai Cuai khuavaang nih 1948 kum ah “Ni Thang cu pathian ka-hlang, pathian he bia aa ruahmi a si” a rak ti. Ni Thang cu Hakha khua vengtu ding ah pathian nih nawl a pekmi a si caah a sang bikmi Rung tlang ah a umter, pathian nih Hakha cu khua nganpi ah na ser lai i ṭhate in na ven lai tiah a fialmi a rak si fawn. “Cucaah Hakha cu a ṭhangcho lai i khua lianngan ah a cang lai” tiah Pi Sai Cuai khuavaang Rung khuachia Run Duun nu nih a rak chim. Cucaahcun khuachia kong hi an chim ningte in a hmaanmi zong tampi a rak um ko. Hakha khua kong zong khuavaang nih rak chim ningte in nihin ni tiang a ṭhangchomi khua a si.
3.Khuachia khua a tlawngmi pa kong
Hakha khuahlun i a ummi Pu That Ceu timi pa cu a hawi le pahnih hna he zu tlawmpal an ding i an dinnak in zaanṭim hrawng i an ṭin lioah lampi ah khuachia meifar aa vanhmi pa kha an ton. Khuachia pa le a mei ceu cu a hawi le pahnih nihcun an hmulo. Khuachia pa nihcun an mah khuachia khua i va tlun le puai va zawh kha a sawm hna. “That Ceu nihcun ‘puai zawh a kan sawm hih kan kal hna lai’ a kan ti i kan duhlo. Kan duhlo caah a mah lawng nih a zulh i a kan kal taak” tiah a hawi pa nih a chim. That Ceu nihcun, “khuachia pa he cun kan kal i cangai kua a kau nawnmi kan phanh in ‘hika hin kan lut lai kutkaa kan phan cang’ tiah khuachia pa nihcun a hun ti i cangai kua kam cu ka vun phiah i chinchiahnak ka tuah ta. Cangai kua ahcun kan hung lut i kan lut kho ko. An khua chung cu an lam a kau i ṭaih-inn le dawr ngan pipi zong tampi an um. Cun puai an tuahnak hmun kan hei phanh cun ‘atu maw nan phanh? rawl hung dum colh uh’ an ti i voksa cu kheng khat pi in an kan hunh. Ceilak kan ṭhuat i kan khim in zu dinnak le laamnak hmun ahcun kan vung lut ṭhan. Zu thawthaw kan vun din hna i kan laam colh ve. Cun khualak le sizung, biakinn, sianginn heiti hna zong kha an ka zohpi. An biakinn ahcun kan i pum ve i, khuachia pastor pa nihcun ‘pakhat le pakhat nan i daw lai, lih nan chim lai lo, minung hna zong kha an sual tuk hmanh ah kut nan let hna lai lo, cun nan dawt hna lai’ tiah a cawnpiak hna.
An pastor pa nihcun ‘minung le khuachia cu kan i bang ko i a sualmi paoh cu Pathian dantatnak a ingtu ding ciocio kan si ko’ tiah a cawnpiak hna. Cun Pathian zong a bia duhlo i lih chim zong a hmangmi hna pawl cu an kaa an thleh i an bauh hna lio kha an ka zohter. Cuhnu ahcun an sizung ah an ka luhpi ṭhan i mizaw zong an tam tuk ve. Sayama te nih an pekmi hna sii cu an pei in an i hum i an sii ka zoh tikah minung nih kan hmanmi sii hi a si ve ko. Cun tar zong an tampi ve. ‘Ziah nan nih cu khuachia nan silo maw, zawt le thih hna nan hman ve, a tar zong nan tar khawh ve ka khuaruah a har ko?’ ka van ti i, ‘ka kawi damh khawh lomi zawtnak in a thimi hna zong kan tampi ve ko, nan mah minung bantuk hi kan si ve ko’ a ka ti i, ‘khah! na tlai sual lai kan chiah cang lai’ a ka ti i cangai khur leng kan phanh cun a nih tu cu a lut ṭhan i cu kan hung chuahnak hmun cu kan luh lei i ka rak i chinchiahnak hmunte kha asi ko” tiah a chim.
Pupa chan i khuachia an hmuh ning ah mit a tung in a ummi hna hi an hmuh bikmi hna le an chim bikmi a rak si. Khuachia pawl zong hi minung bantukin miphun tampi tiin an um ve tiah khuavaang nih an chim tawn. Cun a sualmi le a ṭhalo ngaimi khuachia phun zong hi an um ve an ti. Hakha khuami Pu That Ceu nihcun an muisam le an lungthin zong minung bantukin a hmuh hna i Khrihfabu le pastor zong neive in a chim fawn. Khuachia pawl zong cu an umnak hmun le khua le ram holh cio in an holh ve ti zong ah a chim. Cucu hmaan dawh ngai le zumh awk tlak ngai khi asi ko. Hi tuanbia cu khuachia umnak hmun i a va kalmi That Ceu hawikom Hakha faarhual sang duh-ze-oh (Police bokhat) Ṭuan Hre Lian nih a ka chimh chinmi asi. Ṭuan Hre Lian hi That Ceu khuachia nih puai zawh an sawm lio ah khan a um ve caah an rak sawm chih vemi a si nain a nih tu cu a rak kal duhlo, a mah hi atu ahcun police bokhat pension in a chuah hnu ah Tahan-Kalaymyo ah a um. Hi lio caan hi 1962 kum hrawng si dawh in a chim.
4. Pi Teel Cin taangthu (tuanbia)
Pi Teel Cin cu Tidim peng chung a rak simi Tonzaang khuami a si. Tonzaang khua chung ah nungak dawhbik tiah an rak timi a si. Tualmu khua ah pasal a rak ngei i fa bawhte an rak ngeih kaa i an faa ṭhut thiamkaa a rak si lioah Tonzaang khua i a nu le a pa nih kawm (vaimim) tampi a ngeih caah rawlsawm tuk an rak i tiim. Cu rawl sawmtuk puai ahcun an rak sawm hna i an nupa farual cun an rak kal. Tiva an phanh ahkhin Teel Cin nihcun an pa kha “nau hi rak cawi ta” a ti i pawng ah a kal (ek-ek ah a kal). Pawng a va kalnak kam ahcun tili a um i cuka cu likawi an timi an ṭih ngaimi le tili huai an timi a rak si. An nu pawng a kalmi cu a chuak hlei tilo i an pa nih a auh len zong ah a hawi tilo. An nu a hawi tilo khan a naute aa cawi bu cun a hawl, a naute cu a hnuk haal in a ṭap lengmang i an pa fa an lungdongh vansan hnuah an pi le an pu khua a simi Tonzaang khua ahcun an kal. Khuapite in “a ruak tal kan hmu hnga maw?” tiah likawi pawngkam cu an kawl dih, nain an hmu hlei lo. Cuti i an fanu ruak an hmuh tilo cun an sawmtuk puai zong tuahlo in an fanu ruak hngahnak tu an tuah.
An pa fa hawl cun an khua Tualmu ahcun an tlung i an pa fa in an nu ngai in chunzaan ṭah lawng an rian ko. An pa mang ah an nu Teel Cin nihcun “nau rawl cu bel chung i ka chiahmi kha rak pe law a dih in ka hun chiah lengmang lai” a ti. An pa nihcun zinglei ah bel cu a zoh i zuhoi a hmuh, cu a hmuhmi zuhoi cu an naute cu a pek tawn. Nikhat cu an pa nih a rak bawh i an nu cu a rak tleih i a thlah duh tilo, an pa thing a va phurh kar ah khuachia nihcun an nu cu an rak laak ṭhan i cu hnu paoh cu nau rawl zong a pe ti hna lo. Cuti cun an nupa in an i ṭhen lan.
1941 kum hrawng ahkhan Pu Vialkhuatuan nih a mang ah Teel Cin cu a hmuh ve i “Lungsen vaa an timi a chak i ka vah lioah nutung dawh ngaimi nih ‘Vialkhuatuan aw, tung mengmeng in (tlung zokzok law) na tung loh leh kei bang hi ding hi, hong pei nawn kei aw’ tiah kan i hmuh fate a ka ti” tiah a chim. Cu pa nihcun, “cu nu cu khuachia bawi nupi a si i fa zong an ngei cang, a mui dawh le a pumrua ṭhat le a ngo ning le a ka theih ning le a zaang ka fah ning le, ‘tlung zokzok ra ti hlah keimah na ka bang lai’ a ka timi te hna ka ruah ah Pi Teel Cin an timi tuanbia i a mah Teel Cin hi a si ko lai tiah ka ruah, ka lung zong a hring ko” tiah a rak ti.
Teel Cin tuanbia cu Tidim khuami ramuk bawi Pu Kaam Hau chan dongh lei ah a rak cangmi tuanbia si dawh asi. Chin miphun le khuachia (dawi maang pa) chan cu hmunkip ah an tuanbia le an sulhnu hna cu chim cawklo a rak si. Teel Cin tuanbia zong hi kan unau a simi Tidim Zo miphun hna i an tuanbia roling pakhat a si.
5.Chan Hup le khuachia nu tuanbia
1996-7 kum, April/May hrawng ahkhan Thantlang peng Arcirh khuami Pu Chan Hup cu lo a kalnak i lo lak ah khuachia nungak le a nu nih vanzaam ruang a awlmi cungin an hung ṭum i Chan Hup cu an hung leng. Khuachia nungak aa dawh ning le a ṭhihlawn ṭhat zong a chim kholo. Khuachia hna nihcun “nangmah cu kan in ngiatnak caan a sau tuk cang. Hiti i rethei ngai i rianṭuan zong kan in sianglo. Keimah he kan i um lai i rian zong na ṭuan ti lai lo. Kawl ram chung i na duhnak hmun le khua paoh ah kan um lai” tiah an rak leem. “Cun neih na duhmi paoh chim law kan in cawkpiak dih lai” tiah an rak leem. Chan Hup nihcun, “Kei cu tlangval ka silo, nupi le fa a ngei cangmi ka si” tiah a rak ti hna, “cun kei cu Pathian a biami Khrihfa ka si fawn” tiah a rak ti hna. Asinain khuachia nungak nihcun, “Apoilo kan in hngalh dih ko. Na nupi le na fa le cu rianṭuan lo in le an duh ning paoh um kho ding in kan cawm kan zohkhenh ko hna lai, cun inn zong an duh ning paoh in kan sakpiak hna lai” tiah an ti ṭhan. “Cun Khrihfa nan Pathian hi kan biak ve ko, khrihfa zong kan si ko lai, ‘ee’ ti ko mu” tiah an rak lem i, kan i tong ṭhan lai, na tlai tuk sual lai va tlung ve law kan rat tikah tlamtlingte in kan i ruah ṭhan te lai’ an ti i ka zoh lio hna bak ah khoikaa i an kal le an loh zong ka hngal hna lo” tiah a rak chim.
Cu zaan thok cun a lungthin chung ah khuachia nungak cu a ruat i a ngai tuk colh. A zuun in a uai colh i a nupi le a fa le sin i rawl ei zong a zuamlo. Kiṭar tum buin lungleng ngai in khuachia nungak cu aa uaipi i a der thluahmah ko. Lo a kalnak le ram a vahnak hmunkip ah khuachia nu nihcun a pum dihlak sui in a khat dihmi thuam he aa ṭamh i a rak fuh peng cang. Cuti cun rian zong ṭuanlo in chun ni an tla tawn. A zei maw caan ahcun khuachia nu cu thadi zaangba ngai le a thlan hripi he Chan Hup sin ahcun a rak phan tawn. Chan Hup nupi Cer Thluai zong nih an pa umtu ning a zoh lengmang i ngaknu dang a ngei ko tiah a lunghrinh caah an chungkhar zong a hung buai ngaingai. A mah Chan Hup zong cu a lungretheih in a thi hrulh ve tawn. Khuachia nungak zong nihcun Chan Hup ruangah an chungkhar ah buainak a chuahpi ngaingai ve, a chan cu Chan Hup nih nupi caa taktak i neih awk ah a rak duhlo caah a si.
Chan Hup te inchungkhar cu a buai tuk cang caah a nupi he zong an hun i ṭhen. Voikhat cu Chan Hup lo a kalnak lahva nel ah khuachia nungak i a ṭa le pahnih nihcun naam he an rak fuh i “kan farnu na duhlo ahcun kan in thah lai” tiah an ti i a naupa nih naam a hun i zuuk i tuk a vun timh ahkhin a upa nih, “tu hlah, kan farnu ruanglam ah a nupi he zong an i ṭhen, na naam cu chia. Nihin thok in cun i helh ti hlah uh, cun hi hnu voikhat nan umṭi asi ahcun kan in thah taktak cang lai, cun kan farnu zong kan ven cang lai” tiah an ti i an rak kal taak. Cu ri thok cun an i thlah i Chan Hup zong nupi dang a hun ṭhi ṭhan i atu ahcun a mah Chan Hup zong cu Kawl ram chung ah um tilo in ramdang ah khua a sa ve cang.
Chan Hup pu le caṭialtu pa i a pa hi unau an si. Hi Chan Hup tuanbia hi caṭialtu a simi a pate keimah nih ka theih tikah a mah Chan Hup cu “rak ka tlawng ta” tiah ka cah i khuachia nu he an tuanbia le sining cu ka rak hal. Chan Hup nih a ka chimhmi chungin caṭialtu nih a tawinak in hi tuanbia hi ka sia a herhmi a si caah ka vun ṭialnak hi a si.
6.Khuachia rianṭuannak he pehtlai in biadonghnak
1.1887 kum ah Sihcang nih khua an rak tlak i an khua taw zawn i lungchuang timi hmun ahhin tiva in falong 2 tluk a hlatnak tlangbo cung ah lung pahnih aa chonhmi an rak hmuh i Sihcang khuami nihcun an khuaruah a rak har tuk i cu lung aa chonhmi i a cung deuh cu tiva ah tla lak in an rak nam. Cu lung cu cuai 100 nakin a rit deuhmi lung ngan nawn khi asi. A thaizing ahcun an vung zoh i tiva chung ah tla lak in an rak nam tami lung cu a umnak ṭhing lung cung ṭhiamṭhiam ahcun a rak i chonh ṭhan. Cu ni ahcun lung aa chonh ṭhanmi cu tiva ahcun tla lak in an nam ṭhan, asinain a thaizing ah an zoh ṭhan i lung cu a umnak hmunte i lung cung ahcun a rak i chonh ṭhan ṭhiamṭhiam. Lung huai a si ko tiah an ruah i an rak ṭih tuk caah zanlei sang ah arhli sen le zufe he kan tawng in kan tham hlah law, kan dirkamh law kan humhak, nangmah cu khuahrum ah kan in biak lai an rak ti i 1887 kum thokin lungchuang cu khuahrum ah Khrihfa chan tiangin an hun biak.
2.2003/4 kum hrawng ahkhan Chuncung ram i Timit va kam i a ummi lungpher nganpi cung i hnahṭhu phur a ummi kha Timit varal pe 50 tluk hlat ah a rak i ṭhial. Cu lungpher cu 2013 kum tiang ahkhan kum hra tluk a rauh hnu ah a umnak ṭhing i varal ahcun a rak i ṭhial ṭhan, cun a cung i a ummi hnahṭhu phur zong cu a um ko rih an ti.
3.Chuncung ram i Hakha lam Rual Tlei lungpang phanh hlan lamthlang hmun rawn i a ummi, ngakaan le leikuang hna cu an umnak, chak thlang an i thleng i an rak i thlennak nehnang zong a umlo. Leikuang umnak ahkhan ngakaan a um i ngakaan a umnak zawn ahkhan leikuang a um. Hi hna zong hi Chin miphun zong nih an rak ṭih i an rak biakmi hna khuachia rianṭuannak cu an si. Hi bantuk hi ṭial cawk ding a silo caah Chin miphun le khuachia hi an rak i pehtlai taktak ko ti hi ṭhangthar nih hngalh ve awk ah a ṭha ka ti caah le Chin Pupa hna Sulhnu ah a biapimi an si ve ko ka ti caah fek deuh in ka hun ṭial.
……………………………………………….
Caṭialtu Bia cah le biadongh nak
Chin Pupa hna sulhnu timi buti tuanbia cauk ka ṭialmi hi Laikhal biafang le chanhlun bia hmang deuh in ka ṭial caah ṭhangthar hna ca ahcun rel har deuhmi le hngalh har deuhmi a tampi ko lai. Asinain hlan lio tuanbia le hla an si caah a chan lio caṭial ning le bia tawi deuh hmang in ka ṭial nak hi a si, a ruah zia thiampiak dingin careltu na sinah zaangfah kan nawl. Cu pinah keimah hi caa a chuah belmi le caa a ṭial belmi ka silo caah aa dongkhang lomi bia tete zong a tampi fawn lai. Cun hihi cu a herhlo tiah nan ruahmi le ngakchia le tar hrut bia zong a um len ko men lai, sihmanhsehlaw chanthar nih chanhlun kong ah an hmuh bel lomi le an theih bel lomi paoh cu a si bel lai lo, a si kholo tiah al an hman tawn caah Pupa Sulhnu an hngalh deuh nak tal ah a ṭhahnem hnga maw tiah Khrihfa le Chin miphun hna nih kan hman ti lomi lawkih biak lio chan i khuavaang tuanbia le khuachia he aa pehtlaimi tuanbia le nunphung hna zong kha ka theih tawkte in ka hun ṭial chih. Atu ka ṭialmi tuanbia hi ka tar hawi pawl chanthar sining a dawi kho ve ti lomi hna i an umhar phen le tuanbia tlamtling deuh lomi an theih pah ṭungmi a hun thlop piak tu le bawmchantu tal ah cang hram seh ti saduhthahnak he ka ṭialmi zong a si fawn.
Lawkih chan lio i nunphung le khuachia khuavaang biak ning, pupa bia le hla, zaido, phungthlukbia tibantuk pawl an rak hman ning hna hi cu Chin miphun kan pa Dr. David Van Bik nih 1996 kum lioah khan tuanbia ṭial hi a rak ka fial cang. Asinain keimah san ka tlaihlo ruangah le pem le vah ruangah caan ka rak pe kho lo. Dr. David Van Bik a thih lai i U.S an kal pah ahkhan Kalaymyo-Tahan, Tetsa Oo (Ni Lian pa) te inn i kan len lioah “na ṭial dih pah deng cang maw?” tiah a rak ka hal i “kan pem vahnak ah ka vaivuan i thum chuah khat hlei ka ṭial rihlo” ka rak ti. A voihnihnak a ka fial ṭhan i “ṭial rak i zuam ko, U.S kan tlun hnu in cauk chuah kan i zuam lai. Atu hi kan bang lai lo hmailei ahcun Chin miphun nih kan tuanbia hi kawl caan an ngei te lai, cu tik ahcun bawmtu a si te lai” a rak ka ti ṭhan. Damte in tiah ton ṭhan lai ruahchan buin bia kan i ruahmi le saduh kan thahmi vialte cu cangkhaan bang an pelh dih i zaanmang bang an lo dih ai. Kan tiam bia vialte cu chum bang an ṭian dih.
Kan pa Dr. David Van Bik cu U.S in a hung tlun lei ahcun khuazaa ram kip cul in ‘tluangtlawnnak in khua aa khir’ tiah thawng a hung than cu a dawtmi Chin miphun hna kan ca ahcun kan thinlung ah kan umnak hmun cio in chummui a tlung i kan i dornak thladem cu thing bang a pur i ni bang in a kan liam taak ruangmang.
Kalaymyo lei in CBA a fa le pawl zong Laitlang khualipi Hakha ahcun ruak huum ding in kan hung kai hna. Kan pa Dr. David Van Bik he cun aw zai hmanglo in thinlung in bia kan i ruah nain di a riam kho tilo. Mit in kan i zoh zongah hmaipanhte in kan i hmu kho tilo. Pumsa cun kan caan a dih nain saduhthahmi tu cu a hnah no a corh ṭhan te ko lai tiah kaa hnem. Hakha station dawr hlun le phydawta aa ṭhennak ri Hnindor vaa in Zipeng Ngun To inn karlak tiang cu CBA nih ruak put caan a hung phan. Mino deuh zong an um ko nain ruakkuang put cu ka rak i cuh ve. Culio ahcun kum 60 leng pi ka rak sinain ka diriamte in a ruak tal put velo cu kaa lungsak a har tuk lai tiah kaa awt ve ko. A mah kha kan Lai pa ahcun papi ngai ah kan ruahmi le Mirang pa a bang an rak timi a si. U.S in a hung tlun pah i a ihzaunak le a ihkhun steel thirkuang a simi pasal ṭha pali zawn he cun a lu lei a rihnak i hmai lei cu ka liang cung ahcun an hun ka khinh i ka hna a hung ngam deuh. Chukzau a si hlei ah a lu lei a si i a rak rit ngai ko. Ka hna hram ahkhin “tuanbia ṭial kan fialmi kha hun tlolh hlah mu” tibantuk khin ka hnathlam ah a hung thang in ka theih peng. Ngun To inntual kan phanh cun byebye ka tuah ta i kan i ṭhen.
Biahmaiṭhi i ka ṭial cia bang khan AD 2010 hnu ceo in tuanbia ṭial cu ka hun i thok. Asinain keimah damlo pinah kan nu zawt thlop le Yangon sizung um he caan ka rak pe kholo i atu ceo hi tlamtlinglo bu ngai le chambau liangluang in ka hun ṭial ve. Furpi khuacen lu ti luang bang rel awk khom a ṭha lai lo nain kan pa Van Bik biacahmi le ka biachim le ka tlahṭem ti phun in pacan cuh ngai in ka hun ṭial ve hi a si. Hi ca a reltu nih midang caṭialmi le ca chuahmi he tahchunh pah in na rel asi ahcun na rel zuam lai lo. Asinain Laikhal pa keimah nih ka tlamtlinlo bu ngai in ka miphun le ram ka dawt caah siaherh ngai in ka ṭial vemi hi miphun dawtnak le siaherhnak, caṭialtu ngaihthiamnak lungthin put he na rak ka relpiak venak lai zaangfah kan nawl. Chin Pupa Hna Sulhnu timi ka ṭialmi chungah palhmi le a chamhbaunak kha ngaithiamtu le a remhpiaktu si ding zong in zaangfah kan nawl chih fawn.
………………………….
Caṭialtu tuanbia tawi
Caṭialtu pa hi 24 November 1939 kum ah Hakha peng a rak simi (atu i Thantlang peng a simi khualhring tlang) Sihcaang khua ah Pu Zaang Ling le Pi Sui Ci (Chuncung khua Mangpachung Pu Ral Er fanu) nih an rak hrinmi an fapa a si. Unau chuahpi neilo, mivaitlaite a rak si. A nu le a pa an i ṭhen caah a pa nu a simi a pi Pi Sai Cuai sin in nungna ngakṭah in a rak ṭhang. A pi zohkhenhnak thawngin Laica tangli a awn hnu ah a pate le sinah Shan ram i Kengtung khua ah Army School ah siangin a rak kai. A tlun in Lungler khua Private Middle School ah tang 7 a kai i cu hnu cun siangin kai cu aa din ṭhan.
1958 kum ah police constable chungah a lut i 1962 kum ah police rian in a chuak ṭhan. Cu hnu cun 5-12-1962 kum ah Hakha khuahlun sangte ummi Pu Ram Pian fanu Mi Men he an i um i fa pathum an ngeih hnu ah Pastor training Methodist siangin ah a kai. 1973 kum in Pastor rian cu a chuahnak khua Sihcang khua in ṭuan hram aa thok. 1984 kum in Pastor rian in a chuak ṭhan. A ṭuan lioah Hakha Methodist Districk Head Quarter khi a rak tawlrelpi hna.
Methodist Pastor rian in aa dinh hnu ah K.B.C (Khualhring tlang Baptist Churches) nih Pastor rianṭuan cu an sawm ṭhan i 1986 kum in Khualhring tlang Tlangte khua ah 1999 kum tiang Pastor rian cu a hun ṭuan ṭhan. A mah kum 60 a tlin kum ah 1999 ah a nupi le a fa le sinah Tahan Kalaymyo ah a pem ve. Atu ahcun Tahan i Salem Baptist Church member ah hnangamte in a um.
Pastor Ngun Peng hi police rian in dinh a rak i timh lioah a bawi le nih, “ziah dinh cu na hal, zaaṭhu zong na hmu deng cang, na sohluah laa ṭhan,” tiah an rak leem. Asinain “ka la lai lo Thawngṭha bia chim ka duh” a rak timi pa a si. Kum 11 a rauh hnuah Pastor rian cu ṭuan hram a rak i thok i a duhnak cu a hung tling. Laitlang ahcun police rian a chuah taakmi chung in biaknak lei rian a ṭuan hmasabikmi ah a cang.
……………………………………………
Biakilh
Cawnnak cataang ngeihlo chinchap, tar hnu le khau hnu chinchap, zawtfah bu le damlo pah bu chinchap, mit replo le hna rep lo chinchap, kut nih thir chinchap.. cu bu i hi bantuk tuanbia cauk ṭial khawh cu amak tuk ka ti. A mak kho taktak khi si.
Caṭialtu nih fanu fapa a ngeih hna. A dawt tuk hna. Sinain chawva le thilri in chiahkhawhmi ro zeihmanh a ngei hna lo. A fale nih nu le pa sin in cubantuk ro cu an i ruahchan lo. Cucaah an pa an uhṭanh lo.
Thilri le chawva ro cu mah hrinmi fale lawng roh asi tawn i roco tu lawng nih an i ṭhathnem pi. A caan ahcun ro i cuh ruangah u le nau hmanh an i hlonhthle tawn. An comi ro zong cu chikkhat ah an hlohthlau ko.
Tuanbia, fimnak, theihnak, zumhnak le lungput ṭha ro hi a sunglawi bikmi ro an si. Cu bantuk ro cu thluachuahnak lam ah mi a hruaitu ro an si. Fanu fapa lawng siloin miphun le ram tiang nih co khawhmi le i ṭhathnempi khawhmi ro an si. Cu bantuk ro chiah khawh bel cu zapi caah a har taktak. Hi bantuk ro a chia khotu pasal ṭha, nusal ṭha tampi kan herh.
Caṭialtu nih a fanu a fapa hna le Chin miphun caah a man khiah khawhlomi ro a chiah. Hi tuanbia caukte hi anih a ro a si. A sunlawinak a theimi nih i lawmhpi usih. Kilveng usih. Hmunh ter usih.
Tawk Cung
Zohchihmi cauk hna le Pumpaak in Rawnmi Minung
1.Zohchihmi cauk;
Chin Evangelical Centenary. 1889-1999
Operation World. 1995
Zofate Chanchin. 17-no, 1993
Golden Jubilee Magazine. 1948-1998 (Tidim BEHS,no. 1)
Lai Phung Upadi. Oct. 10, 1978 (B.A.B.L-Chum Awi)
Rev. Chan Thang Golden Jubilee. Feb. 17, 1988
Tahtlang Golden Jubilee. Feb. 17, 1995
Tlangte Golden Jubilee. Feb. 18, 1996
Chan Za Par Tuanbia. Sept. 22, 1998
Lungzarh Golden Jubilee. Feb. 21, 1999
Pu Lian Cung, Lai Tuanbia
Rev. Chalhnuna, Chanchin Lawrkhawm (Tahan) 1972
Khuahrang Sui Jubilee
Meifar, “World Cup le Vanlawng Tlaumi”. July 28-Aug. 3, 2014
2.Pumpaak in Rawnmi Minung;
Pi Sai Cuai, (Sihcaang khua- ‘khuavaang nei’), 1952.
Pu Mang Thuai, (Chuncung bawi-‘~hianhlun’), 1953.
Pi Mar Zing, (Lungzarh ‘bawi’-Cinzah), 1949.
Pu Van Kio, (Surkhua ‘ramuk bawi’-~hianhlun), 1965.
MP Hrang Mang, (Thantlang peng Farrawn-Cenhraang), 1966.
Pu Chan Let, (Hakha khuathar-Zaathang), 1964.
Pi Khuang Har, (Sihcaang ‘khuangcawi’-Khilteeng), 1962.
Pu Thang Hliang, (Khuafo ‘ramuk bawi’-Zaathang), 1963.
Rev. Hau Go, (Tidim), 1960.
Pu Van Hnin, (Thantlang ‘bawi’-Cinzah), 1964.
Pu Kio Mang, (Hakha A, ‘Pinglung Conference kalmi’-Sangte chung Zaathang), 1963.
Captain Tlau Dawn, (Hakha khuathar-Zaathang), 1959.
Captain Sa Cuan, (Tlangte-Khilteeng), 1956.
Captain Khen Bil, (Sopum-Hlawnceu), 1963.
Captain Lian Hu, (Hakha khuathar-Zaathang), 1970.
Lt. Col. Phu Kung, (Daidin-Gangaw), 1965.
MP No Zaam, (Falam), 1966.
Vuanci Ral Hmung, (Hakha-Nguntual chung Zaathang), 1968.
Dr. Hrang Cung Nung, (Kalaymyo), 2012.
Dr. Sang Awr, (Yangon), 1986.
Rev. David Van Bik, (Hakha), 1986.
Rev. Hniar Kio, (Lungzarh), 1982.
—————
